Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, Sayı: 1/2 2013, Sayfa: 65-93

85

Kazakistan  Cumhuriyeti  Uygur  tiyatrosu,  80  yıldır  çalışmaktadır  ve  birçok  dramalara  ev

sahipliği yapmıştır. Yakın zamanlarda, yazar Ahmetcan Haşirov’ın “İdikut” isimli romanı esasında

“İdikut”  adlı  bir  drama  hazırlanmış  ve  sahnenledikten  sonra  devlet  ödülüne  layık  görülmüştür.

Kazakistan  hükümeti  eski  ve  yeni  zamanlardaki  Uygur  tarihi  şahıslara  ait  dramaları  yazma  ve

Uygur seyircileriyle buluşturmaya izin vermişir.

Ressamlık  sahasında  da  Uygur  Türkleri  oldukça  başarılıdırlar.  Orta  Asya  ressamlarının

oluşturdukları “Bin  Öy”  adlı bir dernek çatı  altında  kolektif  çalışmalar  yürütmektedirler.

Özbekistan’da  çalışan

Likim  İbrahimov,  St.  Petersburg’da  çalışan

Azad  Mamadinov,

Kırgızistan’da  çalışan Talat  Mirrahimov  ve  Sabıt  Babacanov,  Kazakistan’da  çalışan Awakri

Şamşidinov, Maris Heytahunov, Ahmad Ahadbakiyev v.d. çok ünlü Uygur ressamlarıdır.

Kazakistan’daki  Uygur  mimarlarının  tasarladığı  projeler,  devlet  kalite  standartları

tarafından hayata geçirilmektedir.

8. Bilim Sahasındaki başarıları

Uygurlar  bilim  sahasında  da  başarılara  imza  atmışlardır.  1930-1940’lı  yıllarda  ilk  tarih,

biyoloji, matematik, fizik, dil-edebiyat, arkeoloji ve başka sahalarda bilim adamları yetişmiştir. İlk

Uygur  Doçenti  Burhan  Kasimov,  ilk  tarih  bilimi  uzmanı  Dr.  Arşid  Hidoyatov (1906-1951),  ilk

biyoloji bilimleri uzmanı Dr. Abdumajit Ruzibakiyev (1910-1998), ilk filoloji bilimleri uzmanı Dr.

Ayşam  Şamiyeva (1910-1978),  ilk  arkeoloji  bilimleri  uzmanı  Dr.  Ahmet  Kebirov  (1951-),  Malik

Kabirov (1995-1996) ve başkaları ilk Uygur bilim adamları idi. Ayşa Şamiyeva (1912-1978) 1940

yıllarında  doktora  tezini  savunduktan  sonra 20. yüzyılın  ilk  Uygur  bilim  hanımı,  ilk kadın  dil

bilimcisi  sayıldı.  Onun  hazırladığı  Uygur  dili  grammeri  şimdiye  kadar  kullanılmaktadır. Ahmet

Kebirov  Sovyetler  Birliği  tarihçisi  ve arkeologu A.N. Bernştam'ın öğrencisi  olup,  Bernştam  ile

birlikte  Tanrı  Dağı bölgesindeki,  örneğin  İssik Göl  çevresi  ve  diğer  mekânlardaki  arkeolojik

gezilere katılmıştır.

Uygurlardan  şimdiye  kadar  aşağı  yukarı  500  civarında  bilim  doktoru,  doktora  adayı,

profesör  ve  doçent  yetişmiştir.  Onların  birçoğu  tüm  Sovyetler  Birliğinde  önünde  gelen  tanınmış

bilim adamları idi. Mesela Tursun Rahimov Sovyetler Birliği Komünist Parti Merkez Komitesi'nde

görev  yapmış,  Sovyet-Çin  İlişkileri'nde  önde  gelen  uzmanlardan  birisiydi.  1943-1949  yılları

arasında  Stalin'in  Uygur  halkının  milli

özgürlük  hareketini  destekleme  programının

oluşturulmasında  öncülük  etmiştir.  Taşkent’te  “Şark  hakıkatı” (Doğu  adeleti)  adında  derginin

editörü olmuştur. Tursun Rahimov’un oğlu Prof. Dr. Aleksandr (İskender) Rahimov ise Moskova

Üniversitesi  Nükleer  Fizik  Enstitüsü'nün  uzmanıdır.  O Sovyetler  Birliği'nde ve  şimdiki  Rusya’da

ünlü atom fiziği bilimleri uzmanıdır. Aleksandr (İskender) Rahimov Moskova Üniversitesi Nükleer

Fizik Araştırmaları Enstitüsü Uzay Fiziği ve Mikro Elektron Fizik Esaslarını Araştırma Labaratuarı

müdürü  olarak  çalışmaktadır.  O  yine Moskova  Üniversitesi  Atom  Fiziği,  Uzay  Fiziği  ve  Mikro

Elektron  bölümü  müdürü  ve  öğretim  üyesi  olup 1  akademik,  5  profesör,  5  doçent,  15’ten  fazla

öğretmen  ve  görevli  onun  yönetiminde  çalışmaktadır. Bu  bölümde  15  civarında Atom  Fiziği

doktora araştırmacısı ders almaktadır.

52

P.  İ.  Baranov  adındaki  Rusya  Merkezi  Havacılık  Motorları  Enstitüsü'nün  müdürlüğünü

üstlenen  ve  Fen  Bilimleri  Enstitüsü’nde  çalışan  Prof.  Dr.  Telman  Karimbayev  (1935.  yılında

doğdu)  uzun  süre  Sovyetler  Birliği  ve  şimdiki  Rusya’nın  hava  araçları  motorları  sahasında

52

Moskova  Üniversitesi  Nükleer  Fizik,  Plazam  Fiziği  ve  Mikroelektronik  Bölümü  professörler  ekibi..

.http://www.affp.mics.msu.su/so. Şuniñdek bu kitabqa qaralsun: 20-esirdiki Dañliq Uyğurlar. Özbékistan, Qazaqistan,

Qirghizistan, Türkmenistan, s. 2-7.

---

86

çalışmıştır.  O  uzay  gemisi  ve  reaktif  uçak  motorları  üzerindeki  araştırmalarını  yönetti. Onun

araştırmaları Sovyetler Birliği ve günümüz Rusya’sının dünya çapındaki teknolojisi ile ilgilidir.

Teknik  bilimler  Profesörü  Telman  Karimbayev  şimdi  kendi  alanında  çalışmakta  ve  kendi

alanında  30'dan  fazla  doktor  yetiştirmiş  bulunmaktadır.

53

O  Rusya’nın  hava  araçları  motorları

araştırmaları alanındaki öncü bilim adamlarından sayılır. Onun kardeşi Kamiljan Karımbayev fen

bilimleri  doktoru  olup,  o  da  ağabeyi  gibi  aynı  alanda  çalıştı  ve  bu  alandaki  ünlü  âlimlerden  biri

oldu. O çok sayıda Avrupa ülkesi tarafından davet edilmiştir.

Fizik  bilimleri  Profesörü  Damir  Sattarov  uzun  süre  Sovyetler  Birliği  (şimdiki  Rusya)

Fenleri  Akademiyesi  Optik  Araştırma  Enstitüsü'nü  yönetti.  Optik  alanında  başuzman  sıfatıyla

tanındı. O da optik alanında ünlü uzmanlardan sayılır.

Akademisyen  Yarmuhammad  Mubarakov  (1944-1999),  Profesör  Abilahat  Hojayev,

Profesör Abduraşit İliyev, Profesör Abdulaziz Haşimov, Profesör Murat Hamrayev (1936-1983) ve

başkaları Özbekistan fenler akademisinin öncü âlimleri idi.

Akademik  Aziz  Narinbayev  (1925  yılında  doğdu)  Orta  Asya  Cumhuriyetlerinde  ünlü

felsefe âlimi idi. O eski Kazakistan yöneticileri de dâhil çok sayıda kişilere ders vermiştir.

Matematik Profesörü Natali Tursun Rahimov kızı Moskova’da özel fen bilimleri alanında

gençleri  yetiştirme  okulu  açtığında  Rusya  Cumhurbaşkanı  Vladimir  Putin  onunla  görüşüp  onun

başarılarını  tebrik  etti.  Uluslararası  keşif  akademisi  üyesi  2003  yılı  Uluslararası  keşif  ödülünü

kazandı. O Rusya ve Moskova Hükümetleri ödüllerinin sahibidir. Natali Tursun’un kızı Moskova

1501. Teknoloji Ortaokulu'nun müdürüdür. Okulda Teknoloji alanında yetenekli olan gençlere ders

vermektedir.

Almatı’dan olan Uygur delikanlısı Şuhrat Mutalibov 1994 yılında Moskova Genetik bilimi

alanında doktor unvanı kazandıktan sonra, 1998 yıllara kadar Moskova'daki Temiryazev adındaki

Tarım  Mühendislik  Fenler  Akademisi'nde  ve  diğer  genetik  araştırmalar  alanında  bilimsel

araştırmalar  yapmıştır.  Şu  anda  Amerika’nın  Orgin  Üniversitesi’nde  çalışmakta  ve  kök  hücre

araştırmalarına  başkanlık  etmektedir.  Kök  hücre  araştırmaları  alanında  dünya  çapında  yeniliklere

imza atmıştır

54

.

Onun  kız  kardeşi  Maisam  Mutalipova  bu  alanda  doktor  oldu  ve  ikisi  Moskova’da  çalıştı.

Mayisa Mutalipova şimdi Amerika’nın en ünlü Masaçusa Teknik Enstitüsü'nde profesördür.

Kazakistanlı Uygur âlimi Abdurahim Aytibayev Kazakistan’da matematik alanında doktor

olduktan  sonra  Amerika’da  devamlı  kendini  geliştirmiştir.  O  şimdi  Yeni  Meksika  Teknoloji

Enstitüsü'nde matematik profesörüdür.

Profesör  Murat  Hamrayev  filoloji  alanında  Sovyetler  Birliğinde  tanınan  bir  âlimdir.

Kazakistan Fenler Akademisi üyesi Hoca Ahmad Sadvaqqasov (1929-1991), tıp bilimleri Profesörü

Sahipjamal Karıbayev, İktisat bilimleri doktoru Pufisu Autov gibi kişiler Kazakistan’da ünlü olan

alimlerdir.

Kısaca  Uygurlar  arasından  çıkmış  ve  şimdi  de  çalışmalarını  sürdürmekte  olan  âlimlerin

sayısı fazla olduğundan dolayı bunların hepsini tek tek anlatmak imkansızdır.

53

Télman Karimbayéf ile yapılan röportaj

54

Dr.  Şohret  Mutallipof  ile  ilgili  İngilizce  ve  Uygurca  çok  sayıda  bilgi  mevcuttur.  Örneğin David  Cyranoski&Erika

Check Hayden. Stem-cell cloner acknowledges errors in groundbreaking paper. http://www.nature.com/news/stem-cell-

cloner-acknowledges-errors-in-groundbreaking-paper-1.13060

---