46
uyğun gəlmirdi və ngiltərə Almaniyaya fransız təsirinin artmasının qarşısını ala
biləcək bir qüvvə kimi baxırdı.
taliya müharibəyə girərkən ona cənubi Tirolu, Adriatik dənizinin bütün şərq
sahilini və Kiçik Asiyanın bir hissəsini vermək vəd olunmuşdu. ndi o, bunları
istəyərkən müttəfiqlərin müqavimətinə rast gəldi. Çünki taliyanın qələbəyə töhfəsi
çox kiçik qiymətləndirilirdi. Rumıniya Avstriya-Macarıstan irsindən ona vəd edil-
miş Transilvaniya, Banat və Bukovinanın verilməsini tələb edirdi. Qalib dövlətlər
arasında olan ziddiyyətlər üzündən Paris sülh konfransında kəskin mübarizə gedir-
di.
25. Vaş inqton konfransı, onun qə rarları.
Birinci dünya müharibəsindən sonra Uzaq Şərqdə dinc tənzimləmə qarşıda daya-
nan əsas vəzifələrdən biri idi. Müharibə nəticəsində Uzaq Şərqdə və Sakit okean
hövzəsində beynəlxalq vəziyyət dəyişdi. Uzaq Şərqdə müharibədən sonrakı nizam-
lama problemlərini həll etmək üçün Vaşinqton konfransı işə başladı. Onun işində
ABŞ, Yaponiya, Fransa, taliya, Belçika, Hollandiya, Portuqaliya, Çin, ngiltərə və
domionları (Kanada, Avstraliya, Yeni Zelandiya, Cənubi Afrika ittifaqı, Hindistan)
iştirak edirdi. Konfrans 1921-ci il noyabrın 12-də açıldı. Sovet Rusiyası və Uzaq
Şə
rq Respublikası Vaşinqtona dəvət edilməmişdilər. Sovet Rusiyası Uzaq Şərq
problemlərinin onların bilavasitə aid olduğu iki Uzaq Şərq ölkəsinin iştirakı olma-
dan müzakirə edilməsinin məqsədəuyğun olmamasını dəfələrlə konfransın təş-
kilatçılarının diqqətinə çatdırmışdı. Ona görə Sovet hökuməti bəyan etdi ki, Vaşin-
qton konfransının qərarlarını tanımayacaq. ABŞ Vaşinqton konfransında silahların
məhdudlaşdırılması, mandataltı ərazilərin bölgüsünə yenidən baxılması, Sovet Ru-
siyasına münasibət, beynəlxalq münasibətlərin prinsiplərinin hazırlanması kimi
məsələlərin müzakirə edilməsinə çalışırdı. ngiltərə konfransda yalnız Uzaq Şərqlə
bağlı məsələlərin müzakirəsini təklif etdi. Fransa konfransda hərbi borclar məsələ-
sinin müzakirəsini təklif etmişdi. Yaponiya tələb etdi ki, Vaşinqton konfransında
mandataltı ərazilərin yenidən bölüşdürülməsi məsələsinə baxılmasın.
Konfransın işi zamanı üç müqavilə imzalanmışdı. 1921-ci il dekabrın 13-də
ABŞ, ngiltərə, Fransa və Yaponiya müstəmləkəçi dövlətlərin Sakit okean adaları
47
və Uzaq Şərq xalqlarının azadlıq mübarizəsinə qarşı birgə hərəkətlər haqqında
Dördlər Müqaviləsi adlanan sənəd imzaladılar. Konfransın bağlandığı gün- 1922-ci
il fevralın 6-da daha iki müqavilə imzalandı.
Vaşinqton konfransında Çinlə bağlı məsələ geniş müzakirə edildi. Çin hökumə-
ti çalışırdı ki, xarici ölkələr onun ərazi bütövlüyünə və suverenliyinə hörmət etsin-
lər. Çin öz ərazisində sənaye və ticarət sahəsində bütün dövlətlərlə müqavilə əsa-
sında açıq və bərabər imkanlar prinsipi ilə əməkdaşlığa hazır idi, əvəzində Qərb
ölkələrinin Çinlə bağladığı qeyri-bərabər hüquqlu müqavilələr ləğv edilməli idi.
Çin hökuməti Şandunun Yaponiyaya verilməsinin əleyhinə idi və xarici qoşunların
ölkədən çıxarılmasını tələb edirdi. Lakin Qərb dövlətləri və Yaponiya Çinin təklif-
ləri ilə razılaşmadı. ABŞ isə ngiltərə, Fransa və Yaponiyanın mövqelərini zəif-
lətməyə çalışırdı. Ona görə ABŞ Çində onunla geniş əməkdaşlıq edən hökumət
qurulmasında, milli-azadlıq hərəkatının dayandırılması və sabitlik yaranmasında
maraqlı idi. 1922-ci il fevralın 6-da Doqquz dövlətin müqaviləsində Çinin ərazi
bütövlüyünə və suverenliyinə hörmət prinsipi elan edilirdi. Ölkələr onun ərazisində
ticarət və sənaye sferasında bərabər imkanlar haqqında bəyanat verdilər. Çində heç
bir dövlətə xüsusi imtiyazlar verilməməli idi. Bu müqavilə Heyin məlum doktrina-
sında irəli sürülmüş ideaları inkişaf etdirirdi. Elə həmin gün Çinlə gömrük tarifi
haqqında sənəd imzalandı. Doqquzlar müqaviləsindən əvvəl fevralın 4-də Yaponi-
ya ilə Çin arasında saziş imzalanmışdı. Bu sənədə görə Yaponiya öz qoşunlarını
Ş
andun əyalətindən çıxarmalı, həmçinin Tszyaoçjou ərazisini Çinə qaytarmalı idi.
Beş dövlətin-ABŞ, ngiltərə, Yaponiya, Fransa və taliyanın müqaviləsi
dəniz silahlarının məhdudlaşdırılmasına aid idi. Uzun diskussiya və mübahisələr-
dən sonra beş dövlət onların donanmalarının aşağıdakı nisbət əmsalları barədə
razılığa gəldilər. ABŞ və ngiltərə üçün - 5, Yaponiya üçün - 3, Fransa və taliya-
nın hər biri üçün - 1.75. Başqa qərarlar, o cümlədən sahilə çox yaxın adalar istisna
olmaqla Sakit okeanda şərq uzunluq dairəsinin 110-cu meridianından şərqdə yeni
hərbi dəniz bazalarının tikintisinin qadağan edilməsi barədə qərar qəbul olundu.
Konfransda ABŞ-ın beynəlmiləşdirməyə cəhd etdiyi Çin hərbi dəmir yolu
məsələsinə də baxıldı. RSFSR Xalq Komissarları Soveti etirazla çıxış edərək bil-
48
dirdi ki, bu məsələ istisnasız olaraq iki dövlətin - Sovet Rusiyası ilə Çinin səla-
hiyyətinə aiddir. Vaşinqton konfransl ilə müharibədən sonrakı problemlərin müza-
kirəsi başa çatdı. Bu, Versal konfransının özünəməxsus davamı idi. Vaşinqton kof-
ransının qərarları Uzaq Şərqdə beynəlxalq problemlərin tənzimlənməsi üçün böyük
ə
həmiyyətə malik idi. Paris və Vaşinqton konfransında imzalanmış müqavilələr
ə
sasında formalaşan yeni beynəlxalq münasibətlər sistemi Versal - Vaşinqton sis-
temi adlanır. Bu sistem onu tədricən zəiflədən ziddiyyətlərlə birlikdə ikinci dünya
müharibəsinədək mövcud olmuşdur.
26. Genuya və Haaqa konfranslarında diplomatik mübarizə .
1922-ci ilin yanvarında Kannda keçirilən Antanta ali şurasının iclasında Sovet
hökumətinin təklifləri müzakirə edildi. Iclasda Avropa iqtisadiyyatının bərpası ilə
bağlı, o cümlədən Avropa ölkələri arasında iqtisadi əlaqələri bərpa etmək, zəif öl-
kələrə kredit verilməsi kimi məsələləri həll etmək üçün Genuyada Sovet Rusi-
yasının iştirakı ilə konfrans keçirilməsi haqqında qərar qəbul edildi. Genuya
konfransı 1922-ci il aprelin 10-da San-Corco sarayında açıldı. Konfransda 29, n-
giltərənin dominionları ilə birlikdə 34 dövlət iştirak edirdi. Hələ fevralın 22-də Ru-
siya nümayəndə heyəti Azərbaycan, Ermənistan, Gürcüstan, Belorusiya, Buxara,
Uzaq Şərq, Ukrayna və Xarəzm respublikalarının mənafelərini konfransda qoruma-
ğ
ı öz üzərinə götürdü. Nümayəndə heyətinin başçısı RSFSR Xalq şlər Komissarı
G.Çiçerin təyin edildi. Beləliklə, Azərbaycan da formal da olsa konfransda iştirak
hüququ qazandı. Rusiya o dövrdə sovet respublikalarının Qərbə qarşı blokunu ya-
ratmaq istəyində olduğu üçün belə bir addımı atmışdı. Konfransda 4 komissiya –
siyasi, iqtisadi, maliyyə və nəqliyyat komissiyaları yaradıldı. Siyasi komissiya nəz-
dində konkret məsələlərlə məşğul olması üçün iki yarımkomissiya da yaradıldı.
Avropa dövlətləri bolşevik Rusiyasından 18 mlrd. borcun ödənilməsini tələb edir-
dilər. Əks tərəf də öz növbəsində birinci dünya müharibəsi, vətəndaş müharibəsi və
xarici müdaxilə ilə əlaqədar vurulmuş zərər üçün 39 mlrd. dollar təzminat veril-
məsini tələb edirdi. Lakin eyni zamanda bolşeviklər təzminatın ödənilməsinə bir sı-
ra şərtlər daxilində razılıq da vermişdilər. Belə ki, onlar əlavə vaxt və kredit veril-
məsini tələb edirdilər. Avropa dövlətlərinin düşmüş olduğu ağır iqtisadi vəziyyət
Dostları ilə paylaş: |