20
Qoşmalardan bəhs edərkən sanki, nitekim sözlərini də onlara daxil etmişdir. Bizə
elə gəlir ki, müəllif burada yanlışlığa yol vermişdir. Göründüyü kimi nitekim, sanki
sözləri qoşmaların qoşulduğu sözlə birlikdə məna qazanma meyarına uyğun
gəlmir.”Sanki” sözü bənzətmə ifadə edən modal söz kimi, bəzən də bağlayıcı kimi
işlənə bilir.
Bu məsələdə diqqətimizi çəkən edatlara verdiyi tərifdə olan anlaşılmazlıqdır.
Tədqiqatçı alim yazır: “Sözcükler kavram arasında anlam ilgisi kurmaya yarayan ve
ancak bu görevleri için kullanılan sözcüklere ilgeç denir” (6, s .369-394)
Əgər verilmiş tərifə diqqət etsək, sanki və nitekim sözlərini də ilgeçler bölməsinə
daxil etmək olar. Bu mövzu ilə əlaqədar M.Hüseynzadənin fikri çox diqqəti çəkəndir. O,
yazır: “Qoşmalar əsas söz köklərindən əmələ gəlmiş, şəkilçiyə doğru inkişaf etdirilən və
hər ikisindən (həm müstəqil mənalı söz köklərindən, həm də müstəqil mənaya malik
olmayan şəkilçilərdən) tamamilə fərqlənən bir nitq hissəsi kimi xarakterizə edilmişdir”.
(2, 101.)
Biz düşünürük ki, türk dilçiləri qoşmaları araşdırarkən qrammatik və ya semantik
xüsusiyyətə əsasən daha çox yer verdiklərinə görə onların qruplaşdırılmasında və iza-
hında təxminən eyni mövqedə dururlar. Həmişə prinsipial bir mövqedə duran M.Ergin
köməkçi nitq hissələrini “Edatlar” başlığı altında verərək, onları belə xarakterizə
etmişdir: “Edatlar manaları olmayan sadece gramer vazifeleri bulunan kelimelerdir. Tek
başlarına manaları yoktur. Hiçbir nesne veya hareketi karşılamazlar. Fakat manalı
kelimelerle birlikte kullanılarak onları desteklemek suretiyle bir gramer vazifesi
görürler. Onun için manalı kelimeler olan isimlerin ve fiillerin yanında edatlara da
vazifeli kelimeler de diyebilirsiniz.”
Məlum olduğu kimi ədatların leksik mənaları yoxdur, onlar mətnə daxil olduqda ,
ya da cümlə içərisində məna qazanırlar. Çox qəribədir ki, M.Ergin qoşmaları “son
çekim edatları” kim təqdim etmişdir. Deyilən fikirlərə hörmətlə yanaşaraq, bir iradımızı
dilə gətirmək istəyirik. Fikrimizcə, hər bir dildə köməkçi nitq hissələrinin, hər birinin
adı olması daha doğru olardı. Onları bir terminlə (edat) izah etmək məntiqi cəhətdən
doğru deyildir.Bu istər-istəməz qarışıqlığa və qeyri-müəyyənliyə zəmin yaradır.
Yuxarıda da qeyd etmişdik ki, nazaran, nisbette və s. sözlər qoşmalara aid
edilmişdir. Necmettin Hacıeminoğlunun sözlərinə gəldikdə isə ona haqq qazan-
dırmağımızın
səbəbi odur ki, hər bir dilin ümumi qrammatik kateqoriyalarının olması da
məhz bununla əlaqədardır.
Rus dilindən türk dilinə tərcümə əsasında o dildəki predloqların( önşəkilçilər və
ya önqoşmaların) türk dilinə bəzən leksik məna bildirən sözlərlə tərcümə edilməsi
bunları eyniləşdirməyə əsas verir. Məs: “У окна” türk dilinə “pencerenin yanıbaşında”
tərcümə olunursa, “На улице” isə “sokakta kimi” tərcümə edilecektir. Rus dilində “У”
predloqlarının müraciət mənası (məkanı) olduğu və onun konkret predmet bildirmə
mənası olmadığı halda türk dilində, yanıbaşında sözünün konkret predmetlik mənası
vardır. (4, səh.5)
Türk dilçilərindən M.Necmettin Hacıeminoğlu “Türk dilində edatlar” kitabında,
Brokelmanı, J.Deni və s. kimi avropalı alimlər türk dilindəki bir sıra sözlərin tərcüməsi
prosesində “isim muazaf olmuş ve çekim ekimi almış bir çok kelimeleri (içinde, dı-
şında, karşısında, yanında ve s.) kendi dillerine kıyasla edat saymalarını doğru bul-
madığımızı belirtmek isteriz.”fikirlərini irəli sürür. (4, səh.5)
Demək olar ki, müəlliflə fikirlərimiz üst-üstə düşür. Müəllifin bir əsərində kö-
məkçi nitq hissələrinin təsnifatı məsələsi öz həllini tapmamış, onların hamısı ədatlara
aid edilmişdir.
Nazaran, nisbetle və s. sözlər qoşmalara aid edilmişdir. N. Hacıeminoğlunun
fikirlərinə gəldikdə isə ona haqq qazandırmağımızın səbəbi odur ki, hər bir dilin ümumi