40
Azərbaycan dili ilə müqayisədə bir sıra fars sözlərində səsartımı hadisəsi
müşahidə olunur:
beyhuş (bihuş), beyçarə (biçarə), bədbəxxt (bədbəxt).
Fars mənşəli sözlərdə səs fərqləşmələri:
qölzar (gülzar), davət (dəvət), dendar
(dindar), döşmən (düşmən) və s.
nq qovuşuq səsin söz sonunda işlənməsi çox müşahidə olunur:
töfənq (tüfəng),
zənq (zəng), cənq (cəng, savaş, müharibə) palanq (pələng), fişənq (fişəng, patron) və s.
Bu dialekt Xorasan türkcəsinə yaxındır. Fonetik cəhətdən sözlərin tələffüz və
yazılışında incələşmə müşahidə olunur. Məs.:
ərux (arıq),
qərqə (qarğa),
qərə (qara),
xəlq (xalq), qiz (qız) və s. Bəzən əksinə sait qalınlaşması özünü göstərir:
dada (dədə),
gəlax (gələk).
Bəzən ətraf dillərin təsiri nəticəsində
o şəkilçisi müraciçət halını
formalaşdırmışdır:
lavo! (oğul!), həvalo! (yoldaş!), bavo! (ata!) və s.
Şəxs adları ilə müraciət:
Əliyö, Biviye, Əvdləli, Fatməe, Nurməməd, Şəms,
Yaxşimurad, Niyazmamad.
Peşələrin adları:
nalbənd, aşvan (dəyirmançı), nədəvan (çoban), şovan (çoban),
xərat (xarrat), nəşar (dəmirçi), topçi (topçu) və s.
Türk sözləri:
aram-aram, tez-tez, dəstə-dəstə və s.
Farslarla qaynayıb qarışma nəticəsində sunqurların danışığında xeyli sayda kürd
sözləri işlənir:
dər (qapı), mizan (payız-payiz), novət (növbə), həd (sərhəd), piadə
(piyada), pak (yaxşı), xani (ev), lnq (ayaq), dərənq (gec), şəve, şəv (gecə), joreda
(yuxarı), xzanti (uşaqlıq), behodə (bihudə-havayı), zu (tez), sva (səhər), döh (ö)
(axşam), töro (üzüm).
Mücərrəd isim yaradan şəkilçilər:
i, ti: batri (qəhrəmanlıq), dinşi (sakitlik),
koçəri\köçər (köçəri), brati (qardaşlıq) və s.
Söz birləşmələri:
kəvçye çaye (çay qaşığı), kəvçyene xarane (yemək qaşığı).
Qurlara, sunqurlara həsr edilmiş bu məqalə ilkin təəssüratların nəticəsində
yazılmışdır. Burada dəqiqləşdirməyə, genişləndirməyə ehtiyacı olan məsələər hələ
çoxdur. Qurlardan sunqurlara gedən tarixi inkişaf prosesi günümüzdə izlənəcək, maraq
doğuran faktlar üzə çıxarılacaqdır.
41
ƏDƏBİYYAT
1.
Doerfer Gerhard. İrandaki Türk Dilleri Üzerine Göttingende Yapılan
Araştırmalar Üzerine. Türk Dili, Sayı 489, Eylül Ankara, 1992; Doerfer
Gerhard. İrandakı Türk Dilleri. TDAY-Belleten, Ankara, 1969
2.
Əzizov E.Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası. Bakı, Bakı Universiteti
nəşriyyatı, 1999
3.
Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, «Gənclik», 1978
4.
İslam Sadıq. Şumer və türk folklorunda günəş kultu.-Türkologiya, 2012, № 2
5.
Rəsullu Böyük. Cənubi Azərbaycanda türk ləhcələri. «Ədəbiyyat» qəzeti,
22.06.1997-ci il; Böyük Rəsullu. Güney Azərbaycanda türk ləhcələri (ümumi
baxış). 1995
6.
Cevad Heyet. Sungur Türkleri\\Türkler. Ankara, 2002, s. 675-678; Cavad Heyət.
Türk dilləri və ləhcələrinin tarixi. I kitab, Bakı, 2011
7.
Musayev M.M.Türkoloji dilçilik. Bakı:
Mütərcim, 2012
8.
Языки мира: Тюркские языки. Изд-во Дом «Кыргызыстан», Бишкек, 1997;
Tekin Ölmez, Mehmet. Türk dilleri. Giriş. Yıldız. Dil ve Edebiyat 2, İstanbul,
2003
9.
Бунятов З.М.Государство Атабеков Азербайджана. Баку, 1978
10.
Голтьман М. Иорический очерк города Гянджи. Ч.1, Баку, 1949
11.
Mirmahmudova Sitarə. Ermənistan ərazisində Azərbaycan mənşəli oykonimlər
və onların erməniləşdirilməsi siyasəti. (Rus dilindən tərcümə). Bakı: TEAS
PRESS Nəşriyyat evi, 2015
12.
Kazımov Q.
-sa,-sə şəkilçisi, onun praforma və derifatlarının, qrammatik və
üslubi xüsusiyyətlərinin tədqiqi.- Dil, tarix və poeziya. Bakı, 2001
13.
Əhmədov T.Azərbaycan toponimiksının əsasları. Bakı, Bakı Universiteti
nəşriyyatı, 1991
14.
Ширалиев М.Ш. Кыпжакские элементы в азербайджанском языке (на
материале диалектов и говоров).- Исследования по грамматике тюркских
языков. Ташкент: Наука, 1965
15.
Гукасян В.Л. Об одной древнетюркской письменности.- СТ, 1981, № 5
16.
Древнетюркский словарь. Л., Наука, 1969
17.
Dr. Riza Nur. Türk tarihi (Birinci cild). İstanbul: Kutluğ yayınları, 1972
18.
Гараев Т. Историко-лингвистический анализ древнетюркского лексическо-
го пласта в азербайджанских говорах Грузинской ССР. Автореф. канд.
филол.наук., Баку, 1981
19.
Номинханов Т. Исследования по тюркским и монгольским языкам. Алма-
Ата, 1966
20.
Abdullayev Ə.Z. Azərbaycan dili məsələləri. Bakı, Bakı Univesiteti nəşriyyatı,
1992
21.
Kazımov İ.B. Müasir türk dillərinin müqayisəli leksikası. II cild, Bakı, «Təknur»
nəşriyyatı, 2010
22.
Соколова В.С. Очерки по
фонетике иранских языков, ч. 1, М., Л., 1953
42
İ.B.Kazımov
Sunqur turks
Keywords: sunqurs,
Kermanshah province,
Sunqur dialect, Persian, Kurdish language.
In article was researching in wide plan for the first time the history, culture,
traditions, folklore and in some language features of Sunqur Turks living in Iran. It is
known that the sunqurs/sonqors are remain of “qur” tribes. They were settled in the
northern territory and later in the southern territory of Azerbaijan in Kermanshah
province. More than 40 thousand people speaks in this language in Sunqur city. The
language was affected by other languages (Persian, Kurdish, etc.) and were assimilated
the most of the words.
В статье впервые в широком плане была рассмотрена история, культура,
традиции, фольклор и некоторые языковыe особенности сунгуров, проживающих
в Иране. Известно, что сунгуры / сонгоры остатки племен "Гур". Они были
поселены в северной территории, а затем в южном Азербайджане в провинции
Керманшаха. Более 40 тысяч человек говорит на этом языке в городе Сунгур.
Язык был под влиянием другие языки (персидский, курдском, и т.д.) и
большинство слов были ассимилированы.