13
imkanını güman edir. M.Veberin fikrlərindən belə nəticə çıxartmaq olar ki, dövlət
cəmiyyətin dayaq nöqtəsi, gələcək rifahının təminatçısıdır. Lakın cəmiyyət tarixən
formalaşmış müxtəlif dövlətlərə şahidlik etmişdir ki, keçici olan dövlətlərdə quruluş
və idarəetmənin mükəmməl olmaması cəmiyyətin gələcəyinin qarantı əvəzinə ona
böyük problemlər yaratmış nəticə etibarı ilə bütün belə dövlətlər qısa zaman
cərçivəsində süquta uğramışdır.
Dövlət - mürəkkəb və çoxaspektli hadisədir. Buna görə onun tədqiqatı
görmənin müxtəlif bucaqları altında aparıla bilər. Bu onun ən yüksək orqanlarının
qurğusu, hakimiyyətin əsas istiqamətləri və hakimiyyətin həyata keçirilməsinin
təşkilatı üsullarını əks etdirən dövlətin daxili strukturu ola bilər.Cəmiyyətlə dövlətin
qarşılıqlı təsiri prosesində birinci planda onun xarakteristikasının başqa tərəfi çıxış
edir. Bu xarakteristikanı işarələnməsi üçün bu anlayışlardan istifadə
olunur:“dövlətin funksiyaları”,“dövlət quruluşu”, “dövlətin mexanizmi”. Onlardan
biri (mahiyyəti, formaları) öz əsasında digərlərindən tamilə fərqlənirlər.
Dövlətin hakimiyyəti onda yaşayan əhali ilə onun sərhədlərinin daxilində
müəyyən əraziyə yayılır. Onun xarakteristikasının belə aspekti “dövlət”və “ölkə”
anlayışlarının tutuşdurulması vaxtı əhəmiyyətlidir. Belə ki, əhalinin və ərazinin
prizmasının arasından dövlətə baxaraq, o, faktiki olaraq, ölkə ilə eyniləşdirirlər.
Digər tərəfdən ərazi müstəqilliyə malik olmayan, yalnız ölkə (müstəmləkə və s.)
kimi baxıla bilər, amma sərbəst dövlət kimi deyil.
Dövlət cəmiyyətin özünü xarici və daxili təhlükələrdən qorumaq üçün
cəmiyyətin bütün üzvlərinin birgə maraqlarını ifadə edən zaman yaradılır. Dövlətin
yaranması ilə insalar təbii hüquqlardan vətəndaş hüququna keçir, xalq yaranır
9
.Dərk
edilmiş ehtiyacların əks edilməsini təşkil edərək dövlət idarəetməsi xüsusilə
maraqlarin, mümkün yolların və onların təmin olunması, məmnunluğu, istiqamətin
təfəkkür
strukturunun
və
güman
edilən
fəaliyyətin
məzmununu,
hədəflərini,insanların həyatında geniş vadaredici, stimullaşdıran və nizama salan
funksiyaları yerinə yetirir.
9
Dövlət Qulluğu (Dərs vəsaiti), R.A.Səfərov, Bakı 2014, səh 14
14
Dövlətin mahiyyətinin əsası odur ki, onun məzmunu, təyinatı və fəaliyyəti
müəyyənləşdirir.Dövlət hakimiyyətinin əsas təməli onun mənsubiyyəti, təyinatı və
fəaliyyətində əks olunur. Başqa sözlə, dövlətin mahiyyəti haqqında sual o haqda
olar ki, hakimiyyət kimə aiddir, kim onu həyata keçirir və kimin maraqlarına
xidmət edir.Buna görə bu problem kəskin müzakirəlidir. Beləki, XX əsrdə yayılmış
elitar müasir nəzəriyyənin tərəfdarları hesab edirlər ki, xalq kütlələri hakimiyyəti
həyata keçirməyə, ictimai işləri idarə etməyə bacarıqlı olmadığından hakimiyyət
cəmiyyətin üst elitasına aid olmağa məcburdur nə qədər ki, başqa bir hökmranlıq
edən elita hakimiyyəti əvəz etməyəcək.Elitar nəzəriyyəsinə texnokratik nəzəriyyə
yanaşdırır və bir çox şeydə onunla uyğundur
10
. Bu nəzəriyyənin nümayəndələrinin
fikrincə, hökmranlıq etmək, idarə edə bilməkyalnız peşəkarlar-idarəçilərə
məxsusdur.
Demokratik doktrinanın müxtəlif növlərinin çoxsaylı tərəfdarları ona
ə
saslanırlar ki, xalq hakimiyyətinmənbədir və öz təbiəti, mahiyyət üzrə hakimiyyət
ə
sl xalqınqoruyucusu olmalıdır, xalqın nəzarəti altında xeyrinə öz fəaliyyətini
həyata keçirilməlidir. Marksizm nəzəriyyəsi sübut edir ki, siyasi hakimiyyət hakim
sinifə iqtisadi baxımdan aiddir və onun maraqlarından istifadə edir. Burada alətlər
kimi dövlətin sinfi mahiyyəti görünür, hansına ki, hakim sinif iqtidardir, öz
diktaturasını siyasi hökmranlıq edən, həyata keçirən olur, yəni qanunla
məhdudlaşdırılmamış və gücə söykənən məcburiyyət hakim mövqedə durur.
stənilən dövlət xidmət edir: misal olaraq göstərmək olar: ictimai işlərlə məşğul
olur, ictimai maraqları müdafiə edir, cinayətlə mübarizə, epidemiyalar, təbii
fəlakətlər və başqaları. stənilən dövlət bütovlükdə cəmiyyətə, müəyyən sosial
güclərə təsir edir. Tarixən müxtəlif dövrlərində bu nisbət müxtəlifdir. Müasir
demokratik dövlət ilk növbədə bütün cəmiyyətə xidmət edir.
Beləliklə, dövlətin mahiyyətini göstərən zaman üç ünsürə diqqət yetirməliyik.
Onlar aşağıdakılardır:
1.
Hakimiyyət;
10
http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_philosophy/4998/%D0%AD%D0%9B%D0%98%D0%A2%D0%AB
15
2.
Müstəqillik;
3.
Dövlətin siyasi rejimi.
Bütün bunlar xüsusi hal kimi müəyyən ərazidə ölkənin bütün əhalisini
birləşdirən siyasi hakimiyyətin təşkilatı kimi dövləti xarakterizə edir(sxem 2-də
baxmaq olar)
11
.
Sxem 2
11
Теория государства и права(Учебник) Белгород 2007, səh 69
Dövlə
t
Dövlə
t (ə
saslar) ə
lamə
tlə
ri
Başqa təşkilatlarından ayıran dövlət
ə
lamətləri
Ə
halinin ərazi bölgüsü
Dövlət – bu tək təşkilatdır, hansı ki,
rəsmən bütün cəmiyyəti təqdim edir
ctimai hakimiyyət hüquq
rəsmiləşdirməsinə malikdir
Doğuluşun amiliyi ilə şərt qoyulmuş
təsirin üzvlüyün (vətəndaşlıqlar) əldə
edilmələri. Bütün əhalini
birləşdirmirlər
Vergi qoyma sisteminin
mövcudluğu
Malik olma müstəqilliyin
xüsusiyyətləri: müstəqillik, bütövlük,
bölünməzlik, hakimiyyətin
fasiləsizliyi
Hakimiyyətin maddi
atributlarıyla: həbsxanalar və
məcburi xarakterin
müəssisələri