5
+15
0
C-dən-57
0
C qədər dəyişə bilir. Sıxlığı isə yuxarı getdikcə aşağı
düşür.
Stratosfer təbəqəsi 20-70 km hündürlükdə yerləşir ki, burada
temperatur hər 10 km-dən sonra kəskin dəyişərək artıb azala bilir.
Məsələn, 30 km-50
0
C-dirsə, 50 km-də-3
0
C-yə düşür, 60 km-də –25
0
C-
yə yüksəlir.
Həyat üçün əhəmiyyətli olan ozon qatı da stratosferdə yerləşir. Bu
ozon qatı 23-28 km arasında yerləşərək Günəşdə gedən radioaktiv
parçalanma zamanı əmələ gələn ultrabənövşəyi şüaların yer qabığına
çox miqdarda gəlməsinin qarşısını alır. Əgər ozon qatı olmasaydı yer
kürəsində yaşayış mümkün olmazdı. Son zamanlarda aktual
mövzulardan olan «ozon dəlikləri» antropogen yolla yaranır və həyatı
təhlükəyə çevrilir.
Bəşəriyyətin istifadə etdiyi aerozolların xeyli miqdarı atmosferə
yayılaraq ozon təbəqəsinə çatır və onun korlanmasına səbəb olur.
Atmosferin 70-90 km-də yerləşən təbəqəsi Mezosfera adlanır və
hidrogendən, təsirsiz qazlardan təşkil olunmuşdur.
Termosfera adlanan ən yüksək qat 100 km hündürlükdə yerləşir ki,
bundan sonra kosmos başlayır.
Atmosfer havasının kütlə ilə 72%-i troposferdə toplanmışdır. Bu
zonada fiziki-kimyəvi proseslər daha aktiv sürətdə gedir ki, bu da yer
qabığına öz təsirini göstərməyə bilməz.
Troposferdə qazlar nisbətinin azacıq dəyişməsi orada gedən
proseslərə böyük təsir göstərir, kəskin temperatur dəyişmələri, güclü-
dağıdıcı leysan yağışları, həddən çox quraqlıq troposferin tərkibindən
və quruluşundan asılı olur.
Yerin Atmosferi uzun təkamül yolu keçmişdir. Bu təkamülün bir sıra
detalları hazırda da izah oluna bilmir. Odur ki, Yer kürəsində həyatın, o
cümlədən insanın əmələ gəlməsi haqqındakı nəzəriyyələr bir çox suallara
cavab verə bilmədiyindən tam qəbul olunmur.
Təkzibolunmaz faktlar əsasında fotosintez prosesində ayrılan oksigen
həyatın əmələ gəlməsi və yaşaması üçün əsas faktor hesab edilir.
Bitkilər karbon qazından, sudan və günəş enerjisindən istifadə
edərək canlı varlıqlar üçün üzvü maddə hazırlamaqla yanaşı,
tənəffüsün yararlı elementi olan oksigen sintez edir.
Odur ki, meşələrin kütləvi surətdə qırılması: tikinti materialı,
6
yanacaq, kimya sənayesində istifadə və s. oksigenin təbii miqdarının
azalmasına səbəb olur. Digər tərəfdən yanma məhsulu olan karbon
qazının xərclənməsini də azaldır.
Aşağıdakı cədvəldə atmosferin tərkibi göstərilmişdir ki, burada əsas
komponentlər azot və oksigendir. Digər qazlar azlıq təşkil etsələr də
onların bioloji rolu əvəz olunmazdır.
Ekologiyanın əsas üç ünsürlərindən-hava, su, torpaq-biri olan
havanın təmizliyinin canlı varlıq üçün böyük əhəmiyyəti vardır.
Yer kürəsində gedən həyati proseslər hava sutunundan çox asılıdır
və bu təbəqə demək olar ki, sabit tərkibə malikdir. 5 milyard il ərzində
formalaşan hava təbəqəsində az miqdarda olsa da kənar qarşılıqlar
əmələ gəlir. Bunların bir hissəsi təbii proseslər-vulkan püskürmələri,
çürümə, meşə yanğınları, atmosferdə gedən elektrik boşalmaları-
ildırım çaxmaları vasitəsilə yaranır. Vülkanik proseslərdə havaya kü-
kürd qazı, hidrogen sulfid, silanlar qarışaraq onun tərkibini az da olsa
dəyişdirir.
Komponentlər
Tonlarla göstərilən miqdar
Faizlə göstərilən miqdar
Azot
4
10
15
78,084
Oksigen
1,2
10
15
20,948
Su buxarı
1,4
10
154
3-4
Arqon
0,6
10
14
0,934
Karbon qazı
2,3
10
12
3,14
10
-2
Neon
3
10
9
1,82
10
-3
Helium
8,9
10
10
2,5
10
-6
Kripton
1,65
10
10
114
10
-6
Ksenon
2,2
10
9
8,7
10
-6
Hidrogen
3
10
9
50
10
-6
Ozon
3,2
10
9
7
10
-6
Radon
35
10
4
7
10
-6
Azot 4-oksid
4
10
6
2
10
-6
Azot 2-oksid
4
10
6
2
10
-6
Azot 1-oksid
2
10
6
1
10
-6
Kükürd qazı
4
10
7
0,1
10
-3
Karbon qazı
4
10
7
0,1
10
-3
Hidrogen sulfid
4
10
7
0,2
10
-3
7
Ammonyak
2
10
7
0,2
10
-3
Metan
3,4
10
9
0,3
10
-3
Formaldehid
2
10
7
0,4
10
-3
Karbohidrogenlərin, zülalların, yağların çürüməsindən isə ammonyak,
fosfin, metan, dəm qazı ayrılır.
İldırım boşalmalarında isə azot oksidləri əmələ gəlir. Bu tərkibli qazlar
havada heç bir kimyəvi dəyişikliyə uğramadan sərbəst halda hava
qarışığında toplanır və canlı varlıqların tənəffüsü nəticəsində orqanizmə
daxil olur.
Sənaye şəhərlərində isə kimya zavodlarının tullantıları halında havaya
buraxılan kükürd qazı, dəm qazı, sian birləşmələri daha çox olur ki, bu da
həmin şəhərlərin havasını korlayaraq xəstəliklər törədir.
Atmosferin aerozol hissəcikləri havada olan su buxarlarının
kondensasiyasını həyata keçirərək duman əmələ gəlməsinə səbəb olur.
Yuxarıdakı cədvəldən göründüyü kimi havada su buxarlarının faiz
miqdarı 3-4 olub dəyişkəndir. Tropik zonalarda və okean üzərində isə
10%-ə qədər yüksəlir.
Zavodların bərk toz tullantıları bu su buxarını kondensasiya edərək
aerozollar əmələ gətirməklə sıx duman təbəqəsi yaradır ki, bu da günəş
şüalarının yer qabığında yayılmasının qarşısını alır və əhəmiyyətini
azaldır.
Göründüyü kimi, atmosferin çirklənməsi təbii və antropogen yolla baş
verir. Təbii çirklənmə təhlükəli olmayıb təbiət tərəfindən nizamlanır.
Antropogen çirklənmə isə daha təhlükəli olub qarşısı alınmaz problemlər
törədir.
Aşağıdakı cədvəldə atmosferin tərkib dəyişməsi göstərilmişdir:
Komponentlər
Əmələ gələn hər ildə tonlarla
Təbii
Antropogen
Ozon
2
10
9
Çox az miqdarda
Karbon qazı
1
10
12
1,5
10
10
Dəm qazı
1
10
8
3
10
8
Kükürd (IV)-oksid
1,42
10
8
7,3
10
7
Azot qazları
1,4
10
9
1,5
10
7
Atmosferin insanlar tərəfindən korlanması hələ Hippokratın
əsərlərində də öz əksini tapmışdır ki, bu dövrdə heç bir zavod və fabrik
Dostları ilə paylaş: |