Microsoft Word Design Cihan doc
Yüklə 4,67 Kb. Pdf görüntüsü
|
Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov arasındakı münasibət və Azərbaycan 11 Ölkədə başlayan inflyasiyaya qarşı bundan zərər görəcək olan- ların lazımi tədbirləri alması inflyasionist ehtimalları ortaya çıxarır. Beləcə, rasional düşünən, keçmiş inflyasiyaya görə gələcək inflyasi- yanı doğru təxmin edənlər bundan zərər görməyəcəklər. Ancaq, gələ- cəkdəki inflyasiya ehtimalı səbəbiylə maaş müqavilələrində, istehsal sazişlərində inflyasiya həddi də hesaba daxil ediləcəyindən inflyasiya ehtimalı genişlənəcək, qiymət artışlarının qarşısını saxlamaq mümkün olmayacaq. 19 Qiymət artışlarında monetar faktorların rolunun nə olduğu, pul təklifinin daxili bir dəyişkən olub olmadığı mübahisələrinə əsaslan- dırılmaqdadır. Philip Cagan kimi iqtisadçılara görə pul təklifi xarici təsirlərdən olub bundakı artımlar qiymət artışlarını sürətləndirmək- dədir. Fəqət, daha sonrakı tədqiqatlara görə pul təklifindəki artımlar inflyasiyanı sürətləndirməklə bərabər pul təklifindəki artımlar da inflyasiyadan qaynaqlanmaqdadır. Sargent, Wallece, Barro və Jacobs apardıqları araştırmalarda inflyasiyanın pul təklifini artırdığını göstər- mişlər. 20 Đnflyasiyanı ortaya çıxaran faktorlar və bunların ünsürləri aşağıdakı kimi, bir tablo olaraq bir yerdə göstərilə bilər. 21 19 Knut Anton Mork, Macroeconomics For Managers, California, Wadsworth Publishing Company, 1992, p. 206. 20 Erdinç Özselçuk, “Enflasyonun Kaynakları ve Kısa Dönem Enflasyon Modeli, 3. Đzmir Đktisat Kongresi Gelişme Stratejileri ve Makroekonomik Politikalar, Ankara, DPT, 1993, s. 173. 21 Hüsnü Erkan, “Kronik Enflasyon Ekonomiye ve Đstihdama Etkileri”, Türkiye Đşverenler Sendikaları Konfederasyonu Semineri, Đstanbul, Kasım 1997, s. 41. Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi arasındakı münasibət və Azərbaycan 12 Tablo 1: Đnflyasiyaya Səbəb Olan Faktorlar və Ünsürləri. Məsrəf inflyasiyası Tələb inflyasiyası Đnflyasiya ehtimalı Struktur inflyasiyası 1. Valyuta Məzənnəsi 1. Büdcə Kəsiri 1. Daxili və Xarici Şoklar 1. Əhalinin Strukturu 2. Maaş 2. Özəl Sektor Kəsiri 2. Spekulyasiya Hərəkətləri 2. Köçlər / Şəhərləşmə Prosesi 3. Dövlət Müəssisələri Tərəfindən Đstehsal Edilən Mal və Xidmətlərin Qiymətləri 3. Đqtisadiyyatdakı Natarazlıq 4. Əkinçilik Qiymətləri 4. Etibarsızlıq 5. Faiz Həddi 3. Cari Əməliyyatlar Hesabı Kəsiri 5. Qeyri- müəyyənlik 3. Sektorlardakı Maaş Fərqlilikləri Qaynaq: Türkiye Đşverenler Sendikaları “Kronik Enflasyonun Ekonomiye ve Đstihdama Etkileri” Semineri, s.41 2. Đnflyasiyanın Đqtisadi Təsirləri 1970-ci illərdə bir çox ölkədə yüksək həddli inflyasiya ilə iqtisadi kiçilmənin bir yerdə görülməsi və 1980-cı illərdə xüsusilə Latın Amerikası ölkələrində yaşanan yüksək inflyasiya hədlərinin istiqrarsızlığı artırması ilə inflyasiya bir problem olaraq görülməyə başlanmışdır. ABŞ-da iki rəqəmli səviyyələrə gələn inflyasiya Prezi- dent Gerald Ford tərəfindən bir nömrəli xalq düşmanı elan edilərkən yenə Prezident Reagan tərəfindən ən insafsız vergi olaraq dilə gətiril- mişdir. 22 Əlavə olaraq John Maynard Keynesdən aparılan rəvayətə görə Marksist Viladimir Lenin “kapitalist sistemə zərər vermənin ən asan yolunun tədavüldəki pulun dəyərini pozmaq olduğunu” söyləmiş və 1920-ci illər Almanyasındakı hiperenflasiyanı göstərmişdir. 23 22 N. Gregory Mankiw, a.g.e., p. 154. 23 Gary M. Walton, Frank C. Wykoff, a.g.e. p. 378. Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov arasındakı münasibət və Azərbaycan 13 Đnflyasiyanın makro və mikro səviyyədə iqtisadiyyat üzərində müxtəlif təsirləri vardır. Bu təsirlər inflyasiyanın təxmin edilib edilməməsinə, iqtisadi qurumların inflyasiyaya uyğunlaşa bilib- bilməmələrinə bağlı olaraq dəyişməkdədir. Yəni inflyasiya əvvəlcə- dən təxmin edilməmişsə təsirlərini azaltacaq tədbirlər alınmadığın- dan iqtisadiyyata verəcəyi zərər daha böyük olmaqdadır. Buna qarşılıq inflyasiya əvvəlcədən təxmin edilmişsə və ya daimi olan inflyasiya isə iqtisadi qurumların alacağı tədbirlərlə iqtisadiyyata verəcəyi zərər daha az olmaqdadır. Bu təsirlərin ortaq tərəfi iqtisadi fəallığı və istehlakçı rəfahını azaltmaları səbəbiylə olduqca məsrəfli olmalarıdır. 24 Bir iqtisadiyyatdakı qiymət artımları bütün mal və xidmətlər üçün bərabər olmadığından bu mal və xidmətlərə sahib olan insan- ların inflyasionist şəraitdən təsirlənmələri fərqli olacaqdır. Xüsusilə maaş, kirayə kimi sabit gəlir sahibləri gəlirlərini daha əvvəlcədən müəyyənləşdirdiklərindən artan qiymətlərə uyğunlaşmaqda gecik- məkdədirlər. Digər mal və xidmətlərin qiymətləri artdığından maaş gəlirlərindən sərmayə gəlirlərinə doğru bir gəlir transferti ortaya çıxmaqdadır. Yenə borc verənlərin səhv təxminləri və ya alternativ- lərin az olması nəticə etibarilə inflyasiya oranından daha cüzi faiz gəliri almaları borclulara qarşılıqsız olaraq gəlir transfertinə səbəb olmaqdadır. Əlavə olaraq daşınmaz əmlak, antiq əşya növü sabit və nadir olan varlıqlar inflyasiya dövründə bir çox mal və xidmətdən daha artıq dəyərləndiyindən bunlara sahib olanların (əsasən zəngin- lər) gəlirləri digərlərinə görə daha çox artmaqdadır. Yəni inflyasiya mövcud gəlir bölgüsünü tamamilə pozmaqdadır. Aşağı gəlirlilərdən yüksək gəlirlilərə doğru ortaya çıxan bu pozucu təsir ilə zənginlər daha zəngin olarkən kasıblar daha kasıb olmaqdadır. 25 Đnflyasiyanın yüksək və dəyişkən olduğu hallarda qiymətləmə sistemi təsirliliyini itirməkdədir. Qiymətlər ümumi səviyyəsi istiqrar- sız olduğundan qərar vericilər qərar vermədə qiymətlərdəki dəyişik- likləri doğru göstərici olaraq ələ ala bilməməkdədirlər. Normal halda sərbəst bazar iqtisadiyyatında təmiz və etibarlı göstəricilər olan qiymətlər insanlara özləri üçün ən uyğun olanı seçmələrində yar- 24 N. Ralph T. Byrns, a.g.e., p. 141. 25 Graham Dawson, a.g.e., pp. 54-55. Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi arasındakı münasibət və Azərbaycan 14 dımçı olmaqdadır. 26 Çünkü müasir iqtisadiyyatda qiymətlərin gördü- yü bəzi önəmli funksiyalar vardır. Bunlar; bəzi iqtisadi fəaliyyətlərin təşviq edilməsi və ya çəkindirilməsi, gəlir bölüşümünün yenidən ortaya çıxarılması, basqı ya da nüfuz vasitəsi olaraq istifadə olunma- sı kimi funksiyalardır. Hətta qiymətlərlə oynayaraq iqtisadi struktur və əlaqələri dəyişdirmə ehtimalı belə mümkün olmaqdadır. Đnflyasi- yanın yüksək və dalğalı olduğu iqtisadiyyatlarda qiymət göstəricilə- rinin etibarlılığı itməkdə, insanların qiymət göstəricilərindən istifadə edə bilmələri çətinləşməkdə, iqtisadiyyatın strukturu və əlaqələri dəyişməkdədir. 27 Qiymətlərin mütəmadi artdığı bu qeyri müəyyənlik və etibar- sızlıq şəraitində uzun müddətli müqavilələrin tətbiq olunması çətin- ləşməkdə, yığımlar və kapital qoyuluşları azalmaqdadır. Đnsanlar pul yığımı yerinə daşınmaz əmlak, qızıl kimi uzun ömürlü mallar və ya valyuta tələb etməkdədir. Yerli pulun dəyərinin düşməsi insanların xərclərini artırmaqdadır. Dəyəri düşən pula sahib olmaq yerinə isteh- lak xərclərinin artırılması taləbi artıraraq qiymətlərin daha da artma- sına səbəb olmaqdadır. Əlavə olaraq inflyasiya səbəbiylə yığımların daşınmaz əmlaka və qısa müddətli gəliri olan varlıqlara getməsi kapital qoyuluşlarını azaltmaqdadır. Kapital qoyuluşlarının azalması istehsal, məşğulluq və böyüməyə mənfi təsir etməkdədir. 28 Đnflyasiya səbəbiylə ölkə içində qiymətlər artdığından yerli malların qiymətləri xarici mallara görə daha yüksək olmaqdadır. Əgər valyuta məzənnələrində lazımi düzəlişlər aparılmazsa xarici mallar daha ucuz olacağından idxalat artacaqdır. Buna qarşılıq, yerli malların bahalı olması yerli təşəbbüskarların xarici təşəbbüskarlar qarşısında rəqabət etməsini əngəlləyəcək, ixracatı azaltacaqdır. Đxracatın azalıb idxalatın artması tədiyyə balansını pozacaqdır. Tədiyyə balansındakı bu vəziyyət daimi olmayacağından lazımi tədbirlərin alınması zərurət olacaqdır. Alınan tədbirlərlə idxalat məhdudlaşdırılmaqda və ya deval- vasiya ilə bahalaşdırılmaqdadır. Ancaq, idxalatın məhdudlaşdırılması 26 Thomas C. Melzer, “Price Stability Policies For Growth” October 28, 1997, http://www.stls.frb.org./general/speeches 9 Nisan 2001. 27 Nazım Ekren “Ekonomi Yönetiminin Performansı: Stratejik Değişim ve Yenilenme Đhtiyacı” Active Bankacılık ve Finans Makaleleri-II, Đstanbul, Alkım Ltd, 2000, s. 9. 28 Ali Özgüven, Đktisat Bilimine Giriş, 7. Baskı, Đstanbul, Filiz Kitabevi, 1997, s. 370. Yüklə 4,67 Kb. Dostları ilə paylaş:
|