MahirəNərimanqızı
Yüklə 3,17 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Azərbaycan multikultiralizmi Elmi toplu 81
geoiqtisadi və geosiyasi siyasətin konturları göstərilir və reallaşma mexanizmləri təhlil olunur. Müəllif problemlə bağlı elmi-nəzəri mülahizələrini bəzi məqamlarda ABŞ-ın və Rusiyanın Z. Bjezinski, C. Hantiqnqton, H.Kissincer, A.Duqin, N.Nartov, İ.Yejiyev və digər məşhur politoloq və alimlərinin fikirlərinə istinad etməklə əsaslandırmışdır. Müəllif həmin məşhur ekspertlərə sadəcə istinad etməmişdir, onların fikirləri ilə bir sıra hallarda elmi polemikaya girmiş, arqumentlərə söykənən fərqli mövqeyini ortaya qoymuşdur. Əli Həsənov kitabın bu bölməsində dünyanın və eləcə də Xəzər hövzəsi ölkələrinin təsdiq olunmuş və ehtimal olunan neft və qaz ehtiyatları ilə bağlı müxtəlif mənbələrdən əldə edilmiş rəqəmləri təhlil edərək maraqlı fikir və mülahizələr irəli sürmüşdür: ―Bəzi rus geoloqlarının proqnozlarına görə, Xəzər hövzəsindəki neft ehtiyatlarının ümumi həcmi 7 milyard tondur (təxminən 50 milyard barrel). Başqa rus mənbələri isə bu rəqəmin 13 milyard ton və daha artıq olduğunu qeyd edirlər. Qərb ekspertlərinə gəldikdə isə, hələ SSRİ zamanında ingiltərəli və amerikalı mütəxəssislər hesab edirdilər ki, Xəzər bölgəsində neft ehtiyatlarının həcmi, sovet geoloqlarının təqdim etdiyi rəqəmlərdən qat-qat artıqdır. ABŞ Dövlət Departamentinin və Milli Təhlükəsizlik Şurasının məruzəsində Xəzər hövzəsinin hazırki neft ehtiyatları, təxminən 200 milyard barrel (təxminən 27,5 milyard ton) miqdarında göstərilir‖. Göründüyü kimi, Xəzər neftinin həcmi haqqında Rusiya və ABŞ ekspertləri fərqli rəqəmlər irəli sürürlər. Birincilər bədbin, ikincilər nikbin proqnozları ilə seçilirlər. Bu vəziyyətə diqqəti cəlb edən Əli müəllim real vəziyyətə tam adekvat olan bir tezislə çıxış edir : ―Mütəxəssislər bu rəqəmləri və xəritəni dəqiq müəyyən edə bilmir, siyasətçilər isə yaranmış vəziyyətdən asılı olaraq, həmin xəritə və rəqəmlərlə manipulyasiya edirlər.‖ Kitabda Xəzər hövzəsinin enerji potensialı, ondan istifadə sahəsində müxtəlif maraqların daşıyıcısı olan düşərgələrin davranışı kontekstində daha bir mühüm problem ətrafında geniş elmi araşdırmalar aparılmışdır. Bu, Xəzərin hələ də həllini tapa bilməyən
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Azərbaycan multikultiralizmi Elmi toplu
82 hüquqi statusu ilə bağlı məsələdir. Bu problem əsərdə tarixi və müasir geosiyasi reallıqlar kontekstində təhlil olunmuşdur. Müəllif qeyd edir ki, Xəzərin hüquqi statusunun təxminən 300 illik tarixi mövcuddur. Bu tarix XVIII əsrin sonlarından başlayaraq Xəzər sahilində Azərbaycana məxsus ərazilər uğrunda Rusiya, Osmanlı və Böyük Britaniya imperiyaları arasında gedən çoxillik və qısa müharibələrlə xarakterizə olunur. Bu tarix Sovet Rusiyası ilə İran, habelə SSRİ ilə İran arasında imzalanmış 1921-ci il və 1940-cı il müqavilələri ilə şərtlənir. Əsərdə Xəzəryanı 5 dövlətin hər birinin məlum məsələdə mövqeyi təqdim olunmuş və onun elmi-analitik analizi aparılmışdır. Müəllif təhlillərinin nəticəsi olaraq Xəzərin hüquqi statusu ilə əsas və qeyri əsas yanaşmalar içərisində 4 təklifın daha çox diqqəti cəlb etdiyini vurğulayır və onlara münasibət bildirir. Həmin təkliflər aşağıdakılardır: – Azərbaycanın təklif etdiyi birinci yanaşmaya görə, Xəzər ətrafda yerləşən beş ölkənin milli ərazilərini birləşdirən, xarici su hözələri ilə çay vasitəsilə əlaqəsi olan, unikal bir dənizdir. Müvafiq olaraq BMT-nin ―Dəniz hüquqları haqqında‖ Konvensiyasının bütün tələbləri onun statusunun müəyyən olunmasına və Xəzərətrafı ölkələrin milli hüquqlarının həyata keçirilməsinə tətbiq edilməlidir. Bu yanaşmaya görə, dənizin dibi və səthi orta xətt prinsipi ilə milli sektorlara bölünməli və hər bir ölkə öz sektorunda beynəlxalq hüquqa uyğun olaraq fəaliyyət azadlığı əldə etməlidir. – İkinci yanaşma Rusiya və İrana məxsusdur. Bu təklıfin tərəfdarları Xəzəri ―qapalı su hövzəsi‖ adlandıraraq, ―Dəniz hüquqları haqqında‖ BMT Konvensiyasının tələblərinin ona tətbiq edilməsinin qeyri-mümkünlüyünü iddia edir, hər hansı ölkənin öz iqtisadi zonasında müstəqil fəaliyyət göstərməsini qəbuledilməz sayır və bütün sahilyanı ölkələrdən su hövzəsinin ―ümumi istifadəsi tələbləri‖nə əməl etməsini tələb edirlər.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Azərbaycan multikultiralizmi Elmi toplu 83
– Üçüncü təklif İran tərəfindən irəli sürülmüş və Xəzərin beş bərabər hissəyə bölünməsini hədəfləyən, müəyyən məqamlarda Türkmənistanın da dəstəyini qazanmış abstrakt bir layihə idi. Bu variant nəinki heç bir yerli və beynəlxalq hüquqa uyğun gəlmirdi, həm də mütəxəssislər tərəfindən ―ümumiyyətlə reallaşdırılması coğrafi cəhətdən mümkün olmayan‖ təklif kimi dəyərləndirilmişdir. – Nəhayət, dördüncü yanaşma Rusiya və İranın sonradan təklif etdiyi və yenə də heç bir beynəlxalq və yerli hüquqa söykənməyən ―kompromis variant‖ adlanır. Bu varianta görə, Xəzərdə hər bir sahilyanı ölkə 12 millik sahil zonası üzərində suveren hüquqa malik olur, bundan sonra 25 mil ərazi ―iqtisadi zona‖ kimi qəbul edilir, dənizin ortasındakı qalan ərazilərsə 5 sahilyanı ölkənin ümumi istifadəsinə verilir. Bu təkliflərə toxunan müəllif qeyd edir ki, 1992-ci ildən bu günə kimi hər dörd yanaşma tərəfdarları bəzi kiçik dəyişikliklərlə öz mövqelərini müdafiə etməkdədirlər. Bu reallığa baxmayaraq, ―bu gün nə Rusiya, nə də İran Azərbaycanı Xəzər dənizinin ona məxsus sektorunda xarici tərəfdaşlarla birgə transmilli layihələr həyata keçirdiyinə görə, 1994-1998-ci illərdə olduğu kimi, müharibə, yaxud ona bərabər tutula biləcək digər fəaliyyətlərlə hədələmirlər‖,— fikri də professor Əli Həsənova məxsusdur. Dərslikdə Xəzərin hüquqi statusunun müəyyən edilməsi ilə bağlı Xəzəryanı ölkələrin dövlət başçılarının keçirdikləri sammitlər, burada müzakirə olunan məsələlər və əldə olunan razılaşmalar haqqında da ətraflı bəhs olunmuşdur. Əsərdə müəllif 29 sentyabr 2014-cü ildə Rusiyanın Həştərxan şəhərində keçirilən Xəzəryanı ölkələrin dövlət başçılarının V sammitini real nəticəsi olan görüş kimi xarakterizə etmişdir. Sammitdə 19 maddədən ibarət Həştərxan bəyanatına diqqəti cəlb edən Əli Həsənov qeyd edir ki, bu sənəddə ilk dəfədir ki, Xəzərin su səthinin sahildən başlayaraq orta xətt üzrə 15 millik məsafəsi ölkələrin suveren ərazisi kimi qəbul edilmiş, digər 10 millik (ümumi uzunluq-25 mil-Ə.H.) məsafədə isə dənizin bioloji resurslarının (balıq ovu və s.-Ə.H.) hasilatı sahəsində
Yüklə 3,17 Mb. Dostları ilə paylaş:
|