Bu sənəd Avropa İttifaqının maliyyə yardımı ilə hazırlanmışdır. Burada ifadə olunan fikirlər heç vəchlə Avrop
a
İttifaqının rəsmi rəyi kimi qəbul edilə bilməz və İƏİT, yaxud ona üzv dövlətlərin və ya Sigma proqramında iştirak edən
benefisiar ölkələrin fikirlərini əks etdirməyə bilər.
2-
ci Xülasə
Dövlət satınalmaları
Dövlət satınalmalarında iqt
isadi
məsələlər
M ÜNDƏRİC AT
• Mərkəzləşdirilmiş və ya desentralizasiya edilmiş
satınalma yanaşması
• Ən yaxşı müqavilə növü
• Tenderin keçirilmə formatı
• E-
hərraclar
: – qeyri-
müəyyənlik və nəticə
• Müqavilələr lotlara bölünməlidirmi?
Yanvar 2011-ci il
S I G M A
| Dövlət Satınalmaları
2-
cü Xülasə
2
Təşkilat mərkəzləşdirilmiş, yoxsa desentralizasiya edilmiş satınalma
yanaşmasından istifadə etməlidir?
Xərclərə nəzarət edən və prosesləri yönləndirən effektiv satınalma strategiyaları
bütün
satınalan təşkilatlar üçün vacibdir. Dövlət satınalmalarında ödənilən vəsaitin ən yaxşı
qarşılığının alınması və bu zaman həm də prosesin idarə edilməsi xərclərinin
nəzarətdə saxlanması mərkəzləşdirmiş
və desentralizasiya edilmiş satınalmanın
"optim
al" birləşməsi daxil olmaqla
,
bir neçə vacib qərarın qəbul edilməsini tələb edir. Bu
q
ərarın verilməsi zamanı
bir-bir
ləri ilə sıx əlaqəli
olan bir sıra
iqtisadi amillər rol oynayır.
Aşağıdakı bəndlər desentralizasiya edilmiş satınalmanın hansı hallarda faydalı ola
biləcəyini göstərir:
Xərclərin nəzarətdə saxlanması vasitəsilə əldə edilən səmərəlilik:
Bütün satınalan
təşkilatlar öz xərclərinə nəzarət etməyə ehtiyac duyurlar. Mərkəzləşdirmə əsasən
miqyas effekti, təkrarlanan işlərin azaldılması, ixtisaslaşmanın artırılması,
biliklərin
/
resursların daha yaxşı bölüşdürülməsi sayəsində səmərəliyi artırır və
satınalma
xərclərini azaldır.
Yerli təəssübkeşliyin azaldılması:
Keyfiyyət standartlarının və yerli təchizat
tələblərinin müəyyən edilməsi zamanı müvafiq lokal məlumatların tələb olunması
desentralizasiya edilmiş
satınalmanı dəstəkləyə, lakin eyni zamanda xüsusən yerli
təsərrüfat subyektlərini himayə e
d
ən favoritizm meyllərinə rəvac verə bilər. Favor
itizm
mərkəzi səviyyədə də orta
ya
çıxa bilər. Bununla belə,
d
esentralizasiya edilmiş
satınalmanın daha çox göz qabağında olması "sifarişli" satınalma strategiyalarının
həyata keçirilməsini çətinləşdirir.
Strateji satınalma tələbləri:
Kommersiya fəaliyyətlərinə
və ya milli ictimai
-iqtisadi
siyasətlərə əhəmiyyətli dərəcədə təsiri olan elemen
t
ləri/fəaliyyətləri ehtiva edən
satınalma "strateji
"
satınalma
sayılır. Bu fəaliyyətlərin əhəmiyyəti nə qədər yüksək
olarsa, daha mərkəzləşdirilmiş qərarın qəbul edilməsi tendensiyası artır, belə ki, hər
satınalma qərarının bütöv
l
ükdə
təşkilat
a
əsaslı surətdə
təsir etmə ehtimalı böyükdür.
Adətən dövlətlər
aşağıdakı sahələri strateji fəaliyyət hesab edirlər: müdafiə
– milli
əhəmiyyətinə
və həssaslıq
la
qarşılandığına görə, səhiyyə
-
fəaliyyətlərin koordinasiya
edilməsi və minimum keyfiyyət standartlarının tətbiq edilməsi
ehtiyacından dolayı, ətraf
mühit -
vahid, bütün ölkə üçün nəzərdə
tutulan siyasətlərin və ortaq standartların təbliğ
edilməsi zərurətindən dolayı.
Şəbəkələr və standartlar:
Satınalma qərarları
desentrelizasiya edildi
kdə
, potensial
cəhətdən daha mütərəqqi texnologiyalara keçid çətin, hətta qeyri
-
mümkün ola bilər.
Əsas şəbəkə sənayelərinə rabitə, internet xidmətləri, kom
p
yuterlər üçün p
roqram
təminatı, müasir bankçılığın
ATM şəbəkələri və e
-
bazar kimi bəzi aspektləri da
xildir.
Hər hansı bir istifadəçi üçün malların və ya xidmətlərin
dəyəri
artıq həmin mal və ya
xidmətdən istifadə edən istifadəçilərin sayına mütənasib olaraq artırsa, buna şəbəkə
effekti deyilir.
Şəbəkə effekti olan müəyyən bur məhsulun istifadəçilərinin sayı yetə
ri
ncə
çoxdursa, bu məhsul faktiki standarta çevrilir. Başqa bir
standart
mövcud olduqda və
istehlakçıların, o cümlədən yerli təchizatçıların
son texnologiyanı əvvəlki ilə
müqayisədə daha mütərəqqi hesab eləmələrinə rəğmən yeni texnologiyaya qalan
i
stifadəçilərin də eyni addımı atmayacaqlarından qorxduqları üçün keçməmələri halında
daha ciddi potensiallı problem yarana bilər.
Fövqəladə hallar:
Təbii fəlakətlər kimi fövqəladə hallar zamanı
desentralizasiya
edilmiş satınalma yanaşmasının deyil mərkəzləşdirilmiş satınalmanın üstün tutulması
üçün bir neçə səbəb var: cavab tədbirlərinin əlaqələndirilməsi, fərqli keyfiyyətlərə
malik
zəruri tələbat m
a
llarının/xidmətlərinin təmin edilməsi riskinin, əlavə vəsaitin idarə
edilməsi zaman korrupsiya riskinin azaldılması.
S I G M A
| Dövlət Satınalmaları
2-
cü Xülasə
3
E-
Satınalma:
E-
satınalma (elektron satınalma) termini çox vaxt satınalma prosesinin
sonunda yekun təkliflərin verilməsi mərhələsi kimi istifadə edilən
e-
hərraclarla
əlaqələndirilir. Lakin prinsipcə
e-
satınalmanın əhatə
dairəsi daha genişdir və b
ura e-
bildirişlər,
e-kataloqlar, e-hesab-
fakturalar və e
-
ödəniş sistemləri daxil ola bilər.
Hətta e
-
satınalma
e-
hərracla məhdudlaşdırılsa belə, bu prosesin idarə edilməsi və
prosesdə iştirak xərcləri kağız istifadəsinə əsaslanan prosedurla müqayisədə daha
az
ola bilər. Yerli satınalma idarələri özləri üçün nisbətən ucuz e
-
satınalma sistemləri
yarada bilər və
buna görə desentralizasiya edilmiş yanaşma əlverişli
hesab edilə bilər.
Bununla belə, e
-
hərracların və ya e
-
satınalmaların keçirilməsi üçün vahid texno
loji
standart mövcud deyil. Bu o deməkdir ki, yerli satınalma idarələri nə qədər müstəqil
fəaliyyət göstərərlərsə, texnoloji seçimlərin bir
-
birlərinə tam uyğun olmaması ehtimalı
bir
o qədər artar, bu isə müxtəlif standartlara tanış olmalı olan şirkətlə
rin
xərclərinin
artmasına gətirib çıxaracaq.
Bütöv
bir təşkilatda vahid standartın tətbiqini tələb edən
mərkəzləşdirilmiş satınalma strategiyası bu xərcləri azalda, orta və kiçik müəssisələri
prosesdə
iştirak etməyə həvəsləndirə bilər.
Hansı müqavilə növündən istifadə etmək daha yaxşıdır?
İqtisadi nöqteyi
-
nəzərdən satınalma müqavilələrinin üç əsas kateqoriyası mövcuddur:
xərclərin əvəzinin ödənil
m
əsi ilə podrat müqaviləsi (və ya “Məsrəflər üstəgəl”
müqaviləsi), sabit qiymətli müqavilələr və stimullaşdırıcı
müqavilələr. Hər bir müqavilə
xüsusən
təsərrüfat subyektlərinin
fəaliyyətinə təsir edə,
müvafiq olaraq keyfiyyət və
ümumi
xərclərin ehtimal edilən və faktiki səviyyələri baxımından müxtəlif təsirlərlə
nəticələnə bilər. Bir çox satınalma müqavilələri bu ka
teqo
riyaların variantlarından və ya
birləşmələrindən ibarətdir.
•
Xərclərin əvəzinin ödənil
m
əsi ilə podrat müqaviləsi (və ya “Məsrəflər
üstəgəl” müqaviləsi)
Xərclərin əvəzinin ödənilməsi ilə podrat müqaviləsinin
əsas fərqləndirici xüsusiyyəti budur ki, satınalan təşkilat layihə ilə əlaqədar
bütün sənədləşdirilmiş istehsal xərclərini ödəməyə razılaşır və bəzən nəz
a
rə
t
xərclərinin ödənməsini də öz üzərinə götürür. Əlavə xərclərin ödənməsinə
təmina
t
verən bu müqavilələr təsərrüfat subyektinə xərclərə qənaət etmək və ya
başqa mənfəətlərə can atmaq üçün stimul vermir.
•
Sabit qiymətli müqavilələr:
S
abit qiymətli müqavilələr çərçivəsində təsərrüfat
subyektinə əvvəlcədən müəyyən edilmiş keyfiyyət standartlarına uyğun təchizat
müqabilində sabit qiymət ödənilir. Daha yüksək keyfiyyət standartlarına nail
odluğuna görə təsərrüfat subyektinə əlavə ödəniş edilmir. Səciyyəvi olaraq
müqaviləyə daxil edilən cərimələr satınalan təşkilatı müqavilədə müəyyən
ediləndən aşağı səviyyəli keyfiyyət standartlarına uyğun təchizat
riski
ndən
qorumaq məqsədi daşıyır.
Sabit qiymətli müqavilələrdə təsərrüfat subyektinin
xərclərinin artmasına görə ödəniş nəzərdə t
utulmur, lakin
təsərrüfat
subyektlərinin razılaşdırılmış keyfiyyət standartlarına
əməl edərkən
müəyyən
qənaətə nail olması mümkündü
r.
•
Stimullaşdırıcı müqavilələr:
Stimullaşdırıcı müqavilələr xərclərini əvəzinin
ödənilməsini nəzərdə
tut
an podrat müqavilələri ilə sabit qiymətli müqavilələr
arasında orta
mövqe tutur.
Riskin bölüşdürülməsi:
Müxtəlif müqavilə növlərində tərəflər arasınd
a
risklər müxtəlif
cür bölüşdürülür. Müqavilədə təsərrüfat subyekti ilə satınalan təşkilat arasında riskin
düzg
ün bölüşdürülməsi əsas praktiki məsələlərdən biridir və həm xərclərə, həm də
səmərəliliyə təsir edir. Bunu misallar vasitəsi ilə daha yaxşı izah etmək mümkündür
:
S I G M A
| Dövlət Satınalmaları
2-
cü Xülasə
4
Məktəblərin isidilməsi
Bələdiyyə yerli məktəbləri 08:00
-17:
00 arasında azı 19 selsi dərəcə isidilməsinin
təmin edilməsinə ehtiyac duyur.
Binanın isidilməsinə yay aylarından çox qışda
zəruri
olur. Yanacağın qiyməti beynəlxalq yanacaq bazarlarından asılı olaraq
dəyişir. Bu dəyişmələr və qeyri
-
müəyyənliklər hər iki tərəf, həm satınalan təşkilat,
həm də təsərrüfat subyektləri üçün risk təşkil edir.
Xərclərin əvəzinin ödənməsini nəzərdə tutan
podrat müqaviləsi:
Bələdiyyə
məktəbin ehtiyaclarına uyğun olaraq yanacağın təchiz edilməsi üçün bir təsərrüfat
subyektini seçir. Yüksək istehlak və yüksək xərclər dekabr ayından fevral ayına
qədər müşahidə olunur, yay aylarında isə tələbat azalır
.
Təsərrüfat subyektinə
təmin edilən yanacağın həcminə
gö
rə ödəniş edilir və müqaviləyə yanacağın
bazar qiymətlərinin dəyişə biləcəyini
nəzərdə tutan müddəa daxildir.
Bu halda
razılaşdırılmış keyfiyyətin əldə edilməsi
üçün
təsərrüfat subyektinə
sənədləşdirilmiş
,
zəruri məsrəflə
r
in əvəzi ödənir. Təsərrüfat subyektinə yalnız
isitmə məqsədi ilə təchiz etdiyi yanacağa görə ödəniş
edilir, beləliklə, məsələn
pəncərədə şüşənin sınmasının, i
z
olyasiya səviyyəsinin təsərrüfat subyektinə
aidiyyəti yoxdur və ona
edilən ödənişə təsir edə bilməz. Bu halda risk tamamilə
satına
la
n təşkilatın üzərinə düşür və məktəb binasının keyfiyyəti, yaxud təmir
işləri kimi kənar hadisələr
in
və ya məsələlərin təsərrüfat subyektinə aidiyyəti
yoxdur və bu amillər ona təsir etmir.
Sabit qiymətli müqavilə:
Bələdiyyə enerji xidmətlərinin
təmin edilməsi üç
ün bir
təsərrüfat
subyekti təyin edir. Müqavilə təsərrüfat
subyektindən tələb olunan
vaxtlarda məktəb binası daxilində temperaturun razılaşdırıldığı kimi 19°C
səviyyəsində saxlanması üçün
bütün zəruri addımlar barədə
qərar
qəbul etməyi
və tədbir
görməyi tələb edir. Təsərrüfat
subyektinə bütöv xidmətə görə
razılaşdırılmış,
s
abit qiymət ödənir, bura faktiki olaraq nə qədər yanacağın istifadə
edilməsindən asılı olmayaraq yanacaq xərcləri daxildir.
Bu razılaşma zamanı
təsərrüfat subyekti üzərinə xeyli risk düşür. Bu halda
təsərrüfat subyekti xərcləri artıran
amillərin, xüsusən proqnozlaşdırıla bilməyən və
dəyişən yanacaq məsrəflərinin azaldılması üçün mümkün olan bütün tədbirlərin
görülməsində maraqlıdır. Buna görə də, o istilik itkisini azaltmaq üç
ün
pəncərələrdə
sınıq
olmadığından əmin olmaq istəyir
və əlavə izolyasiya təmin
edir. Bu proq
nozlaşdırıla bilən xərclər proqnozlaşdırıla bilməyən xərcləri
azaltmağa kömək edə bilər. Satınalan təşkilat müqaviləyə görə sabiq qiymət
ödəyərkən, həm də podratçının binanın texniki xidmətinə investisiya
qoyacağını
bilir.
Aşağıdakı hallarda
xərclərinin əvəzinin ödəndiyi podrat müqaviləsinin bağlanması
əlverişli ola bilər:
•
layihə çox mürəkkəb səciyyəli olduqda;
•
planlaşdırılmamış xərclərin, yəni satınalan təşkilatın nəzarətində olmayan
layihənin ciddi surətdə təhrif olunmasına səbəb ola biləcək vəziyyətlərin
yaranması ehtimalı olduqda;
•
müqavilənin tələblərə uyğunlaşdırıla bilməsinə ehtiyac olduqda;
S I G M A
| Dövlət Satınalmaları
2-
cü Xülasə
5
•
keyfiyyət parametrlər
inin m
üvafiqliyinin ölçülməsi çətin olduqda (məs: idarəetmə
məsələləri üzrə məsləhətçinin uzaqgörənliyi, kompyuter proqram təminatının
istifadəçi üçün əlverişliliyi).
Aşağıdakı hallarda
sabit qiymətli müqavilənin bağlanması əlverişli ola bilər:
•
satınalan təşkilat yalnız minimum səviyyəli texniki spesifikasiyalara cavab verən
malları/xidmətləri almaq istəyir;
•
təsərrüfat subyekti maya dəyərinə təsir edən halların əksəriyyətinə tam nəzarət
edə bilir;
•
təsərrüfat subyektinin ehtiyacları müqavilənin icra müddəti ərzində dəyişməz
qalır.
Eyni müqa
vilədə fərqli tapşırıqlar nəzər
d
ə
tutulduqda nə edilməlidir?
Təcrübədə xüsusən
mürəkkəb layihələr zamanı iki növ müqavilənin elementləri vahid
bir müqavilədə birləşdirilir. Stimullaşdırıcı müqavilələr bu elementlərin necə birləşdirilə
biləcəyinə nümunədir.
S
timullaşdırıcı müqavilələr:
xərclərə qənaəti
və keyfiyyəti stimullaşdıran
müqavilələr
Stimullaşdırıcı müqavilələr xərclərini əvəzinin
ödənilməsini nəzərdə
tutan
podrat müqavilələri ilə sabit qiymətli müqavilələr arasında orta
mövqe tutur. Təsərrüfat
subyek
ti iki hissəli ödəniş alır: sabit komponent və dəyişən komponent, sonuncu
səmərəliliyin artırılması ilə bağlı hədəflərdən asılıdır. Xərclərə qənaəti stimullaşdıran
müqavilələr əsasən ictimai işlərin və yüksək texnoloji məhsulların satın alınması üçün
istif
adə edilir. Keyfiyyət stimullaşdırıcı müqavilələr əsasən
kütləvi istehsal edilən hazır
məhsulların və standart xidmətlərin satın
alınması üçün istifadə edilir.
•
Xərclərə qənaəti stimullaşdıran
müqavilələrə bir qayda olaraq, planlaşdırılan
xərc, planlaşdırılan
mənfəət və mənfəətin tənzimlənməsi formulu daxil edilir ki,
bu formul
(i) müəyyən edilmiş hədəfə çatan faktiki xərclər
in
və
ya keyfiyyətin
planlaşdırılan mənfəətlə və ya pul mükafatı ilə nəticələnməsini; (ii) müəyyən
edilmiş hədəfi
ötən faktiki xərcin
planlaşdırılan mənfəətin və ya pul mükafatının
azalması ilə nəticələnməsini (iii) müəyyən edilmiş hədəfdən az olan faktiki xərc
və ya keyfiyyətin
planlaşdırılan
mənfəət və ya pul mükafatının artlması ilə
nəticələnməsini
təmin edir.
•
Keyfiyyəti stimullaşdı
ran
müqavilələr
bir qayda olaraq keyfiyyətin baza
səviyyəsini və təkmilləşmə planını
müəyyən edir, satınalan təşkilatın baza
səviyyəsini ötən keyfiyyət
göstəriciləri üçün nə qə
d
ər ödəniş etməyə
hazır
olduğunu göstərir. Aşağıdakı 1
-
ci şəkildə
minimum
göstər
icini
ötən iki keyfiyyət
səviyyəsi ilə birlikdə, səciyyəvi keyfiyyət stim
ull
aşdırıcı sistem təsvir edilir. Bu
hald
a stimullaşdırıcı müqavilə bazis
ödəniş
-
P, minimum səmərəlilik
- qmin,
səciyyəvi olaraq keyfiyyət göstəricisi, əlavə yüksək hədəf səviyyələr
i - q1,…,qn
və müvafiq bonuslar
-
B1,…, Bn müəyyən edir.
S I G M A
| Dövlət Satınalmaları
2-
cü Xülasə
6
•
Keyfiyyəti stimullaşdırıcı sistemin satınalan tərəflərin obyektiv səmərəlilik
göstəricilərini müəyyən edə bi
l
mə
bacarığından asılı olan
iki əsas kateqoriyası
mövcuddur.
(1) aşağıdakılar daxil olmaqla, üçüncü tərəfin yoxlaya biləcəyi
keyfiyyət parapetlərinin
daxil olduğu sistemlə
r
mövcuddur: məhsulun çatdırılma
vaxtı, yaxud texniki xidmət şöbəsinin problemin həll edilməsinə sərf etdiyi vaxt
(2) hər iki tərəfin müşahidə edə
biləcəyi lakin yoxlaya bilməyəcəyi
sübut edilə
bilməyən
keyfiyyət parametrlərinin
daxil olduğu sistem: məsləhətçinin
uzaqgörənliyi, istifadəçilərin proqram təminatından rahat istifadə edə bilməsi,
yaxud texniki xidmət şöbəsinin operatorunun nəzakətliliyi.
•
İstifadəçilərin məhsul və ya xidmətlərin keyfiyyət
parametləri ilə bağlı
təsəvvürlərinin müəyyən edilməsinə yönəlmiş, beynəlxalq səviyyədə qəbul
edilən, müştəri mə
m
nuniyyəti indeksi kimi statistik alətlər mövcuddur, lakin
bunlar subyektiv və sübut edilə
bilməyən vasitələrdir.
Tenderin
formatı: təkliflərin möhürlü zərfdə təqdim olunması, yoxsa
elektron hərracın keçirilməsi daha yaxşıdır?
Müqavilə xərcləri:
Müqavilə xərcləri bir neçə elementdən təşkil olunur. Satınalan
təşkilatların təsərrüfat
subyektlərinin müqavilə qiymətlərini necə müəyyən etdiklərini,
qeyri-
müəyyənliyin xərc hesablamal
a
rına təsiri
ni
və təsərrüfat
subyektlərinin
müqavilənin dəyərini hesablayan zaman hansı səhvlərə yol verə biləcəklərini
başa
düşməsi faydalıdır. Bu məsələlərin başa düşü
l
məsi konkret bir müqavilənin tenderə
çıxarılması üçün ən münasib format barədə qərarın
qəbul edilməsinə kömək edə bilər.
Məxsusi və ümumi qiymət parametrləri:
Müqavilənin yerinə yetirilməsi xərclərini
hesablayan zaman hər bir təsərrüfat subyekti azı iki fərqli parametri nəzərə almalıdır.
(1) məxsusi, şirkət üçün səciyyəvi, qiymət parametrləri təsərrüfat
subyektinin
müqavilədə göstərilən
hər bir tapşırığı hansı səmərəliliklə yerinə yetirə biləcəyi ilə
əlaqədardır. İşin səmərəliliyi ilə bağlı nəticələr təsərrüfat
subyektinin işçi heyətinin
oxşar fəaliyyətlərin
yerinə yetirilməsi sahəs
i
ndə malik olduqları təcrübə və şirkətin
P
P
q
min
q
1
q
2
avro
P + B
1
P + B
2
Keyfiyyət
səviyyələri
Şəkil 1: Keyfiyyət stimullaşdırma sistemi
S I G M A
| Dövlət Satınalmaları
2-
cü Xülasə
7
ümumi idarəetmə səriştəliliyinin birləşməsindən əldə edilir. (2) Ümumi parametr
təsərrüfat
subyektinin müqavilədə müəyyən
edi
lən müxtəlif tapşırıqların cəmini
düzgün
hesablaya bilmə qabiliyyəti ilə əlaqədardır. Qeyri
-
müəyyənlik bütün təsərrüfat
subyektləri üçün səciyyəvidir.
Ümumi
parametrlə
əlaqədar qeyri
-
müəyyənlik təkliflərə və müqavilənin icrasına əsaslı
surətdə təsir edə bilər. Məsələn, ümumi komponentlə
bağlı həddən artıq nikbin
hesablamaya əsasən təklif verən təsərrüfat subyekti "qalibin tilsimi"ndən əziyyət çəkə
bilər. Yəni, o, faktiki istehsal xərclərinin hesablanan xərclərdən daha çox olduğunu
başa düşə və nəticədə təchizatın keyfiyyətini azalda bilər. Ümumi komponentlə bağlı
qeyri-
müəyyənliyin
həmçinin satınalan təşkilata
potensial
itkilərdən dolayı
həddən artıq
ehtiyatlı və yüksək qiymətlərin təqdim edilməsi ilə nəticələnə biləcəyi
ilə bağlı
narahatlıqlar mövcuddur.
Təkliflərin möhürlü zərfdə təqdim edilməsi
halında təsərrüfat
subyektləri mühüm
dərəcədə fərqli bilik bazalarına və təcrübəyə arxalanırlar. Belə bir vəziyyətdə təcrübəsiz
iddiaçıların yuxarıda təsvir edilən ümumi komponentlə bağlı qeyri
-
müəyyənlik daxil
o
lmaqla bir sıra səbəblərdən həddən artıq yüksək
və ya aşağı təklif vermək təhlükəsiz
mövcuddur.
E-
hərraclar
qeyri
-
müəyyənliyin
azaldılmasında
və
nəticələrin
təkmilləşdirilməsinə kömək edə bilərmi?
E-
hərraclar həddən artıq aşağı və ya yüksək təkliflərin
verilməsi problemlərini hər
zaman həll etmir. Bununla belə e
-
hərrac prosesində xərclərin hesablanması barədə
hazırlanmış və təsərrüfat
subyektlərinə təmin edilmiş məlumatlar təsərrüf
at
subyektlərinə ümumi komponentlə bağlı hesablamalarını uyğunlaşdırmağa və
qiymətlərini daha ehtiyatla müəyyən etməyə kömək edə bilər. Bununla onlar
müqavilənin ic
r
a edilmə xərclərini yetərincə qiymətləndirdiklərinə görə
təklif etdikləri
həddən artıq aşağı qiymətlərin, yaxud ümumi komponentlə bağlı
yalnız öz
hesablamala
rına arxalanmaqla verdikləri yüksək qiymət təkliflərinin qurbanı olmaqdan
yayına bilərlər.
E-
hərracların mənfi tərəfləri:
E-
hərrac keçirməyi seçən satınalan təşkilatların
narahatlıqları
iki əsas mənbədən qaynaqlanır:
•
xüsu
sən çoxsaylı müqavilələr üçün keçirilən hərraclarda məlumat dövriyyəsi
gizli sövdələşmə riskini artıra bilər: təsərrüfat subyektləri e
-
hərrac
formatının
açıqlığından təkliflərini koordinasiya etmək məqsədilə bir
-
birlərinə siqnal
ötürmək (qiymətlər vasitəsi ilə) üçün istifadə edə bilərlər. E
-
hərraclar həmçi
nin
sövdələşmə üzvlərinə
gizlicə razılaşdırılmış plandan kənara çıxma hallarını
aşkara çıxarmaq və buna yol vermiş təsərrüfat
subyektlərini cəzalandırmaq
imkanı verir.
•
e-
hərrac formatının şəffaflığı və açıqlığı bəzi
təsər
rü
fat subyektlərini
ya öz
məlumatlarını rəqiblərdən gizləmək
,
ya da göz boyamaq (blef) məqsədi ilə
hərrac strategiyaları qəbul etməyə həvəsləndirə bilər.
Müqavilələr lotlara bölünməlidirmi?
Dövlət satınalmaları zamanı əsas seçimlərdən biri işlərin, malların və ya xidmətlərin
t
əmin edilməsi
ehtiyacının bir yaxud bir neçə müqavilə və ya lotlardan istifadə
edilməklə əldə edilməli olduğu barədə qərarın
qəbul edilməsi ilə bağlıdır. Bu asan qə
rar
deyil, belə ki, miqyas effekti ilə əldə edilən qənaət vahid müqavilənin istifadəsi qərarına
S I G M A
| Dövlət Satınalmaları
2-
cü Xülasə
8
gətirib çıxara bilər, digər tərəfdən
isə
çoxsaylı müqavilələrdən irəli gələn
çeşidlilik
rəqabət
və səmərəliliyə artıra
bilər.
Lotların sayı və forması barədə qərar qəbul edərkən satınalan təşkilat öz bazarını
tanımalı və aşağıdakılar daxil olmaqla bir
sıra amilləri nəzərə almalıdır:
•
m
iqyas effektinin əlverişliliyi: məsələn, bir neçə lot bir araya gətirildikdə və
vahid podratçıya verildikdə istehsal xərcləri
aza
la bilər. İstehsalda güclü
sine
rgiyalar gözlənildiyi halda, müqavilələrin birləşdirilməsinə ü
stünlük
verilməlidir (məsələn
,
yüksək sabit xərclərdən dolayı).
•
p
otensial iştirakçıların sayı və onların təchizatda ixtisaslaşma dərəcəsi:
məsələn, bir neçə lota görə rəqabət apara bilən
azsaylı təsərrüfat subyektləri
mövcud olduqda, onlar arasındakı rəqabət
lotların birləşdirilməsi vasitəsi ilə
artırıla bilər
•
s
atış sonrası ticarət (subpodrat müqaviləsi): birləşdirilmiş müqavilə paketi
kiçik şirkətləri birbaşa satınalma müqaviləsindən kənarlaşdıra bilər, lakin bu,
onların müqavilənin bir hissəsini icra etmə
sinin
qarşısını almır. Bir qayda olaraq
,
səmərəli satış
sonr
ası ticarətin (subpodrat müqaviləsinin bağlanması)
mövcudluğu
ha
lında lotların birləşdirilməsi qənaət baxımından ziyana səbəb
olmur, lakin satış sonrası ticarət səmərəsiz olduğu halda, bu qənaət səviyyəsinə
təsir edə bilər.
Lotlara bölünmə və iştirak:
hər bir lotun həcmi hansı potensial təsər
rüfat subyektinin
tələblərə c
av
ab verə biləcəyini və beləliklə, prosesdə iştirak edə biləcəyini müəyyən
edir. Ümumiyyətlə, hər hansı şirkət tender prosesindən gözlədiyi gəlir təklifin verilməsi
üçün tələb olunan müvafiq xərclərdən yüksək və seçim edə biləcəyi digər
variantlardan
səmərəli olduqda satınalma prosesində iştirak etmək istəyir. Beləliklə, həm potensial
yeni təsərrüfat subyektlərinin gözləyə biləcəyi
gəliri yüksəltmək,
ey
ni zamanda aparıcı
təsərrüfat
subyektlərinin prosesdə iştirak
maraqla
rını mühafizə edə bilmək üçün
satınalan təşkilat müqaviləni lotlara necə bölməlidir?
Bu asan məsələ deyil, belə ki təsərrüfat
subyektləri və onları iştiraka həvəsləndirən
amillər olduqca müxtəlifdir.
Bununla
belə, təsərrüfat subyektləri əsasən aşağıdakı
xüsusi
yyətlərinə görə fərqləndirilə bilərlər:
•
ölçü (iri və ya kiçik müəssisə);
•
bazarda mövqeyin
möhkəmləndirilmiş
olması
(tam formalaşmış və ya fəaliyyətə
yeni başlayan müəssisə).
Ölçü:
Adətən kiçik və orta müəssisələr
böyük miqyaslı müqavilələri
müstəqil şəkildə
yerinə yetirmək üçün yetərli potensiala malik olmurlar, beləliklə, satınalan təşkilat böyük
lotlar hazırlamaqla daha kiçik müəssisələri müsabiqə prosesindən kənarlaşdıra bilər.
Lakin orta və kiçik müəssisələrin iştirakı bir çox hallarda azruolunan olur; əksərən
yü
ksək dərəcədə ixtisaslaşmış
kiç
ik müəssisələr ən azı layihənin müəyyən hissələrinin
yerinə yetirilməsində daha səriştə
li olur,
həmçinin təklif verdikləri lotla əlaqədar rəqabəti
artırırlar, daha kiçik təsərrüfat subyektlərinin mövcudluğu daha iri bazar iştirakçılarının
gizli sövdələşmə strategiyaları üçün də çətinlik yarada bilər. Bu arqumentlər satınalma
müqavilələrin çoxsaylı kiçik lotlara bölünməsinə bəraət qazandırır. Digər tərəfdən lotlar
ar
asında qarşılıqlı tamamlamalara ehtiyacın olması, təsərrüfat subyektlərini
birləşdirilmiş
müqavilə
paketləri
üçün təkliflər irəli sürərkən
daha təkidli olmağa sövq
edə bilər. Bu arqument birləşdirilmiş müqavilə paketi
variantının lehinədir. Ən əlverişli
müqavilə
strategiy
asının formalaşdırılması üçün
bir-birinin
əksi olan bu iki
variant
hər
bir konkret vəziyyət nəzərə alınmaqla
laz
ımındc
müqayisə edilməlidir.
Tam formalaşmış təsər
rü
fat subyektləri və fəaliyyətə yeni başlayanlar:
Bir-
birləri
ilə
rəqabət aparacaq potensial təsərrüfat subyektləri qrupuna həm güclü mövqeyə
S I G M A
| Dövlət Satınalmaları
2-
cü Xülasə
9
sahib şirkətlər, həm də fəaliyyət yeni başlayan müəssisələr daxildirsə, tender prosesi
elə qurulmalıdır ki, fəaliyyətə
yeni başlayan müəssisələr
uğur qazanmaq üç
ün
yetərincə şanslarının olduğu qənaətinə gələ bilsinlər. Satınalan təşkilat
y
eni fəaliyyətə
başlayan şirkətlərin artıq özlərini sübut etmiş şirkətlərdən daha səmərəli iş görə
biləcəklərindən əmin olmaya bilər, buna görə də müsabiqə prosesinin bərabər iştirakı
təmin edəcək şəkildə qurulması gözlənilən satınalma xərcləri zəminində cəlbedici
görünməyə bilər. Lakin təcrübə satınalma müqavilələrinin icra edilməsində müəyyən rol
oynayırsa, o halda "sınama
-
yanılma" üsulu ilə öyrənmək gələcəkdə
kiçik
təsərrüfat
subyektlərinə daha rəqabətə davamlı mövqe qazandıra bilər. Beləliklə, müqavilənin
lotlara bölünməsi eyni zamanda iki məqsədə xidmət edə bilər: cari mərhələdə iştirakın
artırılması və gələcəkdə rəqabətin inkişaf
etdirilməsi. Satınalan təşkilatlar müqavilələrin
lotlara bölünməsinin və ya kompleks müqavilə çərçivəsində birləşdirilməsi qərarının
milli təchizatçıların himayə
edilməsi
məqsədini daşımamasını, ayrı
-
seçkiliyə yol
verilməməsini, tender prosesinin bütün iştirakçılarına qarşı bərabər yanaşmanın
nümayiş et
diri
lməsini təmin etməlidirlər.
•
Gizli sövdələşmə: Lotların təltif edilməsi
lotların potensial rəqiblər arasında
"bölüşdürülməsi" metodunu təmin edir və buna görə də iddiaçıların
təchizatı
şişirdilmiş qiymətlər əsasında paylaşmaq üçün açıq və gizli sövdələşmələrə nail
olmasını asanlaşdırı
r.
Lotlara bölünmə və gizli sövdələşmə:
Ümumi şəkildə desək, təsərrüfat
subyektləri
arasında gizli sövdələşmələr rəqabəti yumşaltmaq məqsədi
daşıyır. Bu nəticənin əldə
edilməsi üçün bir neçə gizli sövdələşmə strategiyası mövcuddur. Satınalma
müqavilələri bir neçə lota bölündükdə, gizli sövdələşmə bağlamış
təsərrüfat
subyektləri
kimin hansı lot üçün təklif verəcəyini, eləcə də təqdim ediləcək maliyyə təkliflərini
əvvəlcədən qərarlaşdırırlar. Hər bir sövdələşmə üzvünün müqaviləni alacağı qiymət
onu əlbir olduğu tərəfləri aldadaraq yoldaşlarından daha az qiymət
verməkdən
çəkindirəcək qədər yüksək olmalıdır.
Təsərrüfat
subyektləri arasında uğurlu sövdələşmə üç elementin mövcudluğunu tələb
edir:
•
qiymətlə/kəmiyyətlə bağlı razılaşma;
•
rəqiblərin fəaliyyətlərinin ef
f
ektiv şəkildə izlənməsi;
•
icra edilmə, yəni razılaşmaya zidd davranışların cəzalandırılması.
İcra
edilmə həlledici elementdir. Gizli sövdələşmədə iştirak edən təsərrüfat
subyektləri
gizli razılaşmaya
r
iayət
etməyi əlbir olduqları digər təsərrüfat subyektlərini aldadıb daha
böyük paya yiyələnmək variantından sərfəli h
esab etm
əlidirlər. Yalnız kələkbazlıq
gələcək bazar mü
na
sibətlərində əvəzin çıxılmasına səbəb
olacağı halda, gizli
sövdələşmə strategiyasına riayət təmin edilə bilər. Sövdələşmə qarşılıqlı
münasibətlərin müəyyən müddət ərzində təkrarlanmasını tələb edir.
Lotlara bölünmə zamanı təsərrüfat
subyektləri arasında yarana biləcək gizli
sövdələşmə riskinə bir sıra amillər təsir edə bilər. Bəzi göstəricilər aşağıdakılardır:
•
İştirakçıların sayı:
Bir qayda olaraq, iştirakçıların sayı nə qədər çox olarsa, gizli
sövdələşmə riski bir o
qədər azalır, belə ki, iştirakçıların sayının artması ilə
razılaşdırma tərəfləri arasında lotların necə "udulacağı"nın
r
azılaşdırılması
ilə
bağlı çətinliklər artır. Buna görə də gizli sövdələşmənin yarana biləcəyindən
narahat olan satınalan təşkilatlar mümkün qədər çox iştirakçının
təmin edilməsi
üçün lotların optimal sayını müəyyən etməlidirlər.
S I G M A
| Dövlət Satınalmaları
2-
cü Xülasə
10
•
Simmetriya:
Simmetrik
təsərrüfat
subyektləri
(yəni
oxşar
po
tensiala/ölçülərə/bazar payına malik) təsərrüfat
subyektləri üçün oxşar
iqtisadi dəyər malik lotları paylaşdırmaq daha asandır və bunun əksinə onlar
qeyri-
simmetrik lotları bölüşdürməkdə çətinlik çəkirlər. Ümumiyyətlə,
söv
dələşmədə iştirak edən hər bir tərəfin öz iradəsini diktə etmək gücü onu
n
müvafiq bazardakı mövqeyi ilə
düz
mütənasibdir. Beləliklə, satınalan təşkilatlar
gizli sövdələşmələrin qarşısını almaq üçün
müqaviləni lotlara elə bölməlidirlər
ki, təsər
rüfat subyek
tləri və lotlar arasında müəyyən asimmetriya yarada
bilsinlər.
•
Lotların sayı:
Lotların sayı iştirakçılardan çox olduqda, sövdələşmə
üzvlərinin
lo
tları paylaşdırması daha da çətinləşdir (baxmayaraq ki, satınalma
təkrarlandığı halda
,
sövdələşmə üzvləri növbələşmə və ya çoxsaylı satınalma
sövdələşməsi prinsipləri ilə bağlı razılaşmaya
g
ələ bilərlər). Proqnozlaşdırıla
bilən baz
a
rda saıtnalan təşkilat müqaviləni gözlənən iştirakçılarının sayından
artıq sayda lota bölməyə çalışa bilər.
•
Tender form
atı
– çoxsayl
ı lotlar eyni vaxtda
, yoxsa
ardıcıllıqla
təltif
edilməlidir?:
Satınalan təşkilat ən əlverişli lot bölgüsünü müəyyən etdikdən
sonra, daha bir məsələ qərarlaşdırılmalıdır: lotlar eyni zamanda, yox
sa
ardıcıllıqla təltif edilməlidir?
Eyni zamanda təltif
edilm
ə ilə müqayisədə ardıcıl formatın təsərrüfat
subyektləri
arasında gizli sövdələşməni asanlaşdırmaq ehtimalı daha yüksəkdir. Birinci
mənfi cəhət ondan ibarətdir ki, gizli razılaşmadan
yayınmanı aşkar edən
sövd
ələşmə üzvləri növbəti təltif edilmə zamanı dərhal tədbir görə bilərlər.
Ardıcıl formatın gizli sövdələşməyə xidmət etməsinin ikinci bir üsulu
sövd
ələşmə bağlamış
təsərrüfat subyektləri arasındakı mümkün as
im
metriya ilə
bağlıdır. Gizli sövdələşmənin səmərəliliyi çox vaxt "müstəqil fəaliyyət göstərən
tərəfi"in, yəni gizli sövdələşmə üzvlərindən
daha aşağı qiymət təklif etməklə
daha çox mənfəət əldə edə biləcək şirkətlərin
mövcudluğu ilə məhdudlaşır.
Təsərrüfat subyektləri bir
-b
irlərinə asimmetrik olduqda, ardıcıl təltif edilmə, gizli
sövdələşmə üzvlərinin
sonuncu lotu onlardan müstəqil fəaliyyət göstərən tərəfə
ayırmaqla, onun
aqressivliyini
azaltmasına və beləliklə,
gizli sövd
ələşmənin baş
tutmasına kömək edə bilər. Bu fəaliyyət müstəqil
fəaliyyət göstərən tərəfin
oyunu pozmaq stimulunu azaldır və sövdələşməni möhkəmləndirir.
Əlavə ədəbiyyat siyahısı:
SIGMA Dövlət Satınalmaları haqqında Təlimat Kitabçası
Dostları ilə paylaş: |