44
olduqda, şüa tam qayıdır. Daşm parlaqhğı da məhz qayıdan şüaya görə hesablanır.
Şüa sıxhğı az olan mühitdən sıxlığı çox olan mühitə keçdikdə onun tezliyi azalır,
həm-çinin 'istiqaməti də dəyişir. Düşən şüa smaraq iki mühiti ayıran sərhədə
çəkilmiş perpendikulyara yaxmlaşır. Bunu aşağıdakı şəkildən görmək olar.
Burada İO düşən şüa, OR sman şüa, Zi düşmə bucağı, Zr sınma bucağıdn.
Göstərilən adi şüşə üçün smdırma əmsah n=l,52-dir.
Bu əmsalı nisbətindən təyin edirlər.
Başqa sözlə, demək olar ki, smdırma əmsalı işığm havadakı tezliyinin
rnühitdəki tezliyinə oİan nisbətindən ibarətdir. Buna əsasən, işığm havadakı
sürətini (300000 km/san) almazdakı sürətinə (124000 km/san) bölməklə almazm
smdırma əmsahm təyin etmək olar:
Işıq şüası sıxlığı çox olnan mühitdən sıxhğı az olan mühitə keçir. AO şüası
iki mühitin sərhədində smaraq düşmə bucağmdan böyük bucaqlı OA' istrqamətində
havaya yayılır. Bir qisim şüa isə düşmə bucağma bərabər qayıtma bucağı ilə
havaya deyil, sərhəddən geri qayıdır. Bu bucağa kritik bucaq deyüir. Şəkildə
MOA", MOB", MOC", MOD" bucaqları kritikdir. Bu işığm tam əks olunması
hadisəsidir. Deməli, şüa smdırma göstəricisi krimtik bucaq-dan, bu bucaq da öz
növbəsində sıxlığı müxtəlif olan mühitdən asılıdrr.
Daşlarm şüa smdırma göstəricisini təcrübi olaraq təyin etmək üçün
refraktometr adlı cihazdan istifadə edilir.
Refraktometr daşlarm diaqnostikasmda ən vacib cihazlardan biridir. Daşlarm
şüasmdırma göstəricisini dəqiq təyin etmək üçün refraktometrin əsas hissəsi - optik
təmas mühiti, yəni işçi stolu şüa smdırma göstəricisi məlum sıxlığı böyük olan
metarialdan hazırlanmalıdır. Bunun üçün qurğuşun tərkibli şüşədən üçtilli prizma
şəklində işçi stolu hazırlanır. Şüa onun üzərinə qoyulan daşm səthinə 60°-li bucaq
altmda salmır. Daşm səthindən əks olunan şüalar linza Vasi-təsilə şəffaf şkalaya
proyeksiya olunur. Okulyardan şkalanm əks olunmuş şüalar düşən hissəsi parlaq
işıqh, digər hissəsi isə qaranlıq görünür. Dərəcələnmiş şkalanm rəqəmlərinə görə
daşm şüa smdırma göstəricisinin ədədi qiyməti müəyyən olunur.
45
Refraktometrlə işləmək qaydası. Refraktometrin növündən asılı olmayaraq
onunla işləyərkən işçi stolunun səthini cızılma ha-disəsindən qorumaq lazımdır.
Bunun üçün tili təraşlanmış daşları işçi stoluna ehtiyatla qoymaq lazımdır. Dəqiq
nəticənin almması bundan çox asıhdır. Daşı işçi stolunun üzərinə qaymazdan əvvəl
ora xüsusi şəffaf və rəngsiz maye damcısı əlavə olunur. Bu məqsədlə CH2J2
(metilen-yodid), C10H7B1' (monobromnaftalin), CHBr3 (bromoform) və CöHsBr
(monobrombenzol) məhlulundan istifadə edilir. Şüşənin üzərinə salmmış məhlul
damcısı yayılaraq təyin olunacaq daşla şüşə arasmda optik kontakt rolunu oynayır.
Hər dəfə ölçmə apararkən şüşə məhluldan təmizlənh ki, onda ləkə qalmasm.
Cihazı tərpənməz stol üzərində yerləşdhdikdən sonra 60-150 Vt-hq
lampadan istifadə edərək daşı işıqlandırırlar. Lampa stolun üstündə refraktometrin
pəncərəsi önündə yerləşdirilir. Okulyardan müşahidə edərək düzgün işıqldanmanı
təyin edhlər. Hər bir qaydaya düzgün əməl edildikdən sonra təyin olunacaq daşı
işçi stolunun mərkəzində yerləşdirirlər. Okulyardan şkalanm bir hissəsi parlaq
imşıqlı, digər hissəsi qaranlıq müşahidə olunur. Şkalada daşm şüasmdırma göstə-
ricisi ilə əlaqədar yaranmış qaranhq kölgədən əlavə kontakt məhlu-luna uyğbun
zəif kölgə də görünür. Bu kölgə şkalanm 1,81 dərəcəsinə uyğun gəlir.
Ağ işıqdan istifadə edərkən kölgə sahəsinin kənarlarmı dəqiq təyin etmək
çətin olur, çünki kənarlara ensiz spektr buraxılır. Şkalada parlaq sahə ilə kölgə
yerin dəqiq sərhəddini almaq üçün monox-romatik işıq - eyni rəngli və eyni dalğa
uzunluğuna malik şüalar tətbiq olunur. Bu məqsədlə natrium buxarlarımn əks
etdirdiyi sarı rəngli şüalardan (dalğa uzunluğu 5393 A°) istifadə olunur. Belə sarı
rəngli natrium işığmı almaq üçün xüsusi qaz olduğundan natrium tərkibli Na2C03
(natrium-karbonat), NaCl (xörək duzu) və ya adi şüşəni yandırırlar. Bundan başqa
lampanm, cihazm və ya okulyarm qarşısma qoymaq üçün şüşədən və ya jelatindən
hazırlanmış xüsusi filtrlər də tətbiq olunur.
Obsidian daşı üçün 1,520 dərəcəsinə uyğun yalnız bir tünd kölgə sahəsi
müşahidə olunur. Lakin turmalin daşmda isə 1,81 dərəcəsinə uyğun zəif kölgədən
əlavə iki kölgə sahəsi aydm görünür. Kölgə sahəsindən biri 1,620, digəri isə 1,638
dərəcəsinə uyğun gəlir. Hər iki kölgə sahəsi 1,81 dərəcəsinə uyğun kölgə
46
sahəsindən tünd olması ilə fərqlənir. Şkaladakı kölgə sahələr daşın
oriyentasiyasmdan (səmtinin dəyişməsindən) asılı olaraq dəyişə bilər. Ona görə də
onu əşya stolunda ehtiyatla hərəkət etdirməklə kölgənin maksimum və mini-mum
qiymətini təyin edirlər.
Bəzi daşlarm belə iki kölgə sahəsi əmələ gəthməsi onlarm ikiqat şüasmdırma
göstəricisi ilə əlaqədardır. İkiqat şüasmdırma göstəricisi hər bir Daş üçün fərdi
xüsusiyyət olduğuna görə daşlarm diaqnos-tikasmda böyük əhəmiyyət daşıyır. Bu
xüsusiyyət daşlarm daxili quruluşu ilə əlaqədar olub, kubik sinqon kristallik
quruluşlar istisna olmaqla, digər daşlarda müşahidə olunur. Daşlarm ikiqat şüasm-
dırma göstəricisini təyin etmək üçün polyaroid filtrinin böyük rolu vardır. Bu filtri
refraktometrin okulyarı qarşısma qoyurlar. Polyaroid filtri yalnız elə şüaları buraxır
ki, onun titrəyiş hamarlığı müəyyən bir istisqamətdə paralel olsun. Polyaroidi 90°-
li bucaq altmda döndər-dikdə əmələ gələn kölgə dəyişir. Bu filtrlə, hətta zəif ikiqat
şüasm-dırma göstəricisini də təyin etmək mümkündür.
İkiqat şüasmdırma qabiliyyətinə malik hər bir daş üçün bu göstərici
hesablanmışdır. Bu qiymət kölgə sahəsinin maksimal və minimal qiymət fərqinə
bərabərdir. Belə ki, xrizalit üçün bu göstərici 1,690-1,654=0,036, turmalin üçün
1,638-1,620=0,018, Sarı topaz üçün 1,637-1,629=0,008 və s. hesablanmışdır.
Daşların yüksək şüasındırnıa göstəricisinin təyini. Reyrakto-metrlə
şüasmdırma göstəricisini hesablayarkən, bir qayda olaraq, yüksək qiymət almaq
olmur. Bu hədd, əsasən kontakt məhlulu ilə əlaqədardır. Daşlarm yüksək
şüasmdırma göstəricisini hesablamaq üçün monokulyarmikroskopdan istifadə
olunur. Bu mikroskop də-qiq vintli nizamlayıcıya, millimetrli şkalaya malikdir.
Tədqiq oluna-caq tili təraşlanmış daş təmizləndikdən sonra əşya stolunun üzərinə
kənarmdan çox xırda mum və ya plastilin yumrusu ilə bərkidilir ki, daşm
meydança hissəsi obyektivə paralel yerləşsin. Orta ölçülü bö-yümə almana kimi
obyektiv aşağı-yuxarı hərəkət edirlər. Fokus barabanmda (şkalada) fokusun
dərinlik göstəricisinin qiyməti müəy-yən edilir və dəftərə yazılır. Sonra obyektivi o
vaxta qədər yuxarı qaldırırlar ki, fokusda daşm koleta hissəsi görünməsin və
yenidən fokusun dərinlik göstəricisinin qiyməti dəftərə yazılır. Bu iki qiymət
Dostları ilə paylaş: |