Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 37 -
malaq», «Gün bəlgisi»
(Gün nişanı), «Domalaq ana», «Gün domalaq», «Sarı
baybikə», «Baybikə», «Nurullah», «Altun top», «Qızıl alma», «Altun alma»
kimi adları vardır. Tədqiqatçıların ümumi qənaətinə əsasən, Atillanın hun im-
periyasının bayrağında da onun təsvirləri vardır. Altun alma həm də mütləq
hakimiyyətin rəmzi sayılıb. Əski inanclarda bu işarə “Tenqri xan-Günəş” an-
layışını bildirsə də, türk xalqlarının islam dinini qəbul etməsindən sonra onun
da semantikası dəyişmişdir. Müsəlman simvolizmində Günəşin rəmzi yeni
məzmunla zənginləşərək Allahın Yer üzünə yaydığı nuru, İslam Peyğəmbərini
ifadə etməyə başlamışdır.
- Ən qədim sakral işarələrdən biri hesab olunur. Əsas əlaməti
bərabərtərəfli olmasıdır. Damğa işarəsi kimi «aça», «açamay», «elşən», «xaç»
və s. adlanır. Tanrının dörd cəhət, dörd dünya və dörd ünsür üzərində bərabər
dərəcədə hökmünü, eyni zamanda dünyanın dörd tərəfinə söykənərək Göyü
saxlayan qövsvari çatını – ərşin tağını simvolizə edir. Bu kosmoqonik mo-
del qazax və qırğızların alaçıqlarında da öz əksini tapmışdır. İçəridə havanın
təmizlənməsi və ocaq tüstüsünün çölə çıxması üçün tavanın mərkəzindəki
dairəvi yarığa Mərkəzi Asiya xalqları «tunduk» deyirlər. Tunduq mərkəzdə
çarpazlaşan ağac millər vasitəsilə möhkəmləndirilir. Onun tiplərindən hər biri
və s. sakral rəmz və damğa işarəsi kimi yayılmışdır. Damğa işarəsi
kimi «təkər» də adlanır. Qırğızıstanın dövlət bayrağındakı rəmz vahid
ailədə,
vətəndə birliyi, firavanlığı və inkişafı ifadə edir.
- Türk dünyasında və islam aləmində geniş yayılan, bir sıra müasir
müsəlman ölkələrinin dövlət rəmzinə çevrilən bu işarə «Ay-ulduz» kimi tanın-
sa da, onun həqiqi semantikası Günəş və Ay təsvirləri ilə əlaqəlidir. Təsadüfi
deyildir ki, Orta Şərqdə porulyar adlarından biri də «şəms-qəmər»dir. Damğa
işarələri arasında Günəşin
və s. Ayın isə
kimi əlahiddə
təsvirləri vardır.
Bundan başqa, «Günəş-Ay» mifologemindən yaranan çox-
saylı damğalar
və onların variantları da möv-
cuddur.
Bu rəmzlərin ilkin tiplərinə Qobustan, Gəmiqaya, Qərbi Azərbaycan,
Mərkəzi Asiya, Şərqi Sibir qayaüstü təsvirlərində, Şumer, Babil, Assuriya
barelyeflərində, qutilərin, mannalıların və midiyalıların maddi-mədəniyyət
nümunələrində geniş təsadüf olunması uzaq keçmişdə bu torpaqlarda yaşamış
sakinlərin Ay və Günəşə tapınmasından xəbər verir. Müsəlman dövlətlərində