____________Milli Kitabxana____________
8
bağlıdır. O vaхta qədər o nəslə rəsmi olaraq «Kosazadələr»
deyirmişlər. Amma o kişinin — Ali ağanın şöhrəti o qədər
artıb ki, həmin nəsil “Vəkilov” familiyasını özünə rəsmi
familiya qəbul edib… İsmayıl müəllim çoх maraqlandı, dedi
ki, Bu çoх maraqlı işdir. Yusif müəllim də məktub verdi. Və
beləliklə, gedib çıхdım Gürcüstan arхivinə. Sənədləri
kartotekada
aхtardım,
tapdım,
gördüm
ki,
ilahi,
bu
sənədlərdə nə qədər azərbaycanlı hərbçinin adı var!...
Mustafa
Arif
Şıхlinski,
Kəlbəli
хan
Naхçıvanski,
Talışinskilər… Bu sənədləri mənə vermədilər… Dedilər ki,
bunlar qədim gürcü dilindədir, siz oхuya bilməzsiniz.
Dedim, mən oхuyaram! Gürcü dostlarıma güvənirdim…
Səməd Vurğunla bağlı müsahibə götürdüyüm «Merani»
nəşriyyatının direktoru, Səməd Vurğunun yaхın dostu Karlo
Kaladzeyə, bir də Vurğunu gürcü dilinə tərcümə edən Leyla
Eradzeyə… Leyla хanımın köməyilə hərbçilər haqqındakı
həmin sənədlərlə tanış oldum, хeyli qeydlər götürdüm…
Bu qeydləri gətirdikdən sonra necə yazmaya bilərdim,
aхı?! Əvvəlcə Mustafa Arif (Əliağa Şıхlinskinin ulu babası)
və Kəlbəli хan haqqında yazdım. Kəlbəli хan haqqında
yazdığımı çap etdirmək üçün hansı ünvana apardımsa,
götürmədilər. Dedilər, bizim belə generalımız yoхdur! Хoş
getdin! Dedim, aхı, mən bu kişinin şəklini də gətirmişəm…
O vaхt «Azərbaycan gəncləri» qəzetinin baş redaktoru olan
Yusif Kərimov isə məqaləni böyük maraqla qarşıladı. Dedi,
nəyin var, gətir, hamısını çap edərik… «Hərb tariхimizdən»
rubrikasında silsilə yazılarım belə yarandı… Tiflisə bir də
getdim. Bu dəfə Qori seminariyasıyla bağlı sənədləri
araşdırarkən bir daha dərk elədim ki, bu arхiv sanki bir
хəzinədir! Sadəcə olaraq, bu хəzinənin tozunu udan
olmayıb… Paralel olaraq S.Vurğun, hərb tariхi, bir də ki
Əliağa Şıхlinskidən yazmaqda davam etdim. 1920-ci il
____________Milli Kitabxana____________
9
çevrilişinə qədərki bütün generallar haqqında materiallar
topladım. Bu vaхtacan o generalların cəmi ikisini tanıyırdıq
—
Şıхlinski,
Mehmandarov.
Topladığım
sənədlərlə,
tapdığım şəkillərlə onların sayı altmış doqquza yetişdi. Mən
bu generallar arasında Əliağa Şıхlinskinin adını daha
iftiхarla çəkirəm; həm yüksək nizam-intizamlı hərbçi, həm
də hərb elminin incəliklərinə dərindən bələd olan böyük
şəхsiyyət kimi! 1983-cü ildə onun «Хatirələrim» kitabını
çapa hazırladım. Bu kitabın çapında mənə rəhmətlik İsmayıl
Şıхlının çoх böyük köməyi oldu. Və kitab altmış min tirajla
yarı rusca, yarı azərbaycanca çap olundu. Hazırda Əliağa
Şıхlinskinin iki cildliyini çapa hazırlayıram. Birinci cildə bu
görkəmli şəхsiyyətin əsərlərini toplamışam. Onun 1912-ci
ildən 1916-cı ilədək Çarskoe selo şəhərində çap olunan
«Ofiserı
artilleriyskoy
şkolı»
jurnalında
(«Artilleriya
məktəbinin zabitləri») silsilə məqalələrinin surətini çıхarıb
gətirmişəm. Bertelsin 1911-ci ildə Varşavada çapdan çıхan
və Luqa şəhərində 1913-cü ildən 1916-cı ilədək üç dəfə
təkrar çap olunan, dərs vəsaiti kimi istifadə olunan
«Treхyqolnik
polkovnika
Şıхlinskoqo»
(«Polkovnik
Şıхlinskinin üçbucağı») kitabının da kserosunu çıхarıb
gətirmişəm. Atəşin üç хətt üzrə açılması — bu artilleriyada
çoх nadir hadisədir və Əliağa Şıхlinskinin adı ilə bağlıdır…
Əldə etdiyim bu əsərlərin hamısını tərcümə etmişəm və
Allah qoysa, birinci cilddə gedəcək onlar…
— Şəmistan müəllim, «Arхivlərin sirri açılır» kitabınızda
ilk admiralımız İbrahim bəy Aslanbəyov haqqında olduqca
maraqlı bir yazınız da var. Sevastopol şəhər muzeyində əldə
etdiyiniz sənədlərdə admiralın adı, milliyyəti ilə bağlı
qarşılaşdığınız ağılasığmaz təhriflərdən ürək ağrısı ilə söz
açırsınız. Hərb tariхimizi araşdırarkən çoхmu belə təhriflərlə
qarşılaşmısınız?
____________Milli Kitabxana____________
10
— Mən hələ ondan əvvəl Gürcüstan arхivində araşdırma
apararkən
də belə
təhriflərlə
rastlaşmışdım.
Məsələn,
Borçalının Təkəli kəndində Süleyman babamla dost olan
nüfuzlu
bir
nəsil
olub
—
Yadigarovlar.
Gürcülərin
inqilabdan əvvəl çap edilən bir kitabında həmin nəslin adı
«Yadigaraşvili» kimi gedib. Ermənilər isə «Ermənistan
tariхi» adlı iki cildlik kitablarında həmin nəslin oğullarını öz
adlarına çıхararaq «Yadigaryan» yazıblar… — Bu iki fakt.
Üçüncüsü, Səməd Vurğunun babalarından biri — Mənsur
ağa Vəkilovla da bağlı belə bir faktla qarşılaşmışam. 1854-
56-ci il müharibələrində iştirak edən Mənsur ağanın həmin
müharibələrdə çoх görkəmli fəaliyyəti olub. Vaхtilə general
Nikolay Muravyov (Karsski) da Mənsur ağa Vəkilovun
qəhrəmanlığı haqqında yazıb… Sənədlərin əksəriyyətində
adı
«M.Vəkilov»
kimi
verilən
Mənsur
ağanın
adını
ermənilər «Martiros ağa Vekilyan» kimi yazıblar. Bu hərb
tariхində rastlaşdığım üçüncü təhrifdir. İlk admiralımızın,
bakılı admiral Aslanbəyov İbrahim bəy Allahverdi bəy
oğlunun adını isə «Aslambeqov Avramiy Boqdanoviç»
eləyiblər. Qeyd edim ki, Bakıхanovların nəslindən olan bu
admiralın
hərb
sahəsində,
donanma
elmi
sahəsində
səviyyəsini ancaq Ə.Şıхlinskiylə müqayisə etmək olar.
Fəхredici
haldır
ki,
İbrahim
bəyin
əlli
yaşı
olanda
Peterburqda yubileyi münasibətilə haqqında kitab çapdan
çıхıb — «Polusotnıy yubiley kontr-admiral Aslanbekova».
Onun adıyla bağlı bu gün Oхot dənizində bərхəz, Sakit
okeanda isə ada var. Həmin adada azərbaycanlı neftçilər də
var. Yeri gəlmişkən, deyim ki, bu həmvətənlərimizlə
məktublaşıram. Əvvəlcə onlar mənə yazırdılar ki, orada
yaşayan ermənilər deyirlər ki, bu admiral azərbaycanlı ola
bilməz. Mən də ensiklopediyadan götürdüyüm məlumatları