25
ойатды. Сарачоьлуйа Kарс вя Ardahan кими тцрк яразиляри
цзяриндя sovetlərin щаггы олдuьu дeyилди. Бу торпаглара иддиа
мясялясиндя санки насистлярля болшевикляр хялвяти
разылашмышдылар. Бюйцк Британийа вя Франса иля щярби
мцгавиляляри milli мянафеляриня мцнасиб эюрən вя мцзакиря-
ляря эирən Тцркийя совет тяляблярини рядд еtди. Çünki Türkiyə
dövlət adamları Сталинин йалныз Полшанын йарысыnın işğalı
иля кифайятлянмяйяъяйини yaxşı баша дцшцрдцlər. Москвада
Сарачоьлу иля мцзакиряляр кясилдикдян ики эцн сонра октйаб-
рын 17-дя Анкарада тцрк-франсыз-инэилис цчтяряфли ямяк-
дашлыьы щаггында мцгавиля имзаланды. Bu müqavilə Moskva
tərəfindən qəzəblə qarşılandı. Молотов həmin sənədi гяти шякил-
дя тянгид етди. Тцркийяйя гаршы Москвадан сярт щцъумлар
башланды. Бундан сонра qarşılıqlı münasibətlərdə ehtiyatlılıq
dövrü başlandı.
1940-cı ilin апрел ayında Потйомкин Анкарайа сяфярə gəldi.
Боьазларa dair konvensiyaya бахмайараг, ССРИ бурада щярби
базалар гурараг юзцня имтийазлы бир мювге йаратмаq
istəyirdи.
Sovet-Türkiyə достлуğu ikinci dцнйа мцщарибясинин сябяб
олдуьу бющранлар цзцндян сарсылмаьа дцчар олду. Qarşılıqlı
münasibətlərdə durьunluq dövrü başladı. Тарих вя ъоьрафийанын
гоншу олараг йаратдыьы бу ики миллят йцз илляр бойунъа тез-
тез тякрарланан мцбаризялярля йоьрулдугдан сонра илк дяфя
Ататцрк вя Ленинин ортаг сяйляри нятиъясиндя сцлщ вя дост-
луг мцнасибятляри ичярисиндя бярабяр йашамаьын щяр ики
юлкяйя олдуьу кими бцтцн дцнйайа да эярякли олаъаьыны сц-
бут етmişdиляр. Беля щалда ики юлкя арасындакы мцнасибят-
ляри мцстягиллик, етимад вя достлуг аб-щавасы чярчивясиндя
йахшылыьа доьру инкишаф етдирмякдян başqa yol qalmamışdı.
Lakin SSRİ иля Тцркийя арасында мцнасибятлярин сяндялямя-
синдян öz məqsədlərini эцдян, Тцркийядя soveтlərə гаршы нара-
зылыьын йаранмасындан мямнун оланлар да vardы. Мягсяд вя
мянафеляри наминя онлар сяй эюстярirdilər. Щяр ики дювлятин
зяряриня йол ачан бу щалы арадан галдырмаг цчцн тяк шярт
гаршылыглы данышыгларда ачыг, сямими, реалист олмаг вя
хош гоншулуг мцнасибятляриня садиг галмагдан ибарят idi.
26
Сцрятля дяйишян дцнйа сайсыз проблемлярдян чыхыш йолу
ахтармаг вя тапмаг мяъбуриййятиндя галмышды. Бу бахымдан
SSRİ-nin və Тцркийянин аьыр мцбаризяляри щяля гаршыда
иди. Xошниййятли мцнасибятдян узаглашмамагла ики миллят
арасындакы сийаси, игтисади вя мядяни ямякдашлыьы гурмаг,
мясяляляри динъ йолла щялл етмяк мцмкцн ola bilərdi.
1941-ъи илин март ayında SSRİ вя Тцркийя юз мцнасибят-
лярини йенидян достлуг чярчивясиндя гурмаг лцзумуну дуйду-
лар. Bunun başlıca səбəбi Almaniyanın SSRİ-yə гаршы щцъум
тəhlükəsi ilə бaьlı иди. Aнкарада кечирилян danışıqlar нятиъя-
синдя Тцркiyə ilə SSRİ arasında hücum etməmək haqqında пакт
щазырланды. Bundan sonra Москва гязетляриндя Тцркийяйя
гаршы дцшмян мювгели йазыларын çapı дайандырылды. Ийу-
нун 22-дя SSRİ-Almaniya мцщарибяси başlandı. Moskvadakı türk
səfiri Aktay iyunun 26-da SSRİ xalq xarici işlər komissarının
müavini A. Vışinski ilə görüşərək türk hökumətinin müharibədə
bitərəf qalacağını bildirdi. Sоveт ордулары ъябщялярдя мювгеля-
рини мющкямляндирянядяк Moskva Тцркийяйя гаршы мцнаси-
бятини дяйишдирмяди. Amma Stalinqrad altında döyüşdə
qələbədən sonra SSRİ Türkiyəyə münasibətini dəyişdirdi. Sovetlər
Türkiyənin antihitlerçi koalisiya ölkələri ilə yaxınlaşmasına mane
olmağa başladı. SSRİ xalq xarici işlər komissarı Molotov 1943-cü il
martın 24-də türk səfiri Selim Sarperi qəbul edərkən Türkiyə və
SSRİ-nin birgə addımlar atmasının hələ zamanı gəlmədiyini dedi.
1943-cü ilin noyabr-dekabr aylarında keçirilən üç dövlət başçı-
sının Tehran konfransında U.Çerçil Türkiyənin müharibəyə qoşul-
ması məsələsini qaldırdı. Bununla bağlı danışıqlar başlandı. Lakin
SSRİ Türkiyənin anтihiтlerçi koalisiya тərəfindən müharibəyə
qoşulmasında maraqlı deyildi.
1944-cü ilin may ayında türk hökuməti sovetlərə siyasi əmək-
daşlıq haqqında müqavilə bağlamağı təklif etdi. Бunun müqaбilində
sovet hökuməti Türkiyədən Almaniya ilə bütün əlaqələri kəsməyi
şərт olaraq irəli sürdü.
1945-ci ilin fevralında üç dövlət başçısının Krımda keçirilən
konfransında Stalin Montrö konvensiyasının köhnəldiyini deyərək
boğazlar məsələsini qaldırdı. Bu vəziyyəti Türkiyənin suverenliyinə
xələl gətirmədən və SSRİ-nin maraqlarını nəzərə almaqla dəyişdir-
27
məyi təklif etdi. Konfrans bu məsələni öyrənməyi xarici işlər
nazirlərinə tapşırdı. Krım konfransı 1945-ci il martın 1-dək mühari-
bəyə qoşulmayan ölkələrin yaradılacaq Birləşmiş Millətlər Təşki-
latına dəvət olunmayacaqları barədə qərar qəbul etdi. Türkiyə 1945-
ci il fevralın 23-də Almaniyaya qarşı mühariбəyə qoşuldu.
1945-ci il martın 19-da türk səfiri Sarperi qəbul edən Molotov
sovet hökumətinin 1925-ci il 17 dekabr tarixli dostluq və bitərəflik
haqqında müqaviləni ləğv etmək istədiyini dedi
7
. Bоьазлара няза-
рят мясялясиндя SSRİ-nin дə iştirakının ваъиблийини вурьулаdı.
Kарс və Aрдaщан яразиляринин советляря верилмясиндя исрар
етди. Bu zaman SSRİ Гярб ölkələrinin мцттяфиги иди. Тцркийя
ися антищитлерчи коалисийа тяряфдян мцщарибядя иштирак
ется дя, тякбашына галмышды. Sovet hökuməti 1925-ъы илдя
имзаланан вя 1935-ъи илдя он ил мцддятиня узадылан тцрк-
sovet битяряфлик вя достлуг пактыны позараг ачыг шякилдя
Тцркийяни тягиб етməyə girişdi. Bu vəziyyət türkləri ciddi surəт-
də narahat etməyə başladı. Molotovla iyunun 7-də görüşən Sarper
müqavilənin ən azı yenisi ilə əvəz olunmaqla ləğvini təklif etdi.
Molotov bununla razılaşmadı. Bildirdi ki, SSRİ-nin boğazlarda
təhlükəsizliyi Türkiyənin iradəsindən və real imkanlarından asılı
olmamalıdır. Bu, kifayət etməyə bilər. Molotov ərazi məsələlərini
nəzərdə тuтaraq 1921-ci il 16 mart tarixli müqavilə imzalanarkən
sovet dövlətinin maraqlarının pozulduğunu dedi. Sarper sovet
dövlətinin ərazi və boğazlarda bazalar yaratmaq iddialarından
imtina edəcəyi təqdirdə Türkiyənin boğazlar məsələsinə baxmağa
hazır olduğunu söylədi. Sarper iyunun 17-də bəyan etdi ki, Türkiyə
SSRİ ilə saziş bağlamağa hazırdır. Lakin sovetlərin бoьazlarda baza
yaratmaq təklifi danışıqlar predmeti ola bilməz. Belə vəziyyətdə
Türkiyə hökuməti ABŞ və Böyük Britaniyaya müraciət etdi.
Potsdam konfransının gedişində, 1945-ci il iyulun 22-də ABŞ
prezidenti və Böyük Britaniyanın baş naziri sovet təklifinə mənfi
münasibətlərini açıqladılar. Yaranmış şəraitdə sovet-Türkiyə müna-
sibətləri pisləşdi və pozulma dövrünə qədəm qoydu. Sovetlər çar
Rusiyasının istila siyasətini, I Pyotrun açıq və isti dənizlərə çıxmaq,
İstanbul və Çanakkala boğazlarını ələ keçirməyə dair vəsiyyətini
əks etdirən 1946-cı il 8 avqust və 24 sentyabr tarixli notalarını Tür-
kiyəyə verərək Kars və Ardahan daxil olmaqla Trabzon vilayətini
Dostları ilə paylaş: |