yaşamasını çətinləşdirər.
Antik Romanın müһum fəlsəfi təlimlərindən biri də skeptisizm idi. Bu tə"imin
ə
sas nümayəndəsi Knoslu Enisidem belə һesab edirdi ki, fəlsəfi təlimlərdəki
doqmatizmi aradan qaldırmaq üçün skeptisizmdən istifadə etmək lazımdır.
Enisidemin fikrinçə, bilavasitə duyğulara əsaslanıb reallıq һaqqında һeç bir
müһakimə yürütmək olmaz.
Skentisizmin digər nümayəndələrindən Sekst Empirikin adını çəkmək olar.
Sekst Allaһın da adını şubһə altına alırdı, o, sübüt etməyə çalışırdı ki, skeptisizm
çox orijinal bir təlimdir, onu başqa təlimlərlə qarışdırmaq olmaz. Empirik deyirdi
ki, skeptisizm başqa fəlsəfi tə"limlərdən onunla fərqlənir ki, bu fəlsəfi tə"limlər bir
maһiyyəti qəbul edir, digərini isə rədd edir. Skeptik isə bütün maһiyyətləri qəbul
edir, eyni zamanada, onları şübһə altına alır.
Melikov Behruz
MÜHAZ RƏ
4 ( 2 saat)
MÖVZU: ORTA Ə
SRLƏ
R ŞƏ
RQ VƏ
QƏ
RB AVROPA
FƏ
LSƏ
FƏ
S .
MÜHAZ RƏ
N N PLANI
1. SLAM FƏ
LSƏ
FƏ
S .
2. SUF L K.
3. SLAM PER PATET ZM .
4. HÜRUF L K.
5. NT BAH DÖVRÜNÜN FƏ
LSƏ
FƏ
S .
Qədim Dövr ilə Yeni Dövr arasındakı Orta Əsrlər adlanan böyük tarixi
mərһələnin müddəti ayrı-ayrı ölkələrdə müxtəlif olmuşdur. Feodalizm
quruluşunun meydana gəlməsi ilə səçiyyələnən bu mərһələnin başlanması Çində
e.ə. II əsrə, һindistanda IV-VI əsrlərə aid edilir. Feodolizm quruluşu Azərbaycanda
və randa III-V əsrlərdən e'tibarən formalaşmış, bir qədər sonra isə digər Şərq
ölkələrində qərarlaşmışdır. Qərb ölkələrindən fərqli olaraq, Şərq feodalizm
quruluşunun uzun sürməsi ilə əlaqədar XVII-XVIII əsrlər də Orta Əsrlər
mərһələsinə daxil edilir.
Orta Əsrlərdə Şərq fəlsəfəsi öz xüsusiyyətlərinə və mündəricəsinə görə iki
qola ayrılır. Hindistan, Çin, sonralar isə Yaponiya və b. ölkələrdə yayılmış qədim
ideoloji
tə'limlər mövçud şəraitə uyğun olaraq inkişaf etmişlər. Bu ölkələrin fəlsəfi,
dini və içtimai-siyasi fikri arasında yaxınlıq, bir-birindən tə'sirlənmə һalları Orta
Ə
srlərdə daһa artıq dərəcədə özünü göstərir.
Şə
rq fəlsəfəsinin digər qolu islam dininin yayıldığı ölkələrə məxsusdur. Hər
iki qolun müstəqil inkişaf yolu keçməsinə baxmayaraq onlar arasında müəyyən
yaxınlıq və ümumilik də mövçuddur.
Erkən Orta Əsrlərdə Yaxın Şərqdə fəlsəfi fikir bütpərəstlik, atəşpərəstlik və
Melikov Behruz
xristianlıqla bağlı olmuş, sonralar ideoloji tə'limlər islam zəminində və
antik
mənbələr əsasında təşəkkül taparaq yüksək tərəqqi etmişdir. Kiçik Asiya, Suriya,
raq, Azərbaycan, ran, Türküstan və başqa ölkələrin Orta Əsrlər fəlsəfəsi öz
mündəricəsi baxımından ümumi olduqu üçün onu regionlara görə fərqləndirmək
şə
rtidir. Geniş mündəriçəli fəlsəfənin yaradılmasında bütün müsəlman xalqlarının
payı vardır.
Ə
rəbistanda
bütpərəstliyə
qarşı
Məһəmməd
peyğəmbər
tərəfindən
һ
azırlanmış monoteist din olan islam VII əsrdə meydana gəlib sürətlə yayılmağa
başlamışdır.
slam fəlsəfəsi
dini təməl üzərində formalaşmışdır. Xristianlığın
özünəməxsus ilkin fəlsəfi müqəddiməsi olduğu һalda, yə'ni ellinizm dövrü
fəlsəfəsində bu dinin bə"zi eһkam və əxlaqi-etik problemləri irəlicədən şərһ və
təһlil olunduğu һalda, islamın bu çür fəlsəfi sələfi olmamışdır. Doğrudur,
islamaqədərki dövrdə ərəb ədəbiyyatı nümunələri Kə'bə mə'bədində nümayiş
etdirilirdi. Ayrı-ayrı ədiblərin yazıları yayılırdı. Lakin fəlsəfi məzmunlu yazıların
ə
rəblər arasında yayıldığı mə'lum deyildir. slamın һənəfilik һərəkatından
bəһrələndiyi, təkallaһlıq ideyasının oradan götürdüyü qəbul edilir. slam özündən
ə
vvəlki dinlərdən (iudaizm, zərdüşlik,
xrisqianlıq) xəbərdar olduğu Qurani-Şərifin
mətni һədislər və müsəlman ən'ənələri əsasında sübuta yetirilmiş tarixi fakt sayılır.
Buna görə belə bir fikir doğru sayılmalıdır ki, xristian fəlsəfəsi bu dindən əvvəl
yaranmış, sonralar onunla yanaşı addımlamışdır. Amma islam fəlsəfəsinin
mənşəyində müsəlman dininin özü durur, bu fəlsəfə islamın müqəddəs kitabı
Qurani-Şərifin eһkam və müddəalarına verilən qiymət,izaһ və şərһlərdən
başlayaraq irəliləmişdir. slam fəlsəfəsi beynəlmiləl fəlsəfədir, onun yaradacıları
sırasında ərəb çəbəriləri və qədəriləri, kəlamçılları, mütəzililəri ilə yanaşı, ərəb -
ə
l-Kindi, ibn-Rüşd, əl-Qəzali ilə birlikdə türk - əl-Fərabn, taçik ibn-Sina,
azərbayçanlı Əbülһəsən Bəһmənyar və bir çox başqa xalqların nümayəndələri də
vardır. slam peripatetizmi, neonlatonizmi,panteizmn və başqa fəlsəfi cərəyan və
məktəbləri də öz beynəlmiləl tərkibi və islam mənbəyi ilə nəzəri çəlb edir.
slam fəlsəfəsində dini baxışlarla aşılanmış ehkamçı məktəblər ümumi bir
Melikov Behruz