Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
73
çəkilən mümkün birləşmələrinə gəldikdə, onu qeyd etmək lazımdır ki, onları müxtəlif şəkildə biri-biri ilə də birləşdirmək olar, məsələn, dördüncü fiquru ikinci ilə. Hərgah başqa bir sferanı bütünlüklə və ya qismən öz tərkibinə qatan sfera, öz növbəsində, bütünlüklə üçüncü sferadadırsa, o zaman hamısı birlikdə birinci fiqur üzrə mülahizədir, yəni o fikirlərin birləşməsidir ki, məhz onun sayəsində dərk edilir ki, büsbütün və ya qismən başqasında olan anlayış eynilə bu cür üçüncüdür və o da öz növbəsində bu başqanı, ya da bunun tam əksi olan inkarı özündə birləşdirir: onun qrafik təsviri, təbii ki, yalnız ondan ibarət ola bilər ki, iki birləşmiş sfera hansısa üçüncüdə deyildir. Əgər çox sayda sfera beləliklə biri digərində olarsa, o zaman hökmlərin uzun zənciri yaranır. Anlayışların bir neçə dərslikdə artıq kifayət qədər yaxşı ifadə olunduğu bu sxematikliyini mühakimələr haqqında təlimin, eləcə də bütün sillogistikanın əsasına qoymaq olar, bununla da onların tədrisi xeyli asanlaşar və sadələşərdi, çünki göstərilən sxematizmdən onların
bütün qaydalarını mənbələrindəcə görmək, nəticə çıxarmaq və izah etmək olar. Lakin yaddaşı bunlarla yükləməyə lüzum yoxdur, ona görə ki, məntiq heç vaxt praktiki faydaya malik ola bilməz, yalnız fəlsəfə üçün nəzəri maraq kəsb edir. Hərçənd deyə bilərik ki, general- bas 21
estetika– incəsənətə aid olduğu kimi, məntiq də əqli təfəkkürə aiddir, amma nəzərdən qaçırmaq olmaz ki, heç kəs estetika sayəsində rəssam olmamış, heç kimin xasiyyəti etikanı öyrənməkdən nəcib olmamış, hələ Ramodan 22 çox-çox əvvəl düzgün və gözəl kompozisiyalar yaranmış, disharmoniyanı www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
74
görməkdən ötrü isə general-bası bilməyə ehtiyac yoxdur; eynilə bu cür özünü yanlış fikirlərə salmamaq üçün məntiqi bilmək lazım deyil. Lakin etiraf etmək lazımdır ki, qiymətləndirmədən ötrü yox, hər halda musiqi kompozisiyasını ifa etmək üçün general-bas çox faydalıdır; hərçənd ifaya az da olsa– və doğrudur, əsas etibarilə mənfi– estetika və hətta etika da müəyyən fayda gətirə bilər, odur ki, onları da praktiki dəyərlilik baxımından rədd etmək olmaz; lakin məntiqi müdafiə naminə heç bunları da demək olmaz. O, sadəcə hər kəsin in concreto bildiyini in abstracto dur. Yanlış fikri rədd etməkdən ötrü ona ehtiyac olmadığı kimi, düzgün fikir tərtib etməkdən ötrü də onun qaydalarını köməyə çağırmırlar və hətta ən elmli məntiqçi belə real düşünmə prosesində onu kənara qoyur. Bu, aşağıdakılarla izah olunur. Hər bir elm müəyyən predmetlərə tətbiq edilərkən ümumi və deməli, mücərrəd həqiqət, qanun və qaydalar sistemindən ibarətdir. Hər bir xüsusi hal sonuncularla bağlı bütün hallar üçün qüvvədə olan bu ümumi biliklə müəyyən edilir, çünki ümumi prinsipi sonsuz dərəcədə tətbiq etmək hər bir xüsusi halı yenidən tədqiq etməkdən asandır: axı bir dəfə əldə edilmiş ümumi, mücərrəd idrak bizə xüsusi halların empirik tədqiqindən olduqca yaxın və əlçatandır. Məntiqlə bağlı isə işlər tam əksinədir. O, hər növ məzmundan təcrid olunma vasitəsilə zəkanın özünümüşahidə ilə nail olduğu fəaliyyət üsulu haqqında qaydalar formasında ifadə olunmuş ümumi bilikdir. Zəka üçün bu üsul zəruri və əhəmiyyətlidir, öz öhdəsinə buraxılmış zəka heç bir halda ondan yayınmayacaqdır. Buna görə hər bir əlahiddə halda ona yad, kənardan təyin edilmiş qanun formasında bu təsir barədə həmin təsirin özündən təcrid edilmiş biliyi nişan verməkdənsə, təbiətinə uyğun hərəkət
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
75
etmək imkanı vermək daha asan və daha düzgündür. Bu - asandır, çünki bütün digər elmlərdə ümumi qaydalar xüsusi halları əlahiddə tədqiq etməkdən bizə daha yaxın olsa da, zəkanın fəaliyyətində isə, əksinə, onun hər bir verilən halda zəruri olan təcrübəsi həmişə bizə yaxındır, nəinki ondan təcrid olunmuş qaydalar: axı bizdə düşünən elə həmin zəkadır ki, vardır. Bu daha düzdür, çünki zəkanın onun təbiətinə, onun mahiyyətinə zidd hər hansı fəaliyyəti baş verməkdənsə, abstrakt bilikdə və ya onun tətbiqində yanılma baş verər. Maraqlı bir fakt bununla izah olunur ki, digər elmlərdə xüsusi halın həqiqiliyi təcrübədə yoxlanıldığı halda, məntiqdə əksinə, qaydalar xüsusi halda yoxlanılmalıdır: ən mahir məntiqçi görəndə ki, o, xüsusi halda qaydaların tələb etdiyi nəticəni çıxarmır, həmişə özünün həqiqi nəticəsindəsə, qaydalarda səhvlər axtarmağa başlayacaqdır. Beləliklə, məntiqdən praktiki istifadə arzusu, bizə hər bir ayrıca halda bilavasitə və tam dürüst məlum
olanları görünməmiş səylərlə ümumi
qaydalardan çıxarmaq arzusuna bərabərdir. Bu, ona bənzəyir ki, biz öz hərəkətimiz üçün bir növ məsləhət alaq deyə mexanikaya, həzm üçün isə fiziologiyaya müraciət etmiş oluruq: və məntiqi praktiki məqsədlər naminə tədqiq edən şəxs, qunduzu özünə bənd tikməyə öyrətməyə çalışan adama bənzəyir. Beləliklə, məntiq əslində faydasız olsa da, o saxlanılmalıdır, çünki zəkanın təşkili və fəaliyyəti haqqında xüsusi bilik kimi fəlsəfi maraq doğurur. Xüsusi, müstəqil, bitkin, tərtib olunmuş və tamamilə dürüst fənn kimi o layiqdir ki, bütün yerdə qalanlardan ayrıca və müstəqil şəkildə elmi şərh edilsin
Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|