ks. Tomasz Grodzki
49
„ostateczność” i zmartwychwstanie następują w momencie śmierci. Tym sa-
mym kwestionuje on przekonanie, jakoby miałoby nastąpić jeszcze następne
zmartwychwstanie, jak również to, że historia miałaby mieć swój rzeczywisty
koniec
10
. Greshake rozróżnia wyraźnie między Körporlichkeit (cielesność czy-
sto materialna i fizyczna) i
Leiblichkeit (cielesność rozumiana jako relacyjność
ze światem i społecznością oraz osadzenie w czasie). W momencie śmierci
Leiblichkeit dochodzi do swej pełnej realizacji, podczas gdy
Körporlichkeit
(materialność) pozostaje w ziemi i podlega rozkładowi
11
.
Przedstawione wyżej interpretacje, z kilkoma drobnymi różnicami, łączy
jedna zasadnicza cecha: tendencja do zerwania z jakąkolwiek formą dualizmu
rozumianego jako realny podział człowieka na duszę niewidzialną i cielesność
materialną. Niektórym teologom nie wystarczy zerwanie z interpretacjami cha-
rakterystycznymi dla filozofii greckiej czy kartezjańskiej, gdzie ciało przed-
stawiane było jako element niższy, mniej godny, więzienie duszy (Platon) czy
też jako zwykłe narzędzie (Kartezjusz). Zauważa się u nich chęć do całkowite-
go zanegowania sensu dzielenia człowieka na ciało oraz duszę, nawet w mo-
mencie śmierci. Terminy te uważane są raczej za pojęcia czysto abstrakcyjne,
służące do opisania jakiegoś aspektu człowieka, zawsze jednak rozumianego
jako byt niepodzielny i jednolity
12
. W rzeczywistości nie istnieje ciało czy też
dusza, lecz człowiek cielesno-duchowy.
Teologów tych łączy więc niechęć do jakiejkolwiek formy dualizmu. Punk-
tem ich wyjścia jest natomiast pragnienie zaprezentowania monistycznej wizji
człowieka. Celem niniejszego artykułu, po dokonanym już wstępnym zasygna-
lizowaniu, będzie zweryfikowanie zasadności i trafności wskazanych teorii
w świetle oficjalnej doktryny Kościoła, jak również udzielenie odpowiedzi na
pytanie: czy teoria zmartwychwstania w śmierci rzeczywiście rozwiązuje pro-
blem istnienia duszy bez ciała? Czy nowe interpretacje bronią unitarnego cha-
rakteru człowieka w sposób bardziej skuteczny niż tradycyjne nauczanie? Szu-
kając odpowiedzi na powyższe zagadnienia, przeanalizujemy najbardziej pod-
stawowe zarzuty wobec teorii zmartwychwstania w śmierci, pamiętając jednak,
że naszym celem nie jest tyle wchodzenie w wąskie zagadnienia i szczegółowe
10
Por. G. Greshake, Auferstehung der Toten, Essen 1969, s. 57-67; G. Greshake - G. Lohfink,
Naherwartung, Auferstehung, Ünsterblichkeit, Freiburg 1978
3
, s. 113-118.
11
Tamże, s. 67-68, s. 116. Por. A. Auer, Etica dell’ambiente. Un contributo teologico al dibattito
ecologico, Queriniana, Brescia 1988, 269-271.
12
G. Greshake - G. Lohfink, Naherwartung, s. 216: „Leib und Seele sind nicht zwei Teile des
Menschen, sondern zwei verschiedene Weisen einer einzigen, unteilbaren Wirklichkeit: nämlich
des Menschen”. Küng twierdzi, że można takich używać terminów, jak ciało i dusza ale tylko
w znaczeniu metaforycznym i poetyckim. Są to pojęcia czysto abstrakcyjne niewystępujące
realnie. W rzeczywistości istnieje jedynie człowiek, który pozostaje zawsze w relacji do całego
świata. Por. H. Küng, Vita eterna, Mondadori, Milano 1983
2
, s. 146; W. Pannenberg, Was ist der
Mensch? Die Anthropologie der Gegenwart im Lichte der Theologie, Vandenhoeck Ruprecht,
Göttingen 1981
6
, s. 35-36.
Monizm a dualizm w teorii zmartwychwstania w śmierci. Paradoksy nowych…
50
niuanse eschatologii, lecz raczej zweryfikowanie możliwości całkowitego ze-
rwania z jakimikolwiek przejawami dualizmu (co wydaje się być podstawo-
wym bodźcem propagatorów analizowanych teorii).
1. Podstawowe problemy teorii zmartwychwstania w śmierci
O ile idea prezentowania człowieka jako bytu unitarnego i niepodzielnego
wydaje się całkiem słuszna, to powstają jednak wątpliwości, na ile można jej
bronić kosztem tradycyjnej nauki dotyczącej problemów eschatologicznych.
Spośród najczęściej stawianych zarzutów wobec teorii zmartwychwstania
w śmierci wskazuje się najczęściej na naruszanie oficjalnej doktryny dotyczącej
czyśćca, poddawanie w wątpliwość sensu modlitw za zmarłych, zachwianie
pierwszeństwa i wyjątkowości Maryi wynikającej z dogmatu o jej Wniebowzię-
ciu, jak również relatywizację materialności składanego do grobu zmarłego ciała.
1.1. Standardowe zarzuty wobec teorii zmartwychwstania w śmierci
Badania warto zacząć od analizy najbardziej standartowych zarzutów wobec
teorii zmartwychwstania w śmierci, by następnie przejść do rozpatrzenia naj-
poważniejszego problemu związanego z nowymi propozycjami, to jest do zna-
czenia materialności w zmartwychwstaniu.
1.1.1. Naruszenie prawdy o czyśćcu i zakwestionowanie sensowności
modlitwy za zmarłych
Najczęściej wysuwanym oskarżeniem wobec zmartwychwstania w śmierci
jest jej rzekomy wpływ na naruszenie prawdy o czyśćcu. Obrońcy tradycyjnej
nauki podkreślają, że dusza jest fundamentem osobowości i moralności, więc
dlatego człowiek może nie tylko żyć bez ciała, ale również oczyścić się bez
niego w czyśćcu, cierpieć w piekle, jak również uczestniczyć w chwale niebie-
skiej
13
. Teologowie bronią realnego rozróżnienia między ciałem oraz duszą,
powołując się na Sobór Laterański IV i zaznaczając, że taki podział nie musi
koniecznie oznaczać dualizmu platońskiego. Błąd Platona polegał bowiem ich
zdaniem nie na rozróżnieniu między ciałem a duszą, ale na przesadzie w pod-
kreślaniu wyższości duszy nad ciałem i pogardzie wobec materialności uważa-
nej jako część niegodna i małowartościowa
14
. Nie wolno jednakże zanegować
13
Cavalcoli bardzo silnie broni tradycyjnej prawdy o czyśćcu, powołując się na konstytucję
Benedictus Deus, w której odrzuca się opinie sugerujące, że zmarli mogliby spać w oczekiwaniu
na powrót Chrystusa. Podkreśla on, że każdy człowiek zostaje osądzony zaraz po śmierci. Por.
G. Cavalcoli, L’escatologia nel recente Magistero Della Chiesa, „Sacra Doctrina” 42(1997)
s. 14-16. W „Katechizmie Kościoła Katolickiego” mówi się o duszy, która „trwa w oczekiwaniu
na ponowne zjednoczenie ze swoim uwielbionym ciałem” (KKK 997).
14
Szczególny wkład w obronę tradycyjnej nauki wniósł Ratzinger, który po rozpowszechnieniu
się teorii Lohfinka i Greshaka obecnej w ich słynnym
Naherwatung wydał swoje dzieło
Eschato-