Microsoft Word Baba -edebiyyatda lirik nov doc
Yüklə 0,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- NƏZM VƏ NƏSR
24 NƏZM VƏ NƏSR
Nəzm və nəsr qədim zamanlardan indiyə qədər bədii və elmi yaradıcılıq növlərindən biridir. Belə ki, ədəbi əsərlər ta yazının meydana gəldiyi dövrlərdən indiyə kimi ya nəzmlə, ya də nəsrlə yazılmışdır. Hətta orta əsrlərdə elmi əsərləri belə nəzmlə yazmaq ənənəsi yaranmışdır. Dünya ədəbiyyatşünaslığının bir sıra nümunələrinin də nəzmlə, şeirlə yazıldığı məlumdur (Horatsi, Bualo və b.) Nəzm və nəsri bir-birindən fərqləndirən əsas şərtlərdən biri budur ki, nəsr dilində cümlələrin, sətirlərin işlənməsində heç bir şərt qoyulmur. Burada fikrin ifadəsi üçün yazı müəllifi tamamilə sərbəstdir. O, müxtəlif tipli cümlələrdən istifadə etməklə fikrini şərh edə bilər. Bu zaman sətirlər haqqında, onların işlənilmə intensivliyində əlavə tələblər qoyulmur. Nəsr dili beləliklə də tam sərbəst nağıl, təhkiyə dili kimi yadda qalır. Sənətkar, müəllif sadə və mürəkkəb sətirlər qurmaqda, onları tamamlamaqda tamamilə sərbəstdir. Müəllifin işlətdiyi sətirlər heç bir məcburi, absolyut qanunlara, qaydalara tabe olmur. Sətirlər uzun və qısa ola bilər. Lakin bunlar müəllif fikirlərinin açıqlanmasına tabe tutulmalıdır. Nəsr sözü ərəbcədən – nisar etmək, səpmək, yaymaq deməkdir. Nəsrlə yazılan əsərlərin dili məhz bu prinsipə əsaslanır. Nəsr sözü terminoloji cəhətdən şərh olunarkən də yux- arıda deyilən xüsusiyyəti özündə əks etdirdiyini görürük. Proza (lat. prosa – birbaşa müraciət olunmuş nitq) ölçülü şeir dilindən fərqli olaraq sərbəst şəkildə təşkil edilən və adi nitqlə verilən bədii əsər». 1
1 Л.Тимофеев и Н.Венгров. Краткий словарь литературоведческих
Yaxud da başqa bir ədəbiyyaşünaslıq lüğətində nəsr sözü nəzəri-terminoloji cəhətdən aşağıdakı kimi şərh olunur: nəsr (lat. Prosa demək olub prosa oratio sözündən götürülüb – birbaşa, sərbəst olan, sərbəst hərəkət edən nitq deməkdir) – ədəbi yaradıcılığın iki əsas tipindən biridir. Poeziya və nəsr söz sənətinin dərinliklərinin müxtəlif sferalarını özündə əks etdirib, öz forma, məzmun və yerinə görə ədəbiyyat tarixində bir-birindən fərqli olan yaradıcılıq növüdür». 1
aid edilmişdir. Hətta XIX əsrə qədər ədəbiyyatşünaslıqda çox zaman epik poeziya, dramatik poeziya, lirik poeziya anlayışlarından istifadə olunmuşdur. Qədim və orta əsərlərdə isə əsasən yazı bədii, tarixi-xronika səciyyəli əsərlər, fəlsəfi xarakterli dialoqlar, natiqlərin danışıqları, yol qeydləri nəsr dilində yazılardı. Bu dövrlərdə aşağı təbəqənin “janrı” hesab olunan komik əsərlər, farslar, satiralar da nəsr dilində yazılırdı. Onu da əlavə etmək lazımdır ki, erkən əsrlərdə nəsr anlayışı da müstəqil ədəbi-nəzəri anlayış kimi ardıcıl şəkildə işlənmirdi. Nəsr dili öz formasına görə az-çox şeir dilinə yaxınlaşırdı. Nəsrlə yazılan bu əsərlərin dilində, quruluşunda ritmika, pauza, bölgü əlamətələri özünü göstərirdi. Demək lazımdır ki, bu əsərlər sərbəst nəsr dilində yazılsa da, orada misraların sonu da sanki qafiyələnir, qafiyəyə oxşar sözlərlə bitirdi. Demək olar, sistemli nəsr dili Renessans dövründə yazı- lan əsərlərdə özün göstərmişdir. Əgər əvvəlki dövrlərdə po- etik əsərlərə, şeirlərə, poema, nəğmə, şeirlə yazılan dramlara
терминов. Москва, 1963, с.122 1 Словар литературоведческих терминов (тяртиб едянляр: Л.И.Тимофейев вя С.В.Турайев), Москва, 1974, с.296
26 üstünlük verilirdisə, bu dövrdən başlayaraq daha çox roman, mənsur dram, novella-hekayə yazılmağa başlayır. Yeni yaranan bu ədəbi formalar hər şeydən əvvəl, dövrün ədəbi tələblərindən, yeni dövrün ruhunu, məzmununu ifadə etmək zərurətindən yaranırdı. Yuxarıda dediyimiz kimi, qədim və orta çağlarda yazılan bütün əsərlər nisbətən qafiyəli, ritmli nəsr dili ilə yazılardı. Lakin müxtəlif məzmunu, hadisə və əhvalatları nəsrlə vermək sxolastikaya gətirib çıxarırdı. Ədəbiyyatın bədii söz sənətinin inkişafı ləngiyirdi. Doğru deyildiyi kimi: “Orta əsrlərdə və XIX əsrdə Şərq, o cümlədən Azərbaycan ədəbiyyatında bir çox əsərlər qafiyəli nəsrlə yazılmışdır. Hekayə, tarixi risalə, məqamə, qüssə, lüğət və s. b. k. forma- larda olan belə əsərlər həm orijinal ideya məzmununa, həm də dilinin və üslubunun böyük ekspressiv qüvvəsinə görə qiymətlidir. Lakin nəsrin bu növündə bir çox müəlliflərin qafiyə axtarışları onları bu və ya başqa dərəcədə formalizmə aparıb çıxarır. “Nəsrdə qafiyə kəlamı çiy edir və zəiflədir” deyə qafiyəli nəsr əleyhinə çıxan M.F.Axundov yazırdı: “…Nəsr əsərlərində qafiyəyə əhəmiyyət verilməməlidir, çünki qafiyə xatirinə yazılarda artıq sözlər işlənir və vacib olmayan mətləblər meydana çıxır” odur ki, “bu qaydanı tərk etməyimizin və uşaqcasına işdən əl çəkməyimizin vaxtıdır”. 1
Nəsr sözü ərəbcədən hərfi mənada vəzni, qafiyəsi və rədifi olmayan bədii əsər deməkdir. 2 Lakin yuxarıda de- 1 Бах: Ядябиййатшцнаслыг терминляри лцьяти (тяртиб едяни: Я.Мирящмядов), Бакы, «Маариф» няшриййаты, 1988, с.165 2 Азярбайъан классик ядябиййатында ишлядилян яряб вя фарс сюз- ляри лцьяти (тяртиб едянляр: А.М.Бабайев, Ъ.Б.Исмайылзадя (Рямзи), Бакы, «Маариф» няшриййаты, 1981, с.171
yildiyi kimi nəsri zorən qafiyələndirmək həqiqətən də dildə formalizmə gətirib çıxarır. Ümumiyyətlə, nəsr dilinin quru- luşu, strukturu haqqında müxtəlif nəzəri mübahisələr hələ qalmaqdadır. Nəsr poetikasından bəhs edən ədəbiy- yatşünaslar hətta nəsr dilini adi danışıq dili və insanlar aras- ında gündəlik yazışmaların dili ilə eyniləşdirirlər. Bir sıra nəzəriyyəçilər isə bu fikirdədirlər ki, nəsr əsərlərinin özünün də öz mürəkkəb-daxili və ritmik-struktur qanunauyğunluqları var. Lakin nəsrin bu ritmik quruluşu onu şeirin ritmikasından fərqləndirməklə bərabər, həm də adi danışıq dilinin özündən də ayırır. Burada doğru bir həqiqət vardır, ona görə ki, nəsr dili nə qədər sərbəst təhkiyə dili olsa da belə, o adi danışıq dilinə bənzəyə bilməz. Nəsr dili müəyyən konkret müəllif ideyasının, poetik məzmunun ardıcıl şəkildə dərkində məqsədyönlü surətdə işlədilən bir dildir. Nəsrdə sətirlərin uzun və qısalığından, sadə və mürəkkəbliyindən asılı olma- yaraq bədii sistemlilik, ardıcıl məntiq və ritm olmalıdır. Nəzmlə yazılan əsərlər öz dilinə görə yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, nəsrdən əsaslı surətdə fərqlənir. Nəzm anlayışının adından da göründüyü kimi burada müəyyən bir qayda, poetexnoloji şərtlər tələb olunur. Çünki nəzmdə poetik xüsusiyyətləri gözləməklə yanaşı, texniki tələblərə mütlək əməl olunmalıdır. Nəzmin adından da göründüyü kimi, burada sözlərin seçilib işlədilməsində, sətirlərin ölçü- sündə müəyyən bir nizam-intizama riayət olunur. Nəzm, nəzmi-nizam anlayışları da ərəbcədən bu mənanı verir. Nəzm-sıra, tərtib, qayda, başqa mənada isə şeir deməkdir. Nəzmi – intizam da ərəbcədən qayda, tərtib, şeir deməkdir. 1
1 Азярбайъан классик ядябиййатында ишлядилян яряб вя фарс сюз- ляри лцьяти. Бакы, 1981, с.170-171
Yüklə 0,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|