14
Xristianlıqdan öncəki abidələrdə asların baĢçısı və Tor adlı tanrının
oğlu Odin və oğulları kahin (qam) sayılırdı. Bunların ilkin yurdu «tanrı
ölkəsi» anlamlı Qod-land
adlanır,
onların gəlib quzeydə yerləĢdiyi
oyku-
menə də Qodland adı verilir.
20
«Yerin təsviri
(III)»
adlı
qədim abidədə
yazılır ki, quzey (skandinav) dillərində yazılmıĢ əvvəlki doğru-düzgün
hekayələrə görə, türklər və Asiyadan çıxan insanlar Quzeydə məskun-
laĢmıĢlar.
21
Öz soykökünü Asiyadan gələn boylarla bağlayan orta əsr
skandinav traktatlarını Ģərh edən Y. A. Melnikova
bunu
dünya
xalqlarının
tarixilə
genetik
və
xronoloji
baxımdan
əlaqələndirmək
meyli
ilə
izah
edir.
22
Lakin bu Ģərh quzey xalqların nə üçün antik dövrdə böyük tarixi olan
yunan və latınları, orta əsrlərdə samiləri deyil, məhz Troya çağından
üzübəri as, türk, saqa (skit), qamər adlı türk boylarını özlərinə qohum
sayması sualına cavab verə bilmir. Halbuki xristian-skandinav ədəbiyatı
Nuhoğulları Qomer, Maqoq, Maday, Yuvan,
Tubal,
Masok,
Tirak adlarını
verəndən sonra Qomer (qamər) soyunun
məskunlaĢdığı
ölkələr
sırasında
Romveryaland,
Danimark,
Svitod, Norveç və Tirak (türk) soyunun ölkəsi
Bolqaraland adlarını çəkir.
23
Qədim island saqalarında Odinin baĢçılıq
etdiyi tanrılar (oğulları) As adlanır və bunlara cəm halda Asər (Aesir)
deyilir.
24
Tanrıların yaĢadığı məskən də Asər adlanır.
BaĢqa bir coğrafi qaynaqda Dunay bulqarlarının ərazisindən quzeyə
çəkilən skandinavların hansı ölkələrdə məskunlaĢdığından bəhs edilir.
25
Bu məlumatlarda quzey ölkələrə qədim köçlərin məskunlaĢma
ilə nəticə-
lənməsini
etnik
yaddaĢda
saxlamıĢ skandinav boyları uzaq keçmiĢdəki
olayların tarixini Bibliya gələnəyinə
və
mövcud yeni duruma uyğunlaĢ-
dırmağa
çalıĢsalar
da,
informasiyaların dərinliyində qədim türk-german
kontakları aydın sezilir.
20
Младшая Эдда, 1970, 10-12; ДГС, 1986, 95, 98 (6-cı qeyd).
21
Upphaf allra frasagna i Norrænni tungu þeirri er sanindi fylgia, hofz, þa er Tyrkir ok
Asia menn bygdu nordrit (ДГС, 93).
22
ДГС, 98 (15-ci qeyd).
23
Eyni qaynaq, 134-135.
24
МНМ, I, 119-120.
25
«Trakiyada öncə Nuhoğlu Yafəsin oğlu Tiras yaĢadı.Türk adlanan xalq ondan törədi.
Çoxları qədim kitablarda yazıldığı kimi söyləyir ki, onların torpağından gələnlər Svitoda
[Suiþiod] yerləĢdi, buradan Norveçə, Norveçdən Ġslanda, buradan da Qrenlanda keçib
məskunlaĢdı.
Trakiyaya yaxın Ungera-land yerləĢir.
Yepiskop Martin oralıdır.
Oraya yaxın
Bolgera-land yerləĢir» (ДГС, 65).
15
Qədim Azərbaycanda türklərin etnik sıxlığından danıĢarkən bəzi
arxeoloji bəlgələri
və
oturaq yaĢam üçün zəruri olan əkinçilik təsərrüfatı,
əkinçilik üçün yararlı olan çevrənin coğrafi durumu kimi bəzi məsələləri
də gözdən keçirmək lazım gəlir. Ġlk əkinçilik kulturunun yarandığı Ön
Asiya regionunda qədim Azərbaycan əhalisi prototürklər bəĢər tarixində
mədəni arpa-buğda yetiĢdirən ilk əkinçi etnoslardan biridir. Azərbaycanın
təbii Ģəraiti buna hər cür imkan verirdi, çünki Dəclənin yuxarı yaxaları və
Urmu hövzəsi özübitən yabanı dənli bitkilərin vətəni idi. Bunu aydın
görmək
üçün alman alimlərinin verdiyi bu xəritəyə baxmaq kifayətdir. Bu-
radan göründüyü kimi,
dairəyə
aldığımız qədim Azərbaycanda yabanı bi-
tən dənli bitkilərdən
çoxcərgəli arpa,
bir
və
ikicərgəli buğda vardır:
26
Əkinçilik
kulturu
ilə
bağlı
arpa
və buğda (buğday)
sözləri prototürk
dövrünün leksemləri olduğu üçün əksər türk dillərində qalmıĢdır.
Arpa ilə
bağlı
xeyli
toponimlər
də yaranmıĢdır.
27
Dəclənin yuxarı yaxası ilk arpa
əkilən bölgələrdəndir.
28
Qədim Xasun kulturunun yarandığı bu bölgədə
Arpaçi toponiminin olması doğaldır. Ġrəvan mahalının həm batı, həm də
doğu sınırlarından axan çaylar da Arpa adlanır. Bu oronimi sonralar
Altaya
qədər
müxtəlif bölgələrə
daĢıyan türk boyları yeni vətənlərində yenidən
canlandırmıĢlar.
26
Geschichte der Urgesellschaft, 1982, 172.
27
Buğda dağ, Arpa çay, Arpa göl (Azərbaycan), Arpayaz yılqası (Tatarıstan) və b.
28
Boğazköy het qaynaqlarında da Arpa toponimi vardır, lakin nədənsə onu sual iĢarəsi
ilə verirlər (Ertem, 17).
16
Yeri gəlmiĢkən
qeyd
edək ki, neolit çağında əkinçi prototürk boyları
taxıl yığımından sonra yerdə qalan saman ilə bağlı da maraqlı kosmonimiya
deyimi yaratmıĢ, Göy üzündə gördüyü səma cisimləri sırasında Saman-
oğrusu, Samanyolu ifadəsini iĢlətmiĢlər. Məhz həmin ifadənin yayıldığı
ərazi yuxarıda verilən xəritədəki əkinçi kulturu yayılan bölgələri əhatə
edir.
O.
D.
Svyatskoy
«Samanyolu»
deyiminin ilk yarandığı bölgənin Suri-
ya, L.
Mendoki isə Anadolu və ya Güney Qafqaz olduğunu güman edir.
Onun yayılma arealı göstərir ki, bu ifadə türk etnosuna aiddir.
Türk etnosunun ilkin Atayurdu məsələsi və buradan sonrakı miqra-
siyalar baxımından arxeoloji kulturun öyrənilməsi nə qədər zəruridirsə,
prototürklərin astroloji dünyagörüĢünü tədqiq etmək də o qədər vacibdir.
Göydəki planetlər, GünəĢ, Ay və ulduzlarla bağlı kosmonimiya, yerdəki
canlı varlıqların, fauna və floranın Göy cisimləri ilə əlaqəsini əks etdirən
biosfer, tarixi demoqrafiyanı tənzimləyən çevrə landĢaftı, səhra, bozqır,
meĢə, ovalıq,
dağ, dərə, çay,
göl,
dəniz və sair coğrafi faktorun etnogenezə
təsirini öyrənən etnologiya xalqın tarixi coğrafiyasını müəyyən etməyə
geniĢ imkan açır. Vaxtilə Ön Asiyadan doğu və quzey yönlərə miqrasiya
edən
bəzi
türk boylarının yeni bozqır
(çöl) yaĢamı onların etnoqrafiyasına
yeni çalarlar əlavə etsə də, ilkin gələnək prototipi tam pozulmamıĢdır.
Ermənistan ərazisindəki qədim yer adlarının öyrənilməsi həmin tor-
paqların qədim türk yurdu olduğunu ortaya qoyursa, Qarabağın dağ, çay,
göl adlarında bir dənə də olsun hay-erməni sözünün olmaması onsuz da
tarixi bəlgələrdən məlum olan bir gerçək durumu - hayların burada yaxın
tarixdə məskunlaĢdığını bir daha təsdiq edir.
29
Dünyada mövcud varlıqların bir-birilə görünməz və
görünən əlaqəsi vardır. Belə qarĢılıqlı əlaqələr siste-
mində insanın ətraf mühitdən asılılığı hələ keçmiĢ
çağlardan alimləri
düĢündürmüĢdür. Ətraf mühitin
insan orqanizminə və psixikasına təsirindən danıĢan
Hippokrat (m.ö.
460-377) yazırdı ki,
isti iqlim
insanda
tənbəllik, dəyiĢkən iqlim isə təpər yaradır. Bu fikri inkiĢaf etdirən Aristo-
telə (m.ö.
384-322) görə
,
Avropanın quzeyində
yaĢayanlar
ərdəmli,
lakin bə-
sit
intellektli,
Asiya xalqları təpərsiz,
Orta qurĢaqda yerləĢən hellinlər
isə
həm təpərli, həm də intellekt sahibidirlər.
30
Burada bir az mübaliğə olsa
29
EAMTĠL, 1998; Гейбуллаев, 1990, 1992, 1994; АЪА, 1972, 28.
30
Яцунский, 1955, 136.
Biosfer
Dostları ilə paylaş: |