Geog 1 (38-янги). p65

55
daraxt sershox akatsiya, qum palmasi. Sahroyi Kabirga tutash-
gan zonachada cho‘llashgan savanna landshafti shakllangan. Past
va siyrak o‘t o‘simliklar, tikanli butalar, bargsiz molochay, ti-
kanli va sersuv daraxtsimon o‘t o‘simligi ko‘p tarqalgan. Sa-
vannalar uchun baobab va kaktuslar ham xos.
Dunyoning biror joyi yo‘qki, savannadagidek yirik hayvon-
lar to‘plangan bo‘lsa. Bu yerda xilma-xil antilopalar (ularning
40 ta turi bor), zebra, jirafa, fil (balandligi 4 m, og‘irligi 12 t
gacha),  buyvol,  karkidon, begemot, pavian (maymun turi),
sher, qoplon, sirtlon, chiyabo‘ri, gepard, suvda  timsohlar (Nil
timsohi 5 — 6 m uzunlikka ega) uchraydi (12- rasm). Qush-
lardan eng kichik nektarxo‘r, kotib qush, eng katta Afrika tuya-
qushi (bo‘yi 2,8 m, og‘irligi 90 kg gacha), marabu, mirzàqush
va boshqalar ko‘p tarqalgan.
Savannalarning o‘ziga xos landshaftlarini asrash borasida
xalqaro miqyosda chora-tadbirlar ko‘rilmoqda. Ko‘plab milliy
bog‘lar, qo‘riqxonalar, buyurtmalar tashkil etilgan.
12- rasm.  Afrika hayvonot dunyosi.
Begemot
Setse
pashshasi
Tuyaqush
Karkidon
Jirafa
Zebra
Sher

---

56
Atama, tayanch tushuncha va nomlar
Ekvatorial o‘rmonlar, savannalar, ferralit, seyba, karlik be-
gemot, gorilla, termitlar, baobab, tuyaqush, marabu.
Nazorat uchun savollar
1. Ekvatorial o‘rmonlar va savannalar qayerlarda joylashgan?
2. Savannalarning asosiy xususiyatlari nimalardan iborat?
3. Bu tabiat zonalari uchun qaysi o‘simlik va hayvonlar xos?
Amaliy topshiriqlar
1. Afrika tabiat zonalarini yozuvsiz xaritaga tushiring.
2. Darslik va atlas ma’lumotlari asosida tabiat zonalarida-
gi o‘simlik va hayvonlar nomlarini daftaringizga yozing.
24- §. Tropik cho‘llar va
subtropiklar
Tropik cho‘llar tabiati. Tropik havo massalarining nihoyatda
quruq ekanligi, havo bosimining yuqoriligi tropik chalacho‘l va
cho‘llarning tarkib topishiga sabab bo‘lgan. Tropik cho‘llar ma-
terikning katta qismini (30 %) egallaydi va, asosan, shimoliy
qismida joylashgan.
Sahroyi Kabir haqiqiy tropik cho‘llardan iborat. U dunyo-
dagi cho‘llarning eng yirigi (maydoni 7,8 mln kv km). Yillik yo-
g‘in miqdori 100 mm gacha. Ichki qismlarida bir necha yillar
davomida yog‘in yog‘maydi. Qum, chang-to‘zonli quruq va is-
siq  samum shamoli kuchli esadi.
Tropik cho‘llarda tun bilan kunlik harorat keskin o‘zgaradi.
Masalan, kunduzi havo harorati 40 — 50°C bo‘lsa, kechasi
0 °C ga pasayishi mumkin. Buning natijasida cho‘ldagi tog‘larda
tog‘ jinslarida darz va yoriqlar paydo bo‘lib, kuchli parchala-
nishlar kuzatiladi. Bunday joylarda mahalliy aholi gamada deb
ataydigan  toshloq sahrolar paydo bo‘ladi.

---

57
Bundan tashqari, tuproq va o‘simlik qoplamidan butunlay
mahrum bo‘lgan barxan qumli cho‘llar katta maydonni egal-
laydi. Cho‘l markazida Tibesti (3 415 m), Darfur (3 088 m),
Axaggar (2 918 m) kabi qoldiq tog‘lar bor.
Cho‘llarda chirindisiz qumoq cho‘l tuproqlari, pastlik joy-
larda sho‘rxok tuproqlar, vohalarda madaniy tuproqlar shakl-
langan. O‘simligi juda kam, pastlik joylarda sho‘ra, shuvoq,
saksovul,  yulg‘un,  buta,  akatsiya, Namib cho‘lida noyob
velvichiya  kabi o‘simliklar o‘sadi. Namib cho‘lining shimol va
sharq tomonlarida chalacho‘llar boshlanadi. Bu yerlarda yostiq-
simon o‘simliklar, molochay, aloe, yovvoyi  sersuv  tarvuzlar
o‘sadi. Tarvuzlarni hayvonlar va aholi suv o‘rnida iste’mol
qilishadi. Vohalarning asosiy o‘simligi xurmo hisoblanadi. Cho‘l
sharoitiga moslashgan antilopa, giyena (chiðor sirtlon), tulki,
chiyabo‘ri, tuya,  kaltakesak, echkemar, toshbaqa kabilar aso-
siy hayvonlardir.
Subtropiklar tabiati. Afrikaning shimoli-g‘arbiy va janubi-
g‘arbiy qismlarida qattiq bargli doimiy yashil o‘rmonlar va
butazorlardan tashkil topgan subtropik zona joylashgan.
Shimoliy subtropikdagi Atlas tog‘larining 3 000 m dan tepa
qismida qishda havo sovib (–10 –17 °C gacha), qor yog‘adi.
Ba’zi joylarda qorning qalinligi 2 m ga yetadi. Sohil va tog‘
yonbag‘irlarida  makvis,  zaytun, pakana palma, probka emani
(dub) o‘rmonlari, yuqoriroqda yirik atlas kedri,  tis (butasimon
daraxt), yana balandroqda (1 500 — 3 000 m) keng bargli o‘r-
monlar, undan balandda alp o‘tloqlari joylashgan. Bu zonada
hayvon turlari ko‘p. Kattaligi quyonday keladigan o‘txo‘r da-
man  tog‘larda to‘da bo‘lib yashaydi. Uni ovlashadi va go‘shtini
iste’mol qilishadi. Yana turli kemiruvchilar, dumsiz makaka,
yirtqichlardan  chiyabo‘ri, yovvoyi mushuk, qoplon, sirtlon,
sudralib yuruvchilardan kaltakesak, ilon, echkemar, toshba-
qalar yashaydi. Ba’zan chigirtkalar bosqinidan qishloq xo‘jaligi
ancha zarar ko‘radi.
Janubiy Afrika subtropik landshaftida kiðaris, kap zaytuni,
kumush  daraxti, kedr, Afrika yong‘og‘i, kap kashtani, sariq
daraxt  va turli o‘t o‘simliklar o‘sadi.

---

58
Atama, tayanch tushuncha va nomlar
Tropik cho‘llar, samum, toshloq va qumli cho‘llar, voha-
lar, velvichiya, Sahroyi Kabir, Namib cho‘llari.
Nazorat uchun savollar
1. Toshloq sahrolar qanday hosil bo‘ladi?
2. Tropik cho‘llarda qanday hayvonlar yashaydi?
Amaliy topshiriqlar
1. Sahroyi Kabirning tabiiy komplekslarini yozuvsiz xari-
taga tushiring va geografik tavsif bering.
2. Mavzuga tegishli ma’lumotlarni darslik va atlasning 15-
betidagi xaritadan foydalanib, yozuvsiz xaritaga tushiring.
25- §. Tabiiy geografik
o‘lkalari
Hozirgi paytda Afrika tabiiy sharoitiga ko‘ra to‘rtta yirik tabiiy
geografik o‘lkaga ajratiladi. Ular Shimoliy, Markaziy, Sharqiy
va Janubiy Afrika deb nomlangan.
Shimoliy Afrika janubda mavsumiy nam o‘rmonlar zona-
sidan shimolda O‘rta dengizgacha, g‘arbda Atlantika okeani
sohillaridan sharqda Efiopiya tog‘larining etaklarigacha bo‘lgan
hududlarni egallaydi. Savannali Sudan (arabcha qoralar o‘l-
kasi), Sahroyi Kabir va Atlas tog‘lari shu o‘lkada joylashgan.
Shimoliy Afrika o‘lkasi tarkibida bir-biridan farq qiladigan uchta
tabiat komplekslari bor. Bular: 1) qattiq bargli doimiy yashil
o‘rmonlar va butazorlar zonasi, 2) qumli va toshloq cho‘lli
Sahroyi Kabir va 3) o‘t o‘simlikka boy savannali Sudan yoki
Saxel hududlaridir.
Markaziy Afrika Gvineya qo‘ltig‘i sohillari va Kongo hav-
zasini qamrab oladi. Bu o‘lkada doimiy yashil nam ekvatorial
o‘rmonlar va mavsumiy nam o‘rmonlar zonalarining noyob

---