41
lişi Balkan və Ceyhun istiqamətindən türkmənlərin bu yerlərə küt-
ləvi axınına səbəb oldu.
Səlcuqlarla Qəznəvi dövləti arasında sülh bağlandıqdan sonra
türkmənlər yenidən 15 min nəfərlik ordu yaradaraq 1036-cı ilin
fevralında səlcuqların üzərinə yeridilər. Noyabr ayında səlcuqlar
Qəznəvi dövlətinin yanına elçi göndərərək Mərv, Səraxs və Bavərdə
şəhərlərini tələb etdilər. Qəznəvi hökmdarı elçilərə rədd cavabı ver-
di. Beləliklə, münasibətlər daha da kəskinləşdi. Məsud səlcuq axın-
larının qarşısını almaq əvəzinə qüvvə əldə etmək üçün Hindistana
getdi. Səlcuqların uğurlu döyüşlərindən xəbər tutan İraq oğuzları
hərəkətə gəldilər. Onlar əvvəlcə Xorasan istiqamətindən Rey vila-
yətinə hücuma keçdilər. Vəziyyətin ağırlaşdığını görən Qəznəvi va-
lisi Taş-Fəraş ona köməyə gələn Əbu Səhl Həmdəvi ilə oğuzlara
qarşı döyüşə hazırlaşdı. Taş 3 min süvari dəstə və fillərlə oğuzların
qarşısına çıxdı. Onun ordusuda xeyli kürd döyüşçüləri də var idi.
Oğuzların süvari dəstəsi 5 min nəfər idi. Bu vuruşmada Rey valisi
Taş məğlub oldu. Oğuzlar Əbu Səhl Həmdəvinin və reylilərin silah-
lı qüvvələrini darmadağın etdilər.
Əbu Səhl bir bölük əsgərlə şəhərin ətrafında yerləşən Təbərək
qalasına çəkildi, Sultan Məsud Əbu Səhlə kömək edə bilmədi. Bu
böyük qələbədən sonra oğuzlar Azərbaycan üzərinə hücum etdilər.
Bu hadisə Orta Asiya, İran və Əfqanıstanda qəznəvilərin
əleyhinə çıxışların güclənməsinə səbəb oldu. Səcuqların hərəkatına
oğuzlar, qıpçaqlar və qarluqların böyük hissəsi qoşuldu. Üsyançılar
Amu-Dərya sahillərindən Xorasana doğru irəlilədilər. Hərəkata
Musa, Toğrul və Çağrı bəy başçılıq edirdi. Müqavimət hərəkatının
qarşısını almaq üçün Sultan Məsud 17 min nəfərlik silahlı qüvvə
göndərdi və ağır məğlubiyyətə uğradı. Sultan Məsud səlcuq axı-
nının qarşısını almaq üçün yenidən qüvvə toplamağa cəhd etdi.
1038-ci ildə Qəznəvi sərkərdəsi Sübati Xorasan ətrafında səlcuqlara
qarşı yenidən döyüşə başladı. İyunun əvvəllərində Sultan Məsud
1039-cu ilin iyulunda Təlxab deyilən yerdə səlcuqlarla yenidən
döyüşə girdi. Lakin onun bu cəhdi də uğursuzluqla nəticələndi,
səlcuqlarla sülh bağlamağa məcbur oldu. Lakin əldə olunmuş sülh
42
uzun sürmədi. Sultan Məsud yenidən hərbi hazırlıq görməyə, silahlı
qüvvələrinin sayını artırmağa başladı.
1040-cı ilin yanvarında Sultan Məsudun
silahlı qüvələri Nişapur üzərinə hücum etdi və
şəhəri ələ keçirdi. Həmin ilin aprel və may
ayının əvvəllərinədək Tusa və Səraxsa qədər
irəliləsə də, Qəznəvi qoşunları güclü qıtlıqla qarşılaşdılar. Mayın
23-də Dəndənəkan yaxınlığında hər iki ordu qarşılaşdı.
Dəndənəkan döyüş
Dəndənəkan
döyüĢü
43
Şiddətli savaş üç gün davam etdi. Qəznəvi ordusu məğlubiy-
yətə uğradı. Sultan Məsud 100-ə qədər atlı ilə qaçıb canını qurtarsa
da, Hindistana gedən yolda öz adamları tərəfindən öldürüldü.
1040-cı il mayın 24-də Səraxsla Mərv arasında Dəndənəkanda
Qəznəvi sultanı Məsudun orduları üzərində çalınan qələbə səlcuqlar
üçün İrana və İraqa yol açdı. Deyləm sülaləsi Buveyhilər və Kaku-
veylilər hakimiyyəti altında olan əyalətlər bir birinin ardınca yeni
dövlətə tabe edildi. N i Ģ a p u r yeni dövlətin paytaxtı elan edildi.
Dəndənəkan döyüşündən sonra Toğrul özünə qarşı üç böyük
qüvvənin-Qəznəvilərin, Xarəzm və Qaraxanlıların birləşdiyini görüb
öz tayfasını və köçlərini şimala-şimal oğuzlarının torpaqlarına apardı
.
Volqa və Yayik çayları arasındakı torpaqlar hələ IX əsrdən ki-
maklarla birgə peçeneqləri buradan qovan oğuzlara məxsus idi. Ki-
makların və qıpçaqların müntəzəm təzyiqlərinə məruz qalan oğuzlar
1045-ci ildə güclü yardım aldılar. Böyük döyüş təcrübəsinə yiyələn-
miş və yaxşı təşkilatlanmış səlcuqlar istedadlı sərkərdə Toğrulun baş-
çılığı ilə oğuzlarla birləşməyə can atırdı.
Oğuzları tapmağa ümid edən Toğrul qıpçaqlarla Yayikdə üz-
üzə gəldi. İki dəfə qıpçaqlarla döyüşə girən oğuzlar öz torpaqlarını
qorudular və Toğrula Volqa çayını keçməsinə imkan vermədilər.
Volqa oğuzları arasında hərci-mərclik hökm sürürdü. Döyüş-
lərdə qalibiyyətlər qazanan qıpçaqlar tez-tez Volqanı keçib Dona
qədər yürüş etdiyindən oğuzların bir hissəsi Dnepr çayına tərəf köç
etdi. Lakin geri çəkilməyin mümkünsüzlüyünü anlayan Toğrul
ətrafda gözəl otlaqların və onları qorumaq üçün kifayət qədər qüv-
vəsinin olduğunu görüb müqavimət göstərmək qərarına gəldi.
Toğrul bir neçə döyüşdə Səlcuqların qüvvəsi ilə Volqanı keçən
qıpçaqları məğlub etdkdən sonra oğuzlar onun ətrafında birləşərək
Toğrulu öz xanları kimi tanıdılar. Toğrul 10 il ərzində (1045-1055)
Volqa və Terek çaylarında məskunlaşmış xəzərlərin tör-tökün-
tülərini, Kuban ətrafı peçeneqləri və Don alanlarını, Belaya Veji,
Sudroş və Balin şəhərləri ilə birgə özünə tabe etdi. Bu zaman Sır
Dərya yabqusunun dövləti qıpçaqlar tərəfindən tamamilə darma-
44
dağın edildi, oğuzların bir hissəsi Manqışlaqdan keçərək Volqa
çayına gəlib Toğrulun tayfa birliyini daha da qüvvətləndirdilər.
Toğrul qıpçaqlara qarşı müqavimət təşkil etməyə müvəffəq
oldu. Oğuz əyanlarının Volqa Bulqariyasının çoxları ilə qohumluq
əlaqələri olmasından və eyni dinə itaət etməsindən istifadə edən
Toğrul onlarla ittifaq bağladı. Öncə Toğrul hərbi istehkamların
qurulması işinə başladı. Bulqarlar hərbi qalaların tikintisi üçün
tikinti materlı-taxta göndərməyə başladılar.
Oğuzlar hərbi-müdafiə istehkamlarının tikintisi ilə tanış idilər.
Onlar Sır-Dəryada güclü qalalar tikmişdilər. Bu qalaların ətrafında
dərin xəndəklər qazılır və asma körpülər qoyulurdu. Qalalarda gö-
zətçi bürcləri vardı və orada oxatanlar və nizəatanlar dəstəsi yerləş-
dirilirdi. Səlcuqlar oğuzların döyüş taktikasını təkmilləşdirərək or-
dunu ağır döyüş ləvazimatı ilə yüklənmiş atlarla gücləndirdilər.
1040-cı ildə onlar Dəndənəkan döyüşündə fillərdən istifadə edərək
hücumdan əvvəl qarşı tərəfdə dəhşət yaratmaq və düşməni pərən-
pərən salmaq taktikasından yararlanmışdılar. Tarixçi Məkrisi qeyd
edir ki, X əsrdə oğuz xanları Yayik çayında taxtadan düzəldilmiş
qalalara və istehkamlara malk idilər. Qalalar və istehkamlar sistemli,
mobil və yaxşı təşkil edilmiş vahid komandanlığa tabe olub, ordu
ilə əlaqələrin düzgün təşkili nəticəsində Volqa düzlərində qıpçaq
hücumlarının qarşısı alınmışdı. Toğrul bir neçə dəfə Volqanı keç-
məyə can atan qıpçaqları darmadağın etmişdi.
Lakin bütün oğuzlar, o cümlədən Dneprətrafı oğuzlar Toğru-
lun hakimyyətini tanımadılar və ona tabe olmadılar. Ancaq 1060-cı
ildə rusların onların üzərinə güclü yürüşündən sonra şərqə qaçaraq
Toğrulun qarşısında boyun əydilər. Həm qıpçaqlarla, həm də ruslar-
la eyni zamanda müharibə aparılmasının ağır olduğunu anlayan
Toğrul Kiyevə səlcuq səfirliyi göndərərək sülh və ticarət müqaviləsi
bağlamağı təklif etdi. Yaroslaviçlər bu təklifi qəbul edərək sülh və
əməkdaşlıq müqaviləsi bağladılar. Bütün azad oğuzları öz hakimiy-
yəti altında birləşdirən Toğrul xaqan titulunu qəbul etdi.
Dostları ilə paylaş: |