fəaliyyətindən asılı olan sahələrdə işə görə əmək haqqı ödənilir. Bu sahələrdə
işləyənlərin aldıqları haqq işin miqdar və keyfiyyətindən, iş vahidinin
qiymətindən asılı olur.
Əmək haqqının ödənilməsinin bu iki formasının müxtəlif sistemləri də tətbiq
olunur. Əsrin əvvəllərində teylorizm, fordizm sistemləri üstünlük kəsb etmişdir.
60-cı illərdə bu sistemlər nisbətən kobud olduğu üçün, insan amilini istehsal va-
sitələrinin hissəsinə çevirdiyi üçün xeyli tənqid olunmuşdur. Müasir mərhələdə da-
ha incə sistemlər «mənfəətdə iştirak», «iş yerinin analitik qiymətləndirilməsi»,
«xidmətə görə» və s. tətbiq olunur. Əmək haqqının təşkilinin bu incə sistemlərinin
tətbiqində məqsəd işçinin əməyi ilə yaradılan izafi məhsul «gülə-gülə, işçinin
ruhu incimədən» mülkiyyətçilər tərəfindən mənimsənilməsini tə’min etməkdir.
Mülkiyyət sahibləri və onların sərəncam verənləri lazım olduqda «xidmətə görə»
haqq alanların işsiz qalmalarına da sərəncam verirlər.
İstehsalın şəxsi amilinin aldığı əmək haqqı səviyyəsinə görə: nominal və real
əmək haqqına ayrılır. Nominal əmək haqqı dedikdə, işçinin pul formasında aldığı
haqq nəzərdə tutulur. 100 min manat, 500 rubl, 100 dollar və s. Nominal əmək
haqqının səviyyəsi müxtəlif ölkələrdə, müxtəlif sahə və müəssisələrdə
(firmalarda) çox müxtəlifdir.
Nominal əmək haqqının müxtəlif ölkələrdə müxtəlifliyi ölkənin iqtisadi
inkişaf səviyyəsindən, həmkarlar təşkilatlarının mübarizliyindən, təbii şəraitdən və
s. asılıdır. Ölkənin iqtisadi inkişaf səviyyəsinin əsas göstəricisi əmək
məhsuldarlığı olduğu üçün onun yüksək olduğu ölkələrdə nominal əmək haqqının
səviyyəsi də yüksək olur və əksinə. Əmək məhsuldarlığı ilə əmək haqqı arasında
müəyyən nisbət, qanunauyğunluq mövcuddur. Belə ki, nisbətən yüksək əmək haqqı
alan işçi daha məhsuldar işləyir və nəticədə ölkədə ictimai əmək məhsuldarlığı daha
yüksək olur. Əmək məhsuldarlığı yüksəldikcə əmək haqqı da artırılmalıdır. Lakin
əmək məhsuldarlığının artım sürəti daha yüksək olmalıdır.
MÜHAZİRƏ MƏTNİ
MÖVZU 17. KAPİTAL HAQQINDA NƏZƏRİYYƏLƏR.
ONUN DÖVRANI VƏ DÖVRİYYƏSİ
§1. Kapital nəzəriyyələri
§2. Kapitalın tarixi ilkin formaları
§3. Ticarət və borc kapitalı
§4. Kapitalın dövranı və dövriyyəsi
İSTİFADƏ OLUNAN ƏDƏBİYYAT
1.
«İqtisadi nəzəriyyə» dərslik, T. S.Vəliyev,
Ə.P.Babayev,
M.X.Meybullayev ümumi elmi redaktəsi ilə, Bakı-2001.
126
2. Экономическая теория (Политэкономия): Учебник / Под общей ред.
В.И. Видяпина, Г.П. Журалвевой. –М.: Изд-во: экономической акаде-
мии, 2000, –592 с.
3. Экономическая теория. Учебник для вузов. Под ред. Г.П.
Журавлевой, В.М. Юрьева. –Тамбов: Изд-во: Тамбовского
университета, 2000,–757с.
4. Международная экономика. Учебное пособие / Н.А. Волчина. –М.:
Эксмо, 2006, –736 с.
5. Экономическая теория. Учебник для вузов / Под ред. А.И.
Добрынина, Л.С. Тарасевича. –СПб.: Изд-во: СПб ГУЭФ. 1997, –480
с.
6. Курс экономической теории. /Под ред. А.В.Сидоровича; МГУ им.
М.В.Ломоносова. Изд-во « Дело и Сервис, 2001-832 с.
7. Носова С.С. Экономическая теория. Учебник для вузов. –М.:
Гуманит. Изд-во: Центр ВААДОС, 2000, –520 с.
8. Курс общей экономической теории. Учебник / Под ред. М.Н.
Чепурина, Е.А. Киселевой. –Киров: АСА, 1997.
9. Макконнелл К.Р., Брю С.Л. Экономикс. –М.: Республика, 1992.
10. Портер М. Международная конкуренция. –М.: Международные отно-
шения, 1993.
11.
Экономика переходного периода / Под ред. В.В. Радаева, А.В.
Бузгалина. –М.: Изд-во МГУ, 1995.
12.
Хасбулатов Р.И. Мировая экономика. –М.: Инсан, 1994, –736 с.
§1. Kapital nəzəriyyələri
Müasir bazar iqtisadiyyatı şəraitində kapital kateqoriyasının öyrənilməsi, onun
hərəkətinin nəzərdən keçirilməsi azad sahibkarlar üçün böyük nəzəri və təcrübəvi
əhəmiyyətə malikdir. Kapital nəzəriyyələrini belə qruplaşdırmaq olar: birinci,
kapitalın merkantilist təsviri; ikinci, kapitalın fiziokrat tədqiqi; üçüncü, kapitalın
klassik burjua tərifi; dördüncü, kapitalın marksist tərifi; beşinci, kapitalın
neoklassik və müasir izahı.
Merkantilistlər sərvəti pul ilə eyniləşdirirdilər. «Sərvət puldur» - deyə onu
qızıl və gümüş yığımından ibarət sayırdılar.
Merkantilistlər pula həqiqi kapital kimi yanaşırdılar. Onlar göstərirdilər ki,
pulun yeni pul «yaratması» üçün o, hərəkətə gətirilməlidir.
Fiziokratlar öz «xalis məhsul» təlimində izafi məhsul mənbəyini
merkantilistlərin əsas fikirlərinin əksinə olaraq, tədavül dairəsindən istehsal
dairəsinə keçirmiş və beləliklə, kapitalist istehsalını təhlil etməyin əsasını
qoymuşlar. Lakin fiziokratlar ancaq kənd təsərrüfatının məhsullarını əsil sərvət
hesab edirdilər. Fiziokratların təliminə görə məhz əkinçilikdə təbiətin yardımı ilə
127
«xalis məhsul» əmələ gəlir. Onlar əkinçi əməyindən başqa, bütün digər istehsal
sahələrində, o cümlədən sənaye sahələrində sərf olunan əməyi qeyri-məhsuldar
əmək adlandırırlar. Klassik siyasi iqtisadın banilərindən biri olan A.Smit kapitalın
təhlilini bütün maddi istehsal dairəsinə şamil edirdi. O, fiziokratların fikirlərini
dəqiqləşdirib əsas və dövriyyə kapitalının nə olduğunu göstərirdi. Deməli, əsas və
dövriyyə kapitalı kateqoriyalarını A.Smit kəşf etmişdir.
D.Rikardo A.Smitin iqtisadi təlimini davam etdirmişdir. Dəyərin yaradılması
prosesində kapitalın oynadığı rol haqqında D.Rikardonun A.Smitə nisbətən təhlili
daha aydındır. O, kapitala istehsal vasitələrində təcəssüm etmiş, yığılmış əmək
kimi tərif verir. Lakin D.Rikardo da kapitalı istehsal vasitələri ilə eyniləşdirir.
A.Smit kapitalın ancaq bəşər cəmiyyətinin müəyyən inkişaf mərhələsində meydana
gəldiyini qəti bildirdiyi halda, D.Rikardo kapitalın müəyyən bir ictimai münasibət
olduğunu tamamilə inkar edir. D.Rikardo mənfəəti izafi məhsulla eyniləşdirir.
D.Rikardo kapitalı ölkənin sərvətinin istehsal prosesində istifadə edilən və əməyi
hərəkətə gətirmək üçün zəruri olan qidadan, geyimdən, alətlərdən, xammaldan,
maşınlardan və sairdən ibarət olan tam hesab edirdi.
Nəhayət, XIX əsrdə siyasi iqtisad sahəsində yeni bir məktəb də meydana gəldi
- Marksizm məktəbi. Marks kapitalın burjua klassikləri tərəfindən verilmiş
təriflərini rədd edirdi. O deyirdi ki, kapital şey deyil, müəyyən ictimai istehsal
münasibətidir və bu münasibət şeydə təmsil olunub və həmin şeyə spesifik ictimai
xarakter verir. Kapital maddi və istehsal olunmuş istehsal vasitələrinin məcmuyu
deyildir. Ka-pital kapitala çevrilmiş istehsal vasitələridir ki, bunlar özlüyündə
kapital deyildir, necə ki, qızıl və ya gümüş özlüyündə pul deyildir. İstehsal
vasitələri və pul o zaman kapitala çevrilir ki, muzdlu əməyin istismar olunmasında
vasitə kimi çıxış edir.
Neoklassiklərin kapital və faiz haqqındakı fikirləri hələ E.Bem-Baverk,
K.Viksell, Y.Şumpeter, L.Valras, Con Klark, A.Marşal, İrvinq Fişer və başqaları
tərəfindən irəli sürülmüşdür. Neoklassiklərin nəzəriyyəsində başlıca nailiyyət
«klassik üç amil» formulunun ümumiyyətlə rədd edilməsidir. Kapital onlar üçün
adi istehsal vasitələri deyildir. Kapital sahiblərinə manevr etmək imkanı verən
vasitədir. Y.Şumpeter kapitala belə bir tərif verir: «Kapital sahibkarın əlində ona
lazım olan sərvəti mənimsəmək, öz sərəncamına almaq üçün, istehsalı yeni
istiqamətə yönəltmək üçün vasitədən başqa bir şey deyildir».
§2. Kapitalın tarixi ilkin formaları
Sənaye kapitalı bugünkü yeganə və hökmran formaya birdən-birə
çatmamışdır. Onun sələfləri hələ kapitalizmdən əvvəlki quruluşlarda fəaliyyətə
başlamışdır. Kapitalın ilkin tarixi formaları ikinci və üçüncü iri ictimai əmək
bölgüsü ilə əlaqədar meydana gələn sələm və tacir kapitalı adlanır.
Sələm kapitalı kapitalizmdən əvvəlki dövrlərin məhsulu idi və o, həmin
quruluşlarda şəhər və kənd zəhmətkeşlərinin istismarını daha da gücləndirirdi.
Sələm və borc kapitalı bir-birindən borclunun xarakteri etibarı ilə fərqlənir.
Quldarlıq və feodalizm dövründə borc verənlər pul kapitalı sahibləri - tacirlər,
məbədlər, kilsələr, monastırlar olmuşlar. Borc alanlar isə, bir tərəfdən iri torpaq
128
Dostları ilə paylaş: |