Tema: Lokal tsivilizatsiyalardin' tariyxiy tu'sinikleri
Jobasi:
1.Kirisiw
2.Lokal tsivilizatsiyalar haqqinda tu'sinik
3.Lokal tsivilizatsiyalar a'hmiyeti
4.Lokal tsivilizatsiyalardin' basqa tsivilizatsiyalardan parqi
5.Juwmaqlaw
Teoriyanıń ózi stilistik áhmiyetke iye hám sonday bolıp
tabıladı.Bilimdiń kúshli quralı. Sol munasábet menen
qáliplesiw teoriyası kútá úlken áhmiyetke iye social
-
tariyxıy
ámeliyat tárepinen qayta -
qayta tastıyıqlanǵan úlken
potencial. Qáliplesiw tariyxchisi, biliw, mısalı, bir yamasa
basqa mámleket feodalizm basqıshından jetkilikli dárejede
isenim menen ótedi hám isenimlilik bul dáwirde ol klasslardı
óz ishine aladı, dep da
wa etiwi múmkin feodallar hám serflar,
feodal - miynet ámeldeg hám quitrent -
ijara, hám taǵı basqa.
Ulıwma alǵanda, qáliplestiriw teoriyası sizge kerek bolǵanda
jaqsı dúnyanıń túrli regionlarındaǵı tariyxıy processda ulıwma
bolǵan zatlardı analiz qılıw há
m atap ótiw.Biraq eger kimdir
soraw bergen bolsa : nege teń qáliplesiw sharayatında orta
ásir Pekin orta ásirler degi Parijǵa uqsamaydı, nege olar
sonshalıq parıq etedi?
-
bul erda qáliplesiw teoriyası onsha
isenimli emes Basqa tárepden, social alım tsivil
izatsiyashilar
eń zori bolıp shıqtı : bular basqasha civilizatsiya! Hár túrlı!
Qáliplesiw qásiyetleriniń uqsaslıǵına qaramastan. Civilizatsiya
teoriyası pánler araliq " tariyxıy" mashqala bolıp, M. Blokdıń
dóretpeleri menen kórsetilgen bekkem teoriyalıq tıykarǵa
iye.G.-T. Buckle, F. Braudel, A. Weber, M. Weber, J. vico, G.-
W.-F. Hegel,I.-G. Herder, A.-T. Golbax, N. Ya. Danilevskiy, D.
Didro, K. N. Leontiev,v.-R. Mirabeau, Sh.-L. Monteskye, L.-G.
Morgana,
J.-J. Russo, A.Fergyuson, G. Xantington, F. Shlegel, K.-T.
Jaspers… [Mısalı, 8
-
ga qarang].járiyalaw buǵan kiritilgenlerdiń
qarawları, tolıqlıqtan uzaq, dizim, aqılları, hátte
birinde,olardıń sáwlelendiriw táreplerine kóre, qashannan
berli dawalap bolmaytuǵın,ilajjsiz. Basqa hesh qanday
gumanitar mashqal
a sıyaqlı, tsivilizatsiya jantasıwı
tariyxshilar, mádeniyat taniwshilar, filosoflardıń dóretiwshilik
jetiskenliklerin birlestira aldı. Jergilikli tsivilizatsiyalarni
-
biotsenoz retinde planetamızda birge jasaytuǵınlıq social
organizmlerdi úyreniw, bul teo
riya óz qarsılasıları tárepinen
qanshellilik sın pikir etilmesin, civilizatsiya teoriyasınıń
tiykarǵı jetiskenligi bolıp tabıladı. Tsivilizatsiyalar túrli
waqıtlarda payda boladı hám o'ladi, Jerde mudamı da birge
jasamaydı,málim bir waqıt aralıǵinda hám bi
rdey qáliplesiw
sheńberinde. Bul pozitsiyalardan tariyxshi olardıń kórinetuǵın
bolıw qásiyetlerine itibar qaratadı yamasa basqa civilizatsiya
belgileri, tsivilizatsiya belgileri. Bul onıń gumanist
-
tsivilizatsiyachi hám formatsiyachi retindegi tiykarǵı
ózge
sheligii bolıp tabıladı,tiykarǵı abzallıǵı.Sonday etip, jáhán
civilizatsiyaları tariyxın úyreniw predmeti jergilikli
civilizatsiyalar -
Jer planetası daǵı social organizmler,málim
bir organizmde ayriqshadan kóre kóbirek ulıwmalıq hám
ulıwmadan kóre kóbirek
ayriqsha ayrıqshalıqlarǵa iye bolǵan
xalıqlar hám mámleketlikler konglomeratlari
-
salıstırıwlaganda basqa soǵan uqsas ob'ektler
menen.Formatsion hám tsivilizatsiyaviy jantasıwlar esaptan
tısqarı etpeydi, bálki óz
-ara bir-
birin toldıradı. Qáliplesiw,
shama menen aytqanda, " gorizontal" kespe jámiyet
dinamikasında kórip shıǵıladı, civilizatsiyalar bolsa, birinshi
náwbette, " vertikal" qáliplesiwler bolıp tabıladı.
Tsivilizatsiyalardı anıqlawda basqısh jantasıwına qaytıwǵa
urınıslar bizni qáliplesiwlerge qaytaradı hám tek
mashqalalardi shálkestirib jiberedi. Sonday etip, Yu. v.
Yakovets ataqlı, tákirarlanǵan hám orıs studentlerine usınıs
etilgen sabaqlıqta civilizatsiyalar qáliplesiwler bar ekenligin
tariyxıy basqıshları dep ataladı. Sonday etip, “feodal
-
kapitalıstik formasıyalar” “triadasi”da biz kóremiz" Orta ásir
civilizatsiyası" (ótiw dáwiri menen), " industriyadan aldıngi"
hám " industrial" tsivilizatsiyalar [14, b. 143]. Tiykarınan
civilizatsiya teoriyası menen ulıwmalıq kem.Jáhán
civilizatsiyaları
tariyxı sonı uyretadiki, hesh qanday mámleket
joq.Búgingi xalıq tsivilizatsiyadan tısqarı ob'ektiv tariyxqa
ıyelewi múmkin emes,global kontekst. Rossiya bul kontekstte
múnásip orın iyeleydi .Evraaziya, pravoslav taivilizatsiyasınıń
jetakshi mámleketi, onı
rus dep da ataw múmkin.Gumanitar
oylaw haq niyetlilerinin' wákillik diziminde bul múmkin emes
tsivilizatsiyani anıq bir sistema dep esaplaganlarni tawıp
bolmaydı.
Bul jóneliste hámme aldınǵa jıljıǵan, sol sıyaqlı, pozitivistlar.
Arasında iri pozitivis
tlar, atap aytqanda Kant, Mill,Renan,
Karnap, Rossiyada - Lavrov, Mixaylovskiy, bólek tásir,G.-T.
Buckle hám G. Spenser. Pozitivizm klassiklari tsivilizatsiyaga
jantasıwdı zamanagóy sóz menen aytqanda, hár qıylı tásir
kórsetetuǵın social
-
materiallıq siste
ma retinde
qáliplestirdiler. Civilizatsiyalardı anıqlawda basqısh
jantasıwına qaytıwǵa urınıslar bizni qáliplesiwlerge qaytaradı
hám tek mashqalalardi shálkestirib jiberedi. Sonday etip, Yu.
v. Yakovets ataqlı, tákirarlanǵan hám orıs studentlerine usınıs
e
tilgen sabaqlıqta civilizatsiyalar qáliplesiwler bar ekenligin
tariyxıy basqıshları dep ataladı. Sonday etip, “feodal
-
kapitalıstik formasıyalar” “triadasi”da biz kóremiz" Orta ásir
civilizatsiyası" (ótiw dáwiri menen), " industriyadan aldıngi"
hám " indus
trial" tsivilizatsiyalar . Tiykarınan tsivilizatsiya
teoriyası menen ulıwmalıq kem.Jáhán tsivilizatsiyaları tariyxı
sonı uyretadiki, hesh qanday mámleket joq.Búgingi xalıq
tsivilizatsiyadan tısqarı ob'ektiv tariyxga ıyelewi múmkin
emes,global kontekst. Ros
siya bul kontekstte múnásip orın
iyeleydi .Yevroosiyo, pravoslav tsivilizatsiyasınıń jetakshi
mámleketi, onı rus dep da ataw múmkin.Gumanitar oylaw
haq niyetlileriniń wákillik diziminde bul múmkin emes
tsivilizatsiyani anıq bir sistema dep esaplaganlarni tawıp
bolmaydı.
Iri pozitivistlar, atap aytqanda Kant, Mill,Renan, Karnap,
Rossiyada - Lavrov, Mixaylovskiy, bólek tásir,G.-T. Buckle hám
G. Spenser. Pozitivizm klassiklari tsivilizatsiyaga jantasıwdı
zamanagóy sóz menen aytqanda, hár qıylı tásir kórsetetuǵın
social -
materiallıq sistema retinde qáliplestirdiler.vESTNIK
PSGPU ceriyasi № 3. Gumanitar jáne social pánler faktorlar :
geografiya hám siyasat, ekonomika hám insan biologiyasi,
ideyalar hám psixologiya.Aqir aqıbet, bul faktorlardıń barlıǵı
birdey
, denediń islewi ushın birdey dárejede zárúrli bolıp
tabıladı.Ingliz filosofi, sotsiologi, psixologı Gerbert Spenser
sonda da sotsiologiyaning tiykarlawshilerinen biri, biologiyani
tiykarǵı pán dep esaplaǵan. Biologiyalıq ayrıqshalıqlar
Spenser hám tsivilizatsiyani berdi. Pútkil jámiyet, sonday-aq
onıń klassları, institutları hám basqalardı alım tiri denediń
uqsawı dep tusundi.onıń shólkemleri ortasındaǵı
funktsiyalardı bólistiriw menen. Tsivilizatsiyanıń biologiyalıq
modeli tómendegishe shıqtı : sanaat óndirisi azıq
-túlik menen
támiyinleydi;qan támiynatı sisteması
- transport hám sawda ;
húkimet hám áskeriy shólkemler neyro-
motor apparatı
funktsiyaların atqaradı. Barlıq ápiwayılastırıwǵa ruxsat
berilgen halda, Spenser, birinshi náwbette, tsivilizatsiyada
kó
rdi tiri isleytuǵın organizm,
ekinshiden, onıń baylanısın aytıp ortalıq menen. Sent
-Simon
hám Kontga erip, ol áskerlerdi bólek ajıratıp kórsetdi hám
jámiyeti shólkemlestiriwdiń sanaat túrleri hám rawajlanıw
dawam jetip atırǵanına ıseniwdi Birinshiden
ekinshigeshe.
Nátiyjede alım, bir tárepden, qarsı shıqtı revolyuciyalıq
revolyuciyalıqlarǵa qarsı mámleket rolin kúsheytiw teńlik
tárep hám eń kúshli aman qalıwına aralasıw, qaysı noqattan
biologiya kózqarası oqlanadi. Jámiyet evolyutsiyası
kózqarasınan ol bunı kórdi " integraciya", pútkil insaniyattıń
qosılıwı.Olar tsivilizatsiyalarni analiz qılıwda sistemalı
jantasıwdı qóllawǵa háreket etdiler. Hám basqa
izertlewshilerdiń (Genrix Ryukert, Nikolay
Danilevskiy).Danilevskiy kóbinese materiallıq
-
tariyxıy ti
plar
dep ataydigan jergilikli civilizatsiyalar quramalı, sap individual
organizmler bolıp tabıladı. Olardıń ishki dúzilisinde tórtew
tiykarǵı jónelis ajralıp turadı, yamasa túri, iskerligi: diniy
iskerlik, materiallıq ózgeshelik (bólingen estetik
-kórkem,
i
limiy hám texnikalıq
-
islep shıǵarıw ), siyasiy jáne social
-
ekonomikalıq. Materiallıq
-
tariyxıy tipni tutıp turıwshı zárúrli
baslanıw materiallıq
-
tariyxıy tipni quraytuǵın xalıqlardı
birlestiruvchi til bolıp tabıladı. Bul etnografik elementlerdi
quraydı.
Materiallıq
-
tariyxıy tip, federatsiyaga tiykarlanǵan ámeldegi
siyasiy sistemada túrme-
túr hám avtonom. K. N. dıń sózlerine
kóre. Leontiev, materiallıq
-
tariyxıy tiplar ush tiykarǵı
komponentten ibarat -
dinge sıyınıw, mádeniyat hám
mámleketshilik.Búydew múmkin, tsivilizatsiyalar
jámiyetshiligi de Ryukert hám Danilevskiy sistemasına
qızıǵıwshılıq bildirgen. Kitaptıń atı " Rossiya hám Evropa"bul
sistemanıń eki eń zárúrli elementi ortasındaǵı munasábetler
mashqalasın kóteredi." Bul kitap júdá kishipeyilona atalǵan",
dep jazǵan N. N. Straxov.
- Ol etedi Rossiya hám Evropa
yamasa odan da keńlew temalar menen sheklenip qalmastan
slavyan dúnyası hám nemis
-
rim dúnyası. Ol jaǵdayda jańa
pútkil insaniyat tariyxına názer, ulıwma insanıylıq tariyxtıń
jańa teoriyası”
[9].Kitap házirgi dep atalatuǵın bilim salasın
qáliplestiriwde zárúrli rol oynadı geosiyosat, zamanagóy
túsindiriwlovchilar aytıp otediler [2].Qızıqlı jantasıw
- N. Ya.
Danilevskiy sistema túsinigine. Sistema (" pán sisteması", "
tariyx sisteması" hám basqalar ) " tábiyiy" bolıwı kerek. Onıń
ushın ol ush " saw logika" talabın qandırıwı kerek:
1) Bóliniw principi bólinetuǵın, kirisiwdiń pútkil sheńberin
qamtıp alıwı kerek oǵan eń zárúrli belgi retinde kiredi.
2) Bir gruppanıń barlıq predmetleri yamas
a hádiyseleri óz-ara
bir-
birine ıyelewi kerek hádiyseler yamasa zatlarǵa qaraǵanda
kóbirek uqsawlıq yamasa jaqınlıq dárejesi; basqa gruppaǵa
tayınlanǵan.
3) Gruppalar bir hil bolıwı kerek, yaǵnıy bir nomdagi
gruppalarda olardıń aǵzaların baylaw jaqınlıq dá
rejesi birdey
bolıwı kerek” [4, b. 66].
Naǵız ózi pozitsiyalardan N. Ya. Danilevskiy hám materiallıq
hám tariyxıy tiplarni
-
jergilikli civilizatsiyalardı analiz etiwge
kirisiwedi.Málim bolǵan fundamental ishda aytılǵan Osvald
Spenglerning tsivilizatsiya k
ontseptsiyasın analiz qılıwda
sistemalı jantasıwsız ámelge asırıp bolmaydı.Rossiyada "
Evropanıń quyash batıwi" atı menen. Oyshıl juwmaqqa
keledi. insaniyat tariyxı tártipli dúzılıwǵa iye. Ol soraw beredi
suwret formaların baylaw... baylanısıwlar bar ekenl
igin
vESTNIK PSGPU ceriyasi № 3. Gumanitar jáne social pánler
urıs hám basqarıw formalarına iye kórkem óner", " birdey
mádeniyat siyasiy hám matematikalıq qáliplesiwleri, diniy
hám texnikalıq qarawlar ortasındaǵı tereń aǵayınlıq,
matematika, muzıka hám músinshilik, ekonomikalıq sırtqı
kórinisler ortasında hám biliw formaları»[13, b. 62]. Álbette,
bul tek mashqalalı bayanat hám itimal,kitapda bul
baylanısıwlar mánisiniń isenimli xarakteristikası joq.Biraq
Spengler múmkin bolǵan mentalitet mashqalasına jaqınlasdı.
Eger barlıq baylanısıwlar bolmasa, ol jaǵdayda sanap
ótilgenlerdiń aytıp ótken ulıwmalıǵın túsindiriw qásiyetleri.
Bul zárúrli qádem Annales mektebiniń tariyxchilari tárepinen
ámelge asırıldı. Mámleketler hám xalıqlar ómiriniń tórt
tárepin - ekon
omikalıq, social, siyasiy hám materiallıq
-
psixologiyalıq
-
mektep tiykarlawshileri olardı tómen
sistemalar dep esaplaydilar, olardıń jıyındısı social tártipke
salıwdıń pútin sistemasın jaratadı [5, p. 30
-31]. Bul
táreplerden birinshisi - social yamasa biosotsial - ámelde
barlıq menen baylanıslı barlıq zatlardı óz ishine aladı,adamlar,
olardıń turmıs tárizi, xalıqtıń kóbeyiwi (shańaraq, aǵayınlıq,
jınıs hám jas munasábetleri, sog'liq, gigiena, awqatlanıw,
turaq-jay, kiyim-
keshek, jumıs, dem alıw, qáwipden qorǵaw ).
Ekinshisi -
ekonomikalıq
-
islep shıǵarıw, tutınıw qılıw, ónim
hám xızmetler almasinuvi, texnologiya, baylanıs sisteması,
ekonomikalıq tártipke salıw hám basqalardı óz ishine aladı.
Úshinshi - siyasiy -
tómen sistema óz ishine aladı,adamlar
ortas
ındaǵı institutsional munasábetler menen baylanıslı
bolǵan zat, yaǵnıy,ádetler, normalar, nızamlar, húkimetler,
shólkemler (partiyalar, social háreketler hám basqalar )
kompleksi.
Tórtinshisi -
materiallıq hám psixologiyalıq
- tómen sistema
ruwxıy turmıstıń barlıq kórinislerin, ım
-ishara -
kommunikatsiya sistemaların jaratıw hám tastıyıqlawdı,
yaǵnıy mádeniyattı normalar, qádiriyatlar, belgiler tarawı
retinde,adamlarǵa óz
-
ara munasábette bolıw imkaniyatın
beredi. Bulardıń birgeliktegi óz
-ara tásiri bloklar tsivilizatsiya
retinde belgileniwi múmkin bolǵan pútin sistemanı keltirip
shıǵaradı.Lucien Febvre atap ótiwishe, hár bir mádeniyat, olar
arasındaǵı barlıq qarama
-
qarsılıqlarǵa qaramay, strukturalıq
bólimler kompleksi bolıp tabıladı. bir
-biri menen kemrek
baylanıslı emes. Ol tómendegi tariypni beredi: “Civilizatsiya
materiallıq hám ruwxıy, intellektuallıq kúshlerdiń nátiyjesi
bolıp tabıladı hám diniy, málim bir mámlekette málim bir
waqıt aralıǵinda tásir etedi adamlardıń sanasında" [10, b.
282]. Bir ts
ivilizatsiyaning barlıq wákilleri hám bir dáwir,
Fevrega kóre, intellektual tarawdı birlestiradi.Mádeniyat hám
úrp-
ádetler,til, turmıs tárizi hám dinshıllıklıq ayriqsha "
matritsa" ni quraydı qaysı mentalitet qáliplesken.
Tariyxda
isleytuǵın " kúshler ierarxiyasi" de mektep wákilleri
óz ritmlariga iye bolǵan ush tiykarǵı gruppanı ajıratıp
kórsetiwedi: " turaqlılik", " struktura" hám " kon'yunktura". "
turaqlılik", " ózgermeytuǵınlıq"
- sonday birinshi náwbette
tábiy hám geografiyalı
q sharayatlar menen xarakterlenedi
jámiyet ámeldegi hám rawajlanadı. “Strukturalar” tariyxtıń
uzaq múddetli faktorları : ekonomika, social institutlar hám
processler, ruwxıy tártip jámiyetler (dinge sıyınıw,
filosofiyalıq sistemalar, pán, kórkem óner). " K
on'yukturalar"
kerisinshe, olar tez ózgerip turadı : xalıq háreketiniń iymek
sızıqları, islep shıǵarıw kólemi, bahalar, mıynet haqı. Mark
Blok jáne onıń pikirine kóre gruppalar, tariyxıy izertlewdiń
haqıyqıy predmeti strukturalar bolıp tabıladı sebebi olar
uzaq
múddetli hám sabırlı bolıp tabıladı. Itibar beriń, bul sxemanı
toltırıw ushın jol ashadı jergilikli tsivilizatsiya " vertikal"
sistema retinde: fundamental ústinen komponentler. Tap
sonday, tek " tómenden" Fernand Braudel tárepinen alınǵan
" vegetativ determinizm": tábiy-
ıqlım sharayatları eń uyqas
awıl xojalıǵın tańlawǵa tásir etedi jáne bul, óz gezeginde,
xalıq ómiriniń kóplegen iskerlik tarawılarınıń tábiyaatın
belgileydi: social -
demografik,úy xojalıǵı, miynet, dem alıw
hám olar arqalı
- mentalite
t hám ulıwma mádeniyat, bul bolsa
xalıqtı xalqqa aylantıradı
Biraq, ulıwma tártipke salıw principlerı, ózgeris nizamlıqları,
zárúrli buwınlar hám komponentler ierarxiyasi kóbinese
túsindiriw sheńberinden sırtda qaladı. Jigirmalanshı ásirdiń
bir qatar
zamanagóy oyshılları " sistema" túsiniginen
paydalanǵan halda,Bul sistemanıń tiykarǵı dvigateli de, onıń
payda bolıw shártleri de ajratilmagan,vESTNIK PSGPU ceriyasi
№ 3. Gumanitar jáne social pánler rawajlanıw hám ólim.
Sonday etip, Alfred veber arnawlı bir tariyxıy hádiyselerdiń
ayriqshalıǵın metodologik tárepten múmkin bolǵan social,
civilizatsiya hám materiallıq baylanıslardıń ayriqsha
kombinatsiyası dep biledi,juldız gruppası túsiniginiń kiritiliwi
sebepli [1]. Ekinshisi sheklengen sheńber degi tariyxıy process
faktorlarınıń kem ushraytuǵın birikpesi bolıp tabıladı. "
keńislik
-
vaqt" (keyinirek M. M. Baxtin onı " xronotop" dep
ataydi). Amerikalıq siyasatshunos Metyu Melkoda
civilizatsiyalar qáliplesip atır kóplegen integraciyalasqan "
sistemalar" den -
regionlıq hám wálayat,basqarıw, awıl
xojalıǵı hám sanaat rayonları yamasa (basqa kóriniste) "
naǵıslar" den
-
bólimlerdiń munasábetlerin anıqlaytuǵın
apparatlar óz-
ara hám ulıwma tsivilizatsiyaga munasábeti [6].
Bul tómen sistemalar bala qorǵan quradigan bloklarǵa
uqsaydı.Kórip turǵanıńız siyaqlı, bir tárepden, tsivilizatsiya
neni ańlatıwın, jergilikli tsivilizatsiyaning belgileri, ayriqsha
qásiyetleri hám aqır
-
aqıbetde, olardıń qanshası, olardıń ózin
ózi shólkemlestiriwi haqqında tolıq birlik joq.
Basqa menen civilizatsiya teoriyası ámeldegi, úsh ásirlik
rawajlanıwǵa iye, bar sociallıq pánning túrli tarawlarında
kóplegen tárepdarlar ámeldegi bolıp, olardıń qarawları,
álbette, ulıwma ayrıqshalıqlarǵa iye.Sonday eken, jergilikli
civilizatsiyalar socia
l organizmler, xalıq aralıq hám
mámleketlikleraro jámiyetshilikler payda boladı baslanıwiy
jámiettiiń bólekleniwi sharayatında qala, mámleket
hákimiyatı hám nızamshılıǵınıń qáliplesiwi basqıshında.
Civilizatsiyalar payda boladı hám túrli waqıtlarda, jámiye
t
rawajlanıwınıń túrli qáliplesiw basqıshlarında opat etedi, lekin
salıstırǵanda uzaq waqıt dawamında ámeldegi hár bir
tsivilizatsiya mıń jıldan artıq múddetke. Bul social organizm
málim bir aymaqta onı quraytuǵın elementlerdiń ulıwmalıǵı
tiykarında qáliplesedi hám málim shegaralarǵa iye. Ga
baylanıslı bunıń strukturalıq bólimleriniń tiykarǵı
qásiyetlerinde basqa civilizatsiyalarǵa civilizatsiya
komponentleri uqsawlıqtan kóre kóbirek ayırmashılıqlar
boladı. Bular kompleksitsivilizatsiyaning qásiyetleri, far
qlovchi
belgileri yamasa belgileri izertlewshilerdiń basqasha, lekin
anıq hám hátte tolıq kútilmegen jaǵdaylar bar. Sonday etip,
tildiń ulıwmalıǵın tek geyparalar tán aladı hám húkimrandıń
ulıwmalıǵı dinler hámmesi.
Shama menen oylaymız, jergilikli tsivilizatsiyaning tiykarǵı
belgileri (belgileri, ayriqsha belgileri) tómendegilerden
ibarat:geografiyalıq jaylasıwı, basıp alınǵan aymaǵı jáne onıń
tábiy sharayatı;etnik gruppalar,olardıń
munasábetleri,dástúriy erdan paydalanıw hám
jámáát;ónermentshilik, sa
naat, qalalar ;sawda hám baylanıs
sisteması ; siyasiy tariyxtıń jaǵdayı hám basqıshları (tiyisli
xronologiya menen); jámiettiiń huqıqıy dúziliwi (nızamshılıq
hám odaǵı ózgerisler); dinge sıyınıw hám jetekshi
ideologiyalıq túsinikler;mentalitetnin’ ayriqshalıǵı ; pán hám
tálim; kórkem mádeniyat (ádebiyat hám kórkem
óner).Civilizatsiya tariypiga jergilikli jantasıw, kerisinshe
basqıshdan baslap, oǵan social
-
materiallıq sistema retinde
jantasıwǵa tiykarlanadı, sonday
-
aq strukturalıq dárejede onıń
eń zárúrli qásiyetleri;biraq qaysı bolıp tabıladı mániste
sotsiobiologik pozitsiyalardan xarakterlenedi. Bul bizge onı
qurılǵan " pulsatsiyalanuvchi organizm" túri retinde kórip
shıǵıwǵa múmkinshilik beredi yadrosı, funktsional
oshaqları,,zonaları bolǵan klassik kletka nızamlarına kóre
tásirinler, periferiya hám shegara aymaqları, bóliniw
tendentsiyaları. Bulardıń hámmesi " tómen strukturalar" da
menen birge anıqlaw tariyplerdi talap etedi.
Túrli civilizatsiyalarda hám túrli basqıshlarda ol parıq etiwi
múmkin. Dáw
ir dawamında Moskvanıń kusheytiwi hám orıs
erlerin jıynaw birinshi náwbette siyasiy faktor bolıp,
ekonomika hám Metropolitendi kóshiriw tárepinen qollap -
quwatlandı. Islam civilizatsiyasında búgingi kúnde bunday
faktor, álbette dinge sıyınıw hám biz onıń janına basqasın
qoyıwımız dargumon, sebebi geografiyalıq tárepten de biz bul
yadrodıń jaylasqan orayın tapa almaymız.Aytqansha, bul
tsivilizatsiyalarni klassifikaciyalaw imkaniyatın beredi,málim
bir yadrodıń málim bir mámleket yamasa aymaqǵa
biriktirilishi yamasa bunday biriktirmaning joq ekenligi. S.-F.
Xantingtonning pikirine kóre, bul tsivilizatsiyalarga bóliniw
menen ańlatpalanadı, olardıń " yadrosı", yaǵnıy tiykarǵı,
mámleketleri, ózegi bar mámleketlikler (Batıs, Hindu, Sin,
Pravoslav, Yapon hám Buddist
) hám " tiykarǵı"
mámleketlerge iye bolmaǵanlar (islam, Lotin Amerikası hám
Afrika ). Tiykarǵı mámleketliklerge iye tsivilizatsiyalar ádetde
turaqlılaw bolıp tabıladı.Biraq, bul ayrıqshalıqlar waqıt ótiwi
menen ózgeriwi múmkinligin unutpań.
Tap
sol islam civilizatsiyası geografiyalıq tárepten anıqlanǵan
yadrolarǵa iye edi Arab xalifaligi hám Osmanlı imperiyasi
dáwirinde bir para máseleler Arnawlı bir tsivilizatsiyaning
rawajlanıwda yadro háreketindegi ótiw dáwirleri yamasa onıń
strukturalıq bólimleri ma`nisiniń ózgeriwi menen anıqlama
beriwi múmkin, sonıń menen birge,esaptan tısqarı
jaǵdaylarda, bir sistema ishinde eki yadrodıń gúresi (Batıs
Evropa -
AQSh).Jergilikli tsivilizatsiyani analiz qılıwda sistemalı
jantasıwdı tolıqlaw islep shıǵıw bul maqala sheńberinden
sırtda bolǵan " sistemalı jantasıw" kontseptsiyasınıń
rawajlanıwına tap sonday tariyxıy búklemdi talap etedi.
Kirisiw
Lokal tsivilizatsiyalar teoriyasi tariyxta
n qa’liplesken,ma’lim
aymaqyi iyelegen ha’m social
-
ekanomikaliq ha’m madeniy
rawajlaniwdin’ o’zine ta’n qa’siyetlerine iye jamiyetlerdi
uyrenetug’in bolip esaplanadi.Lokal tsivilizatsiyalar bul
tariyxtin’ uliwma ag’imin sho’lkemlestiriwshi o’zine ta’n
birl
ikler bolip esaplanadi.Bunday tsivilizatsiyalardin’ aniq
waqti ha’m aymaqliq shegarasi joq.Solay eken bunday
tsivilizatsiyslar ha’r dayim za’rurli bolip kelgen.
Juwmaqlaw
Juwmaqlap aytatugin bolsaq lokal tsivilizatsiyalar bar boliwi
basqada agrar,industrial,kontinental,ten’iz
okean,tsivilizatsiyalarinin' juzege keliwine sebepshi bolg’an
bul bolsa o’z nawbetinde insaniyat ra
wajlaniwin ja'nede
jedellestirgen edi.Solay etip lokal tsivilizatsiyalar ja’han
tariyxinda tutqan orni u'lken bolip esaplanadi.
Paydalanilg'an adebiyatlar:
1.Jorayev.N ‘’ Tarix filosofiyasining nazariy asoslari ” T
-2008.
2.Ивин.А “ Ведение в философия историй ” М
-2007.
Internet materiallari:
www.ziyo.uz
www.edu.uz
www.cyberleninka.ru
Dostları ilə paylaş: |