Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
47 
131). Lakin bu adların mənaları aydınlaşdırılmamışdır. M irizir A llahı ehtimal 
ki,ildırım allahı idi. Bu addakı “izir” ko mponenti türk-monqollarda osir, oçir-
―ild ırım şaxəsi‖ sözü də o la bilər.   
 
 
 
 
 
Kaslarda Harbe allahın ın adının əvvəlinə ―h‖ səsi əlavə olun maqla qədim 
türk dillərindəki arba sözü ilə müqayisə oluna bilər. Müasir türk xalq larında geniş 
yayılmış, lakin az işlənən bu söz ―ovsun‖, ―cadu‖, ―sehir‖, ―tilsim‖ mənalarındadır 
(166,I,168-169). Kaslarda ço xa llah lılıq vardı. Gö rünür, Arbe allahı ovsun, sehir, 
cadu və s. əlaqədar qəbilə allahı id i. 
 
 
 
 
 
Maraqlısı odur i, kas dilində “da-kiki” sözü ―göy‖, ―səma‖ deməkdir 
(102,122). Yu xarıda kaslarda Kikkiurtaş ş əxs adında ―kik‖  sözünün iştirak etdiy ini 
və bu sözün Ela m dilində də ―göy‖ mənasında olduğunu (102,122) de mişik. 
Kassitlərin Ela m dilqrupuna mənsub edilməsi fikri hə m də bu sözə əsaslanır. 
―Dakiki‖ sözü fikrimizcə, ‖Danq-kiki‖ kimi bərpa oluna bilər və türkcə tanq 
(danq) –―dan yeri‖, ―sübh‖ və gig – ―göy‖ sözlərindən ibarət olması ehtima l edilə 
bilər. De mə li, bu sözdə məhz dan yerinin sökülməsi ilə havanın, işıqlan ması 
nəzərdə tutulurdu. 
 
 
 
 
 
 
 
Kas dilində Suriyaş ―Günəş allah ı‖ de mə kdir. Bu adın İran mənşəli olması 
fikri inandırıcı deyil. Bizcə bu qəbilə a llahının ad ı bə zi türk d illə rindəki sar (a-u 
əvəzlən məsinə görə sur)-―Günəş‖ və qədim türk dillərindəki yaş – ―qürub‖, 
―gizlən mə‖, ―batma‖ (166,I,676) sözlərindən ibarətdir. Başqırdlarda və bəzi türk 
xalq larında Günəş indi də Koyaş adlanır.   
 
 
 
 
Kas allah larından biri Şima liya adlanırdı (er. əv. 1171-c i il). Bu allahın 
adındakı “iya‖ sonluğu akkad dilində şəkilçid ir. ―Şimal‖ fo rmasında bərpa edilən 
teonim gü man ki, qədim türk dillərində işım-―ildırım‖ və al-―qırmızı‖ sözlərindən 
ibarət olmaq la ―qırmızı parılt ı‖, ―ş əfəq‖ mənasını verir. Ehtima l et mə k o lar ki, 
kaslarda bu allah adı səhərlər və axşamlar üfüqün qızarması, qırmızı rəngə çalması 
ilə  əlaqədar o lmuşdur. 
 
 
 
 
 
 
 
İ. M. Dyakonov yazır ki, kassitlərdə bir tayfa Karzi-yabku adlan ırd ı 
(102,137). Bu etnonimdəki yabk u sözü qədim türklərdə yabku ―elin, tayfan ın 
başçısı‖, ―hökmdar‖ sözü (bax: Рашид ад-Дин. Сборник летописей, том. 1,кн. 1, 
М.-Л.,1952) ilə səsləşir. Quru luşca XIII əsr müəllifi Rəşid əd-Din in 
―Oğuznamə‖sində oğuz xanların ın şəcərə cədvəlində çəkilən Kurs-Yav kuy, Dib-
Yavkuy, Toku z-Tavkuy şəxs adları ilə eynid ir. 
 
 
 
Kasların dilində yanzi ―hakim‖, ―hökmdar‖ mənasında idi (102,127). Bu 
sözün ağlabatan izahı verilməmişdir. Halbuki, təmiz türkmənşəli olan bu söz 
əvvəlinə danışıqda ―y‖ səsi əlavə olun maqla anq-―qabaqdakı‖, (―başda duran‖ 
mənasında), ―a li‖ , ―ə lahəzrət‖, ―ən birinci‖ , ―dərra kə li‖, ―istedadlı‖, ―fərasətli‖ , 
―zirək‖ (166,I,153) sözündən və - si, -çi şəkilçisindən ibarətdir. Semit d illərində ―ç‖ 
səsi yoxdur, ona görə mənbədə onu ―z‖ səsi ilə vermişlə r. 
 
 
 
Kaslardan aşrak -―müdrik‖, dakaş-―ulduz‖, haşmar-―şahin, qartal‖ sözləri 
də mə lu mdur. 
 
 
 
 
 
 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
48 
 
Aşrak-―müdrik‖sözünün “aş” hissəsi güman ki, qədim türkcə as-‖ağıl‖, 
―zəka‖, ―dərrakə‖ (166,I,306),us-―müdrik‖, ―usta‖ (166, I, 607) sözləri ilə 
əlaqədardır. Sö zün ―rak‖ hissəsinin mənasını aydınlaşdırmaq çətindir. Bəlkə də 
bəzi türk d illə rindəki ıra-―rəh mli ruh‖, ― mərhə mət li başlanğıc‖ (166,I,185) sözü və 
- k  şəkilç isindən, ya xud qədim türkcə  ar, aris-―tə miz‖ (100,53) sözlərindən 
ibarətdir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
Kas dilindəki dak aş- ―ulduz‖ sözü bizcə qədim türkcə tanq (sonu “nq” 
qovuşuq səsi ilə və bu səsin ―q‖, ―g‖ səsinə keçməsilə, A zərbaycan dilində “dan”) 
–―sübh‖,  ―o başdan‖ və yaşu – ―parıltı‖, ―şəfəq‖ (L. Q. Tuquşeva, s. 387) 
sözlərindən ibarət olmaq la dan ulduzunu ifadə etmişdir; başqa sözlə, gü man ki, 
dakaş ―Dan parıltısı‖ mənasında Zöhrə ulduzunun adı idi. 
 
 
 
Kas dilindəki haşmar-―şahin‖, ― Qartal‖ sözü tə miz türkmənşəlid ir. Bizcə, 
sözün  əvvəlindəki ―h‖ səsi protezdir və deməli, əslində bu söz ―asmar‖ kimi 
olmaqla qədim türk dillərində as- ―dişləyib qoparmaq‖, ―bir neçə dəfəyə didib 
qoparmaq‖ (166, I, 672), yaxud es -―yırtıcı heyvanların və quşların qurbanı‖ 
(100,183) və umar-―arzu et mə k‖, ―gözlə mək‖ ,‖ummaq‖ (166,I,595) sözlərindən 
ibarətdir. Gü man ki,bütövlükdə asmar (s-ş əvəzlən məsi akkad dilinə aid edilə 
bilər)-―d imdikləyib qoparmaq istəyən‖ mənasını verir ki, bu da ümu miyyətlə, 
yırtıcı quşun ovunu didib- parçalayıb yeməsi xassəsinə uyğundur. Qədim türk 
dillərində səciyyəvi a-u əvəzlən məsinə görə Mah mud Qaşqarin in lüğətindəki us-
―kərkəs‖ (leş yeyən yırtıcı quş) sözünü bizcə məh z as sözünün fonetik şəkli 
saymaq olar.  
 
 
 
 
 
 
 
 
Kasların türk mənşəli o lmasını sübut edən digər fakt bəzi qədim türk 
etnonimlə rində Kas etnoniminin ə ks olunmasıdır. Mə rkə zi Asiyada yaşayan 
uyğurların qədimdə 6 tayfasının Kas adlanması məlu mdur (58,114). Yu xarıda 
kasların iki şəxs adlarında ―kadaş‖ sözünün iştirak etdiy ini demişik. Maraqlıdır ki, 
erkən orta əsrlə rdə ―kadaş‖ sözü sosial termin kimi uyğurlarda geniş yayılmışdı və 
xaqana (onun nəslinə) mənsub və vərəsəlik hüququna malik olan ş ə xsi ifadə ed irdi 
(168,172-175). Yu xa rıda deyildiy i kimi, kasların Mid iya əra zisinə Mərkə zi 
Asiyadan gəlməsi göstərilir. Mə rkə zi Asiyanın ən qədim türk xalq larından biri də 
qırğızlar sayılır. ―Qırğ ız‖ etnonimin in mənası indiyədək açılmamışdır. Bəlkə də bu 
adın “kız” ko mponenti türk d illəri üçün səciyyəvi a-ı əvəzlən məsinə görə qədim 
Kas etnoniminin fonetik şəklid ir. Xakaslarda Kızıl tayfasının adı əslində Kazal 
(Kasal) etnonimində a-ı əvəzlən məsi ilə  əlaqədar o laraq Kas adı əksini tapmışdır. 
Xakasiyada Kaşlık şəhərinin adı kas, kaş etnonimi ilə bağlıd ır. Son tədqiqatlar 
―xakas‖ adının Kas etnonimindən yarandığını göstərmişdir (123,61-63). Qədim çin 
mənbələ rində Mərkə zi Asiyada qırğızların dövlətinin Xa-Qas adlanması ( 38,297) 
da mə lu mdur. Çin Türküstanındakı Kaşqar ş əhərinin qədim türk runi ya zıla rında 
Kaş adlanması da d iqqəti cəlb ed ir. Erkən orta əsrlərdən məlu m olan Xəzər, Qazax, 
Qazan türk tayfalarının adları əslində Kasar, Kasak və Kasan olmuşdur (bax,85). 
Er. əvvəl VI əsrdən mə lu m o lan Qa fqaz oroniminin Kas etnonimi ilə  bağlılığı fikri 

---