Еколоэийа вя ятраф мцщитин мцщафизяси dos. A. B. Dolxanov

Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №3, oktyabr, 2014 - жц ил 

 

 

 

ƏDƏBIYYAT 

 

1.

 

“Waste treatment and disposal ” – Leeds 

University , Leeds -2010. 

2.

 

http://pages.uoregon.edu/recycle/after_co

llection.html 

 

 

3.

 

Ekologiya. F.Əliyev Bakı-2012 

4.

 

Abbasov M.C. – “Əsrimizin qlobal ekoloji 

problemləri”, Monoqrafiya. Bakı-2006 

 

Məqaləyə “Ekologiya mühəndisliyi” 

kafedrasının professoru A.M.Əzizov  

rəy vermişdir. 

UOT.601.096 

 

A.A.XƏLĠLOVA, M.F.BĠNNƏTOV, S.A.HÜSEYNOVA, G.X.KƏRIMOVA  

 

Azərbaycan Texniki Universiteti 

 

EKOLOJĠ VƏZĠYYƏTLƏRĠ TƏYĠN EDƏN ELEKTRON APARATLARININ  

TEMPERATUR TƏSĠRLƏRĠNDƏN QORUNMASININ BƏZĠ MƏSƏLƏLƏRĠ 

 

Ekoloji vəziyyətləri təyin edən elektron 

aparatlarında  (EA)  mikrosxemlər  və  elek-

troradioelementlər  məhdudlaşdırılmış  tem-

peratur  diapazonuna  ciddi  əməl  olunmaqla 

işləyirlər.  Göstərilən  diapazondan  tempera-

turun kənara çıxması komponentlərin struk-

turunun  bərpa  edilməməsinə  səbəb  ola  bi-

lər. Yüksək temperatur materialların dielek-

trik  xüsusiyyətlərini  aşağı  salır, konstruksi-

ya  və  keçirici  materialların  korroziyasını 

sürətləndirir.  Aşağı  temperaturda  rezin  de-

tallar  sərtləşir  və  çatlayır,  həmcinin  mate-

rialın  kövrəkliyi  artır.  Materialların  xətti 

genişlənmə  əmsalının  fərqi  konstruksiyada 

yapışdırılmış  kompaundun  dağılmasına  sə-

bəb  ola  bilir.  Buna  uyğun  olaraq  elektrik 

birləşdiricilərinin  pozulması,  elementlərin 

birləşmə  yerlərinin  xarakterinin  dəyişməsi, 

bərkidilmənin  zəifləməsi  və  s.  hadisələri 

baş verir

 

[1,

 

2]. 

Normal  temperatur  rejimi  elə  rejim  ad-

lanır  ki,  xarici  temperatur  təsirinin  müəy-

yən  olunmuş  həddində  dəyişdikdə  kons-

truksiyanın  xarakteristika  və  parametrləri-

nin dəyişməsini təmin edir. Bu zaman eko-

loji vəziyyətləri təyin  edən elektron aparat-

larının  texniki  şərtində  onu  təşkil  edən 

komponentlərin  materiallarının  dəyişmə 

hədləri göstərilir. EA-in daxilində tempera-

tur mühiti normal olaraq 20...25

0

C-yə bəra-

bərdirsə, onda məmulatın yüksək etibarlığı-

na  və  uzunmüddətli  işləmə  müddətinə  zə-

manət  verir.  Beləluklə,  EA-ın  daxilindəki 

temperaturun  normal  temperatura  nisbətən 

dəyişməsi  istənilən  halda  aparatın  işləmə 

müddətini  azaldır.  Normal  istiliklə  təmin 

olunması rejimi konstruksiyanın mürəkkəb-

liyinə,  kütlə  və  qabaritin  artmasına,  əlavə 

avadanlıqların  yerləşdirilməsinə  və  əlavə 

elektrik enerjisindən istifadə edilməsinə sə-

bəb olur. 

Aşağı  temperaturlarda  işləmək  qabiliy-

yətini  təmin  etmək  üçün  müəyyən  müddət 

ərzində eyni  zamanda aparatı işə qoşmaqla 

birlikdə  onun  yerləşdiyi  səhə  də  qızdırılır. 

Məmulatın  daxilində  normal  temperatur 

alındıqdan  sonra  istismara  başlamaq  olar. 

Daha sonra məmulatın daxilində temperatu-

run öz-özünə artması baş verə bilər və onun 

soyudulması məsələsi ortaya çıxar. Tempe-

ratura  termometrin  köməyilə  nəzarət  olu-

nur. Bəzi hallarda aparatın çox qızması nə-

ticəsində  qızdırıcılar  avtomatik  olaraq  sö-

nür. 

İstilik rejimi EA-nı təşkil edən bütün ele-

mentlərin temperaturlarının, yəni temperatur 

sahələrinin cəmi ilə xarakterizə olunur. Müa-

sir    EA-nın  əsas  inkişaf  mərhələsinə  qabarit 

ölçülərin  azaldılması  və  mürəkkəbliyin  artı-

rılması,  həmçinin  digər  tərəfdən  onun  para-

metrlərinin  stabilliyinə  tələblərin  artırılması 

məsələsi  aid  edilir.  Bu  məsələlərin  həlli bir-

birinə ziddir. Çünki mürəkkəbliyin artırılma-

sı və qabarit ölçülərin azaldılması istilik reji-

minin gərginliyinin yüksəlməsinə səbəb olur. 

Ancaq  sistemin  parametrlərinin  stabilliyinin 

təmin  olunması  tələblərinin  sadələşdirilməsi 

vacibdir. 

---

Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №3, oktyabr, 2014 - жц ил 

 

 

 

İstilik  rejiminin  gərginliyinin  artırılması 

istilik  selinin  sıxlığı    ilə  xarakterizə  olunur. 

EA-nın konstruksiyasının keyfiyyət və effek-

tivliyi  əhəmiyyətli  dərəcədə  istiliyin  ötürül-

mə  qabiliyyətindən  asılıdır.  Beləliklə,  vahid 

həcmdə  və  kütlədə  xüsusi  gücün  qiyməti 

müxtəlif  elementlər  üçün  fərqlidir:  diskret 

elementlərdən  təşkil  olunmuş  qida  qurğula-

rında,  çap  lövhəsində  20…30  Vt/dm

3

  və 

25…30  Vt/kq;  metal  korpuslu  mikroyığım-

larda  100…150  Vt/dm

3

  və  60…80  Vt/kq; 

maye  ilə  soyudulan  metal  altlıqlarda  isə 

200…300 Vt/dm

3

 və 180…300 Vt/kq. 

Ekoloji  vəziyyətləri  təyin  edən  elek-

tron aparatların istehsal prosesində, istismar-

da,  həmçinin  saxlanmasinda  onlar  mənfi  və 

müsbət temperatur təsirinə məruz qala bilər-

lər.  Yerüstü  şəraitdə  ətraf  mühitin  tempera-

turu  -88

0

C-dən  +90

0

C  kimi  dəyişə  bilər.     

80  km  yüksəklikdə  temperaturun  dəyişmə 

diapazonu 



100

0

C-ə çata bilər. 

Ekoloji  vəziyyətləri  təyin  edən  elektron 

aparatlarının  quraşdırıldığı  obyektin  daxilin-

də  temperaturun  dəyişmə  diapazonu  qızdırı-

lan  sahələrdə  +5…+50

0

C,  yerüstü  hərəkət 

edən obyektlərdə -60…+60

0

C, təyyarələrdə -

70…+150

0

C-dir.  Əgər  EA-nın  temperatur 

sahəsinin  istənilən  nöqtəsində  temperatur 

buraxıla  bilən  həddən  kənara  çıxmırsa  (ele-

mentlərin etibarlığı nöqteyi-nəzərindən), on-

da istilik rejimi normal adlanır. 

İstilik  rejimi  gərginlik  və  stasionarlıqla 

xarakterizə olunur. Əgər istilik selinin sıxlığı 

5  mVt/sm

2

  qiymətini  keçmirsə  (qurğunun 

səthinin  ətraf  mühitə  nisbətən  qızması 

0,5

0

C-dən  çox  olmadıqda),  bu  istilik  rejimi 

gərgin  olmayan  rejim  sayılır.  İstilik  gərgin 

olan  rejimdə  normal  istilik  rejiminin  təmin 

olunması  tələb  olunur  (təbii  konveksiya 

hesabına).  

Stasionar  istilik  rejimi  istilik  enerjisinin 

udulması və mənbəyi arasında termodinamik 

balansın  başlanması  nəticəsində  temperatur 

sahəsinin  dəyişməzliyi  ilə  xarakterizə  olu-

nur. Stasionar olmayan EA-nın istilik rejimi 

temperatur  sahəsinin  zamandan  asılılığı  ilə 

xarakterizə edilir. Bu rejimdə P gücünün tez 

dəyişməsi nəticəsində (qoşulma və söndürül-

mə, iş rejiminin təkrarlanan qısa müddətli və 

müxtəlif olması) onun bir hissəsi konstruksi-

yasının  qızmasına  (P

q

),  müəyyən  hissəsi  ət-

raf  mühitdə  (P

y

)  və  qalan  hissəsi  EA-nın 

faydalı  funksiyasının  təmin  olunmasına  (P

f

) 

sərf olunur [3]. 

Enerjinin  balans  tənliyi  aşağıdakı  qarşı-

lıqlı münasibətlə yazılır: 

 

P=P

q

+P

y

+P

f

 .  

(1) 

 

İstilik  rejimi  o  zaman  stasionar  olur  ki, 

ətraf mühitlə məlumatın qızması dayandırılır 

(P

f

 = 0) və bu zaman enerjinin balans tənliyi 

P=P

q

+P

y

 kimi olur. 

Ekoloji  vəziyyətləri  təyin  edən  elektron 

aparatlarının iş rejiminin müəyyən olunması 

üçün  istilik  rejiminin  normal  təmin  olunma 

sistemindən (İRNTS) istifadə olunur. Bu sis-

tem  strukturun  xüsusiyyətləri,  istilik  keçir-

mənin intensivliyi, texniki göstəriciləri (küt-

ləsi, qabarit ölçüləri, tələb olunan gücü, qiy-

məti, etibarlığı və s.) ilə xarakterizə olunur: 

1.

 

EA-nın  temperaturu  və  xarici  mühitin 

temperaturundan  asılı  olan  sistemin  iş 

reijimi. 

2.

 

EA-nın rejimi (fasiləsiz, periodik). 

3.

 

İstiliyin  ötürülmə  üsulları  (konveksiya, 

istilik keçirmə, şüalanma). 

4.

 

İstiliyin udulma üsulu (konstruksiya ma-

teriallarının və ətraf mühitin xüsusiyyət-

ləri hesabına). 

Bunlardan  başqa  İRNTS-in  strukturu  is-

tismar şərtini nəzərə almaqla istifadə oblas-

tına görə təyin olunur: 

1.

 

Sistemin  işləmə  mühiti  (Yerdə,  atmos-

ferdə,  kosmosda,  stasionar  hərəkət  edən 

obyektlərdə və s.). 

2.

 

EA-nın səviyyəsinin böyüdülməsi (inteq-

ral sxemlər, yuvacıqlar, bloklar və s.). 

3.

 

Qurğuların növü (lazer, ifrat yüksək tez-

lik qurğuları, və s.). 

İRNTS-in  bu  və  ya  digər  növlərinin 

mümkünlüyü  və  onların  konstruksiyaları 

əhəmiyyətli  dərəcədə  istiliyin  örtülməsi 

üsullarından  (konveksiya,  istilikörtmə,  şüa-

lanma) təyin olunur [4, 5]. 

Ekoloji  vəziyyətləri  təyin  edən  elektron 

aparatlarında  təbii  hava  ilə  soyutmadan  is-

tilik  selinin  sıxlığı  soyudulan  səthdən  0,05 

Vt/sm

2

-dan çox olmayan aparatlarında istifa-

də  olunur.  Təbii  hava  ilə  soyutma  ən  sadə 

üsullardan biri sayılır. Komponovka zamanı 

məmulatın bütün həcmi boyunca ayrılan gü-

---