21
lampaya malik bioloji mikroskoplardan istifadə edilir.
Bunun üçün mikroskopa flüoressensiya yaradan göy işıq
filtri və artıq göy şüaları aradan qaldıran sarı işıq filtri
əlavə edilir.
Ultrabənövşəyi şüalardan flüoressensiya mənbəyi
kimi
istifadə
etdikdə
isə
xüsusi
flüoressent
mikroskoplarından istifadə edilir. Bu mikroskopların
optika sistemi ultrabənövşəyi şüaları buraxan kvarsdan
düzəldilmişdir.
Elektron
mikroskopları.
Elektron
mikroskoplarının icad edilməsi hüceyrə quruluşunun
öyrənilməsində yeni dövr açdı. İşıq mikroskopundan
fərqli olaraq elektron mikroskopunda yüksək enerjiyə
malik (200 eV-400 eV) elektron selindən istifadə
edilir.1931-ci ildə R.Rudenberq ixtira etdiyi elektron
mikroskopa görə patent aldı.1932-ci ildə isə M.Knol və
E.Ruski
elektron
mikroskopunun
ilk
prototipini
yaratdılar. E.Ruskinin bu işi 1986-cı ildə Nobel
mükafatına
layiq
görüldü.
Müasir
elektron
mikroskoplarında (şəkil 8) 4A
0
ölçüdə hüceyrə
komponentlərini tədqiq etmək mümkündür. Elektron
mikroskoplarının adi mikroskoplardan fərqi ondan
ibarətdir ki, elektron mikroskopunda işıq mənbəyi
əvəzinə elektron selindən istifadə olunur. Optik şüşə-
linzalar isə elektromaqnit sahəsi ilə əvəz edilmişdir.
Elektron mikroskopunda elektron selinin hərəkət sxemi
şəkil 4-də verilmişdir.
22
Şəkil 8.Müasir Tranmissiya Elektron mikroskopu
Elektron mənbəyi kimi (katod) elektron cərəyanı
ilə şiddətli qızdırılmış volfram sapdan istifadə edilir.
Qızdırılmış volfram sapdan çıxan elektron seli anoda
doğru yönəlir. Elektronların katoddan anoda doğru
hərəkəti getdikcə artan elektron potensialı hesabına
yaranır.
Anodun mərkəzində kiçik deşik olur, həmin
deşikdən elektronlar keçir və elektron dəsti kondenson
linzasını əvəz edən elektromaqnit sarğıda fokuslaşır və
obyektə doğru yönəldilir. Kondensor linzasını əvəz
edən elektromaqnit sarğı elektronları dağılmağa
qoymur, onları toplayaraq tədqiq olunan obyektə
yönəldir(Şəkil 9).
23
Bu məqsədlə müayinə olunacaq bioloji obyektləri
(mikrob, virus, hüceyrə və s.) müxtəlif qarışıqlardan
(qida mühiti, duz, toxuma və s.) təmizləmək lazımdır.
Təmizlənmiş obyekt kolloiddən hazırlanmış xüsusi
zərif pərdə üzərinə keçirilir. Kolloidal pərdəni
hazırlamaq üçün amin asetatda hazırlanmış 1,5%
kolloid məhlulu suyun üzərinə tökülür.Bu məhlul
buxarlandıqdan sonra çox zəif pərdə (0,0000001sm
qalınlığında) yaranır ki, bunu da kiçik gözcüyü olan
metal toz üzərinə keçirirlər.
Elektronlar şüşədən keçmədiyinə görə elektron
mikroskopunda bu pərdə əşya şüşəsini əvəz edir.
Elektron seli obyektdən keçdikdən sonra ondan alınan
obyektin böyüdülmüş əksi obyektivin böyüdülmüş əksi
obyektivin linzasını əvəz edən ikinci elekromaqnit
sarğıya düşür. Bundan sonra elektron seli okulyarı və ya
proyeksiya linzasını əvəz edən 3-cü elektromaqnit
sarğıya düşür. Beləliklə obyektivin böyüdülmüş əksi
xüsusi flüoressent ekranda çox aydın sürətdə görünür.
Elektron mikroskopunda tədqiq edilən obyektin şəklini
də çəkmək mümkündür. Elektron mikroskoplarında
ancaq fiksə edilmiş hüceyrə preparatları tədqiq edilir.
Canlı hüceyrələrin elektron mikroskoplarında tədqiq
edilməsi mümkün deyil. Bu da onunla əlaqədardır ki,
mikroskopda elektronların hərəkəti ancaq vakuum
şəraitində mümkündür. Bu şəraitdə isə hüceyrə
tərkibindəki suyun çıxması ilə əlaqədar olaraq onda
həyati proseslər yayınır
24
Şəkil 9. İşıq (solda) və elektron (sağda)
mikroskopundə şüaların hərəkəti.
Göz
Okulyar
Okulyar
Obyektiv
Obyektiv
Obyekt
Obyekt
Kondensor
Kondensor
İşıq
mənbəyi
Anod
Katod
Elektron
məbəyi
25
Digər tərəfdən canlı hüceyrələr elektronların
intensiv hərəkətindən də zədələnirlər. Elektron
mikroskoplarının kəşf edilməsi hüceyrə haqqındakı
anlayışların çox genişlənməsinə səbəb olur.
CANLI HÜCEYRƏLƏRİN ÖYRƏNİLMƏ
ÜSULLARI
Canlı hüceyrələrin işıq mikroskoplarında qısa
müddət ərzində tədqiq etmək mümkündür. Hüceyrələri
daha dərindən uzun müddətdə tədqiq etmək lazım
gəldikdə, onları xüsusi kameralara keçirirlər. Bu
kameralar yastı, deşikli şüşə qablar olub, üzəri qapaqla
örtülür. Bəzən yığılıb açıla bilən kameralardan da
istifadə edilir. Tədqiq ediləcək ibtidai orqanizmlər,
sərbəst yaşayan təkhüceyrəlilər, qan hüceyrələri və ya
çoxhüceyrəli orqanizmin müəyyən toxumalarından
ayrılan hüceyrələr belə kameralarda tədqiq olunur.
Öyrənilən obyektdən, tədqiqatın məqsədindən asılı
olaraq hüceyrələr xüsusi qidalı mühitdə saxlanılır və
tədqiq olunur. Təkhüceyrəli orqanizmlər üçün belə
mühit onların yaşadığı xarici mühitdəki şəraitə uyğun
olan mühitdir. Bəzən laboratoriya şəraitində onların
yaşayıb çoxalması üçün təbii mühitə müvafiq şərait
yaradılır. Adətən belə mühit müxtəlif duzların
tarazlaşdırılmış məhlullarıdır ki, həmin məhlullara
onların qidasını təşkil edən mikroorqanizmlər və digər
ibtidailər daxil edilir. Qan hüceyrələri və ya digər
sərbəst yaşayan hüceyrələr plazma və ya xüsusi sintetik
mühitdə öyrənilir.
Dostları ilə paylaş: |