KİMYA PROBLEMLƏRİ № 2 2015 191
UOT 547.022.12
DİLS – ALDER REAKSİYASINDA SİS- VƏ TRANS KONFİQURASİYALARIN İZAHI
VƏ TETRAEDRİK MOLEKUL MODELLƏRLƏ VİZUALLAŞMASI
A.A.N
ağıyeva
1
, V.M.H
əsənova
2
, F.Ə.Mustafayeva
2
, M.S.Salahov
2
Bakı Dövlət Universiteti
1
AZ 1148 Bakı, Z.Xəlilov küç., 23; e-mail: adela.nagıyeva@mail.ru
Polimer Materiallar
İnstitutu
2
AZ 5004
Sumqayıt, S.Vurğun küç., 124; e-mail:ipoma@science.az
Fundamental fəzavi quruluşa ən çox tabe olan Dils-Alder reaksiyasıdır ki, bu reaksiya dien və
dienofillər arasında qapalı quruluşlu birləşmə reaksiyası olub, başlangıc molekulların ilkin
konfiqurasiyalarını saxlamaqla başa çatır. Buna əsaslanaraq işdə biz butadienlə sis-buten-2 nin
Dils-
Alder reaksiyası nəticəsində alınan sis-4,5 dimetil tsikloheksenin, trans-buten-2 ilə isə
transtsikl
oheksenin yaranmasını daha əyani şəkildə göstərilməsinə nail olmaq məqsədi ilə
tetraedrik modellərlə vizuallaşdırmışıq.
Açar sözlər: sis- və trans- konfiqurasiyalar, sərt rabitəli birləşmə, hərəki rabitəli birləşmə,
aralıq komplekslər, tetraedrik modellərlə vizuallaşma
.
F
əzavi kimya elmində coxsaylı sözönü
şəkilçilərdən istifadə olunmasının azərbaycan
dilind
ə semantik izahı 2006-cı ildə kitab
halında verilmişdir [1]. Bunlar icərisində
d
ərsliklərdə geniş istifadə olunan və
molek
ulların konfiqurasiyalarını ifadə edən
sis- v
ə trans- fəzavi sözönü şəkilçilərin
molekul modell
ərlə şərhi fəzavi kimya
kursunun
əyani şəkildə dərk olunması üçün
böyuk
əhəmiyyət kəsb edir.
M
əlumdur ki, sis-
v
ə
trans-
konfiqurasiyalarının realizə olunması ilk
növb
ədə molekulun sərt, gövdəli quruluşunda
əvəzedicilərin fəzada eyni və əks istiqamətli
düzülüşünü göstərir. Bu tipə mənsub olan sis-
v
ə trans- konfiqurasiyalı molekullar eyni
t
ərkibli olmaqla, fərqli fiziki və kimyəvi
xass
ələr daşıyırlar. Bu xassələrin fərqlənməsi
b
əzən hətta molekulların adlarında sərbəst
kimy
əvi ifadələrlə əks olunurlar: məsələn
malein v
ə fumar turşuları fərqli fiziki-kimyəvi
xass
ələrə görə belə sərbəst adları almışlar.
F
əza səciyyəli bu tip xassələr bir çox
molekulların hibrid orbitallarında da öz
ifad
əsini tapır və fəzavi kimya sahəsində
tetraedrik modell
ərdə molekulun xassələrini
birm
ənalı izah edir [2,3]. Qeyd etmək lazımdır
ki, kimy
əvi reaksiyalar içərisində fundamental
f
əzavi quruluşa ən çox tabe olan Dils-Alder
reaksiy
asıdır [4]. Bu reaksiya dien(a) və
dienofill
ər(b) arasında qapalı quruluşlu
birl
əşmə
reaksiyası
olub
başlanğıc
molekulların əsasən ilkin konfiqurasiyalarını
saxlamaqla başa çatır.
dien(a)
dienofil(b)
Alifatik sıra dien və dienofillərin Dils-Alder
reaksiyasının
tetraedrik
modellərlə
vizuallaşması sis- və trans- adduktların fəzavi
quruluşlarının mənimsənilməsi üçün daha
münasibdir, çünki ikiqat rabit
ə (π) tetraedrin
till
ərlə sərt birləşməsini, birqat rabitələr (σ) isə
tetraedrl
ərin təpələrlə fırlanma hərəkətli
birl
əşməsini əyani şəkildə göstərir:
KİMYA PROBLEMLƏRİ № 2 2015
192
A.A.NAĞIYEVA və b.
π
σ
сярт рабитяли бирляшмя
щяряки рабитяли бирляшмя
Qeyd etm
ək lazımdır ki, bu tip hərəki
σ
rabit
ə
ətrafında
fırlanma
nəticəsində
molekullar müxt
əlif konformasiyalar halında
mövcud ola bilirl
ər [5]. Belə ki, butadien-1,3
molekulunda olan s
ərt birləşmiş iki π rabitəli
karbon fraqmentl
əri bir-biri ilə təpələrlə
birl
əşmiş iki tetraedrlərin yaratdığı σ rabitələr
ətrafında fırlanaraq müstəvi şəkilli daha
dayanıqlı sisoid-planar və transoid-planar
konformasiyalarda mövcud ola bilirl
ər ki,
bunlardan yaln
ız sisoid konformasiya Dils-
Alder reaksiyasına daxil olur.
σ
σ
π
π
π
π
transoid konformasiya
sisoid konformasiya
Дилс-Алдер реаксийасында планар диен вя диенофил addendlяri аралыг
ориентасийада
π
σ
σ
σ
σ
σ
σ
π
π
π
KİMYA PROBLEMLƏRİ № 2 2015
DİLS – ALDER REAKSİYASINDA SİS- VƏ TRANS 193
Bizim verdiyimiz tetraedrik modell
ərlə bu planar konformasiyaların daha dayanıqlı olduğu
asan
lıqla müşahidə olunur.
π
π
π
π
σ
σ
sisoid konformasiya
transoid konformasiya
Alifatik dienl
ər sırasında metil əvəzli sisoid
konformasiyalı planar piperilen fraqmentləri
sis- v
ə trans- quruluşların bu tetraedrik
modell
ərlə vizuallaşmasını aşağıdakı planar
formalarda t
əsvir etmişik:
π
π
σ
π
π
σ
σ
sis-piperilen
trans-piperilen
Bunlardan trans-piperilen dien sintezin
ə daxil
ola bildiyi halda sis- piperilen tetraedrik metil
qrupunun f
əzavi maneəsi nəticəsində dienlə-
dienofil arasında aralıq kompleks yarada
bilm
ədiyindən addukta çevrilə bilmir. Eləcə də
sis-sis-1,4-dimetil butadien-1,3 h
ər iki metil
qruplarının fəzavi maneəsi nəticəsində Dils-
Alder adduktları yaratmır, halbuki trans-trans
1,4-
dimetil butadien bu reaksiyada aktiv iştirak
edir.
π
π
σ
sis-sis -1,4 dimetilbutadien-1,3
trans trans-1,4 dimetilbutadien-1,3
KİMYA PROBLEMLƏRİ № 2 2015
194
A.A.NAĞIYEVA və b.
Bunlardan f
ərqli olaraq izopren və 2,3-
dimetil
butadien
molekulları
müxtəlif
dienofill
ərlə asanlıqla adduktlar yaradırlar,
çünki aralıq kompleksin əmələ gəlməsində
metil qruplarının fəza maneələri yoxdur. Bu
faktların
tetraedrik
modellərlə
əyani
vizualla
şmasını
biz
aşağıdakı
qrafiki
t
əsvirlərdə vermişik.
izopren
2,3-dimetil butadien-1,3
Sis- v
ə trans-konfiqurasiyalı dienofillər
götürüldükd
ə də ilkin konfiqurasiyaları
saxlamaqla adduktlar alınırlar. Belə ki,
butadienl
ə sis-buten-2 Dils-Alder reaksiyası
n
əticəsində yalnız sis- 4,5-dimetil tsikloheksen
yaradır. Bunların verdiyimiz tetraedrik
modell
ərlə ifadəsi alınan birləşmələrin fəza
quruluşunu daha aydın göstərir.
+
trans-2,3-dimetilbuten-2
trans-4,5-dimetil tsikloheksen-2
+
trans-2,3-dimetilbuten-2
trans-4,5-dimetil tsikloheksen-2
KİMYA PROBLEMLƏRİ № 2 2015
DİLS – ALDER REAKSİYASINDA SİS- VƏ TRANS 195
ƏDƏBİYYAT
1.Salahov M.S.,
Əfəndiyev A.A., Məhərrəmov
A.M., Sala
hova R.S. İzahlı fəzavi kimya
terminləri.
Bakı.
“Elm”–2006,
164
s.
2.
Salahov M.S., Bağmanov B.T., Yusifova N.İ.,
Bağmanlı L.B. Fəza səciyyəli kimyəvi terminlər və
onların izahı. 16. Dinamiki molekul modellər //
“Kimya məktəbdə” jurnalı, 2006, 1(13), s.64-71.
3. Salahov M.
S., Abbasov V.M., Bağmanov B.T.
və b. C
n
–
karbohidrogenləri, onların quruluşu,
qrafiki təsvirləri və nomenklaturası. 5. C
3
–C
4
tərkibli karbohidrogenlərdə izomerlik. // “Kimya
məktəbdə” jurnalı, 2006, 3(15), s.3-18.
4.
Онищенко А.С. Диеновый синтез. Изда-
тельство Академия Наук СССР, Москва,
1963,566c.
5.
Салахов М.С., Пашаев Ф.Г., Гасанов А.Г.,
Багманов Б.Т. Квантовохимические расчеты
электронной структуры молекулы гексахлор-
бутадиена. // Azərbaycan kimya jurnalı, №4,
2007, s.53-57.
(Salahov M.S., Pashaev F.G., Gasanov A.G.,
Bagmanov B.T. Kvantovohimicheskie raschety
jelektronnoj struktury molekuly geksahlor-
butadiena. // Azərbaycan kimya jurnalı, №4, 2007,
s.53-57).
ОПИСАНИЕ И ВИЗУАЛИЗАЦИЯ ТЕТРАЭДРИЧЕСКИМИ МОДЕЛЯМИ ЦИС- И ТРАНС-
КОНФИГУРАЦИЙ В РЕАКЦИИ ДИЛЬСА-АЛЬДЕРА
А.А.Нагиева
1
, В.М.Гасанова
2
, Ф.А.Мустафаева
2
, М.С.Салахов
2
1
Бакинский государственный университет
AZ
1148 Баку, ул. З.Халилова, 23; e-mail: adela.nagıyeva@mail.ru
Институт полимерных материалов Национальной АН Азербайджана
AZ
5004 Сумгайыт, ул С. Вургуна, 124; e-mail:ipoma@science.az
Реакция Дильса-Альдера является фундаментальной реакцией с точки зрения структурного
строения, так как конечный продукт реакции сохраняет структуру исходных диенов и
диенофилов. Исходя из этого, в данной работе мы провели более доступную визуализацию с
помощью тетраэдрических моделей цис-4,5-диметилциклогексена, полученного по реакции
Дильса-Альдера из цис-бутена-2 и бутадиена и соответственно, транс-4,5-диметилциклогексена
из транс-бутенa-2.
Ключевые слова: цис- и транс- конфигурации, соединение с жесткой связью, соединение с
подвижной связью, промежуточный комплекс, визуализация тетраэдрическими моделями.
EXPLANATION AND VISUALIZATION OF SIS-AND TRANS- CONFIGURATIONS IN THE
REACTION OF DIELS ALDER BY TETRAHEDRAL MODELS
A.A.NAGIYEVA, V.M.HASANOVA, F.A.MUSTAFAYEVA, M.S.SALAHOV
Baku State University
AZ 1148 Baku, Z.Khalilov str., 23;E-mail:
adela.nagıyeva@mail.ru
Institute of Polymer Materials of the National AScademy of Sciences of Azerbaijan
AZ 5004 Sumgait, S.Vurgun str., 124, E-mail:ipoma@science.az
Diels-Alder reaction is a fundamental reaction from structural composition standpoint since a finisdhed
product preserves a structure of initial dienes and dienophyles.Hence,the work providesmore accessible
visualization with the help of tetrahedral models of sis-4,5-dimethyl cyclohexene obtained from the Diels-
Alder reaction of butadiene and sis-butadiene-2 and trans 4,5 dimethilcyclohexene from trans-buten-2.
Keywords: sis- and trans- configurations, strong comminication compound, intermediate complexes,
visualization by tetrahedral models.
Redaksiyaya daxil olub 13.02.2015.
KİMYA PROBLEMLƏRİ № 2 2015
Document Outline
Dostları ilə paylaş: |