Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

48 
 
dalğasını yay maq günü  gəlib  çatmıĢdır. Biz öz knyazlarımızın və Ağamız ġadın  
niyyətlərini  sənə  açırıq.  Əgər  sən  onun  istədiyini  yerinə  yetirmə k  istə mirsənsə, 
heç olmasa  qaçıb gizlən məyə tələsməlisən; biz səninlə çörək  kəs miĢik, səndən 
bəxĢiĢlər  a lmıĢıq;  biz  öz  Tanrımızdan  qorxu ruq,  ona    görə  də   sayca    ço x  ola  
qoĢunumuzun  sənin  üzərinə,  sənin  döyüĢçülərinin  və  xalq ının  ü zərinə  əl 
qaldırmasına  biganə ba xa  b ilmərik.‖  
  Elə  bu   za man,  onla r  danıĢan  za man   torpağımız  ü zərinə  du man  və  
qaranlıq  çökdü:    b içənəklə r  və  yaylaqla r,  təpələ r  və  dərə lər  tutuldu,  ölkə miz 
içərsində  heç  bir  yurd,  nə  kəndlərdə,  nə  düzənlərdə  bir  qarıĢ  torpaq  qalmad ı. 
Ev lərdə  və  küçələrdə  hamın ın  dilində  bir  yalavrıĢ  səsləndi:  ― Vay-vay!‖. 
Barbarların səsi kəsilmirdi, acıq lı yağının  ilğım gətirən hayqırtısını eĢitməyən bir 
adam  yo x  idi  və  bunu  hamısı  b ir  gündə  və  bir  saatda  baĢ verdi.  Ona    görə  ki 
yırtıcılar qabaqcadan bizim v ilayətləri və  kəndləri, suları və çayları, bulaqları və 
meĢələri, dağları və dü zənləri püĢk atıb  bölüĢdürmüĢdülər, təyin  olun muĢ vaxtda  
onları  hamısı  b irdən  dağıdıcı  yürüĢə  atılıb  torpaqlarımızı  b ir  ucunda    o  b iri 
ucunadək sarsıntıya saldırla r... (s. 117-123). 
 
 
 
XVI fəsil.  B öyük möc üzələr: Tanrının yağılar dan  öc al ması.  
 
  Ġran  Ģahı  qavatın  oğlu  ƏrdəĢirin  ikinic i  ilində
1
,  hələ  o  öz  iradəsi  ilə 
hökmdarlıq etdiyi vaxt  ġimal knyazı
2
 getdikcə güclənərə k bütün dünya  üzərinə 
qorxu   və  dəhĢət  gətirmiĢdi.  O,  q ızıl,  gü müĢ  və  də mir  çıxart maq,  mis  ərt imə k 
iĢində səriĢtəsi olan mü xtəlif sənətkarlar üzərinə gözətçilər qoymuĢdu. O, böyük 
çaylar    olan  Kür  və  Araz  üstündəki  böyük  balıq  vətəgələri  və  ticarət  yolları 
üzərinə  gömrük  qoymuĢdu.  O,  ö lkəmizin  variyyətli  olduğunu  öyrənmiĢdi. 
Bununla da yəqin etmiĢdi ki, onun üçün heç bir Ģey gizli qalma mıĢdır... 
  Ancaq  bu va xt Ģima l knyazı acığ ını öz övladla rın ı üzrinə  tökdü, onun 
qəzəbi aĢıb-daĢırdı və bu dəhĢətli qəzəb onun törəmələ rinə qarĢı çevrilmiĢdi.  Bir 
əvəzinə  min,  iki  əvəzi  on  min  baĢ  gedirdi.  O  tez-tez    deyirdi  ki,  b izim 
yağılarmızın (xəzərlərin.-Red.) günahların ı dəhĢətli əvəzi o lacaqdır... 
  Tanrı bizə  qahma r   durub ulu  iĢ tutdu. On lar (xə zərlər.-Red.)  keçid ləır 
ilə   hər  üç  ölkəyə:  Eermənistan,  Ġvərə  və  Aqvana    yürüməkdə  ikən  Ģima lın  
nərildəyən  aslanı  Cebu  Xaqandan  yırtıcı  aslan  balası  ġada  qorxunc  xəbər  gə lib  
                                                                 
1
  II Qubadın (ġuriyənin) oğlu III ƏrdəĢirin hakimiyyətinin II ili 630-cu ilə düĢür. 
2
 Kitabdan  əslində  ― ġimal  knyazı‖  deyil,  ― ġimal  Qazan‖  yazılmıĢdır.  K.Patkanyan  bunu 
xüsusi qeyd etmiĢ (s. 134), ġ.Smbatyan isə ruscaya ―koter sevərea‖ çevirmiĢdir. (s.93). 

---

49 
 
çatdı:  ―Yırtıcılar  mənim  üzərimə  gəld ilər,  sən  bir  də  mən im  ü zü mü  görə 
bilməyəcəksən, çünki mən  artıq bu yerdə qa la  bilmərə m, mənin üçün belə et mə k 
layiq o la masa da, yad bir dövlətə qaçıb gedirə m. Məni qürur göylərə  qaldırmıĢdı, 
ancaq mən bu yüksəklikdən yerə düĢün yenidim. Sən yanında olan  xa lqı (qoĢunu 
və  qoĢunun  baĢçıları.-Red.)  gecikmədən  qılıncdan  keçir  və  onla r  baĢ  verən 
fəla kəti  eĢtimə miĢ  və  sənə  ölüm  hökmü  vermə miĢ  onlardan  yaxa  qurtarmağa  
çalıĢ; vay mənə, balalarımı itirib məhv oldum
1
‖. (s. 131-134) . 
 
 
XIX fəsil.  Aqvan hök mdarı CavanĢirin hök mdarlığı; 
 iranlıların basılması 
 
  Ömrü nurla dolu cavanĢir Ġran savaĢlarında
2
 ad çıxra rıb geri qayıtdı.  Və  
hökmdarın  əmri  ilə  Aqvanı    öz  adı  səviyyəsinə  ucaltdı.  O  öz  dəstəsini  götürüb 
atası  ilə  birlikdə  Perozapat  Ģəhərini  qüzeyinə  doğru  yürüĢ  etdi.  CavanĢ irin  
qiyama   qa lxması [Ġrana  qarĢı] üzündən Ġran döyüĢçüləri ölkə mizə basqın etdilər.  
Onların  qabaq  dəstəsi  onun  (cavanĢirin.  –Red.)  vilayətini  ucqar  sərhədlərinə 
gəlib çatdıqda, cavanĢir silaha  qurĢandı və qoĢun baĢçılarında birin i ö zü   Ģə xsən 
öldürdü. O özü və onun qoĢunu qılıncı döyüĢündən onları  (iranlıları.-Red.) qırıb  
tökdülər. Onlardan əsrlər ələ keçirib, atlar  və ço xlu qənimətlər alıb geri döndülər.  
Ancaq iran qoĢunu onların ard ınca  düĢmüĢdü. Dağlara çatdıqda onlar   bir  daha 
da toqquĢdular və bu dəfə də tanrı ona (CavanĢirə.-Red ) uğur verdi. Bu vaxt ona  
xəbər gətirdilər ki, Ġran qoĢunları Pero z Ģ əhərinə girib  onun anası və qardaĢlarını 
əsir aparmıĢlar. Mən  doğrusunu deyirəm: o  (CavaĢir. –Red.), balaları  itimiĢ ayı 
kimi qə zəblənərə k, te zliklə ö z diyarın ın sərhədlərindən Kürün o tayına Kapiçan
3
 
vilayətinə  keçdi.  Orada  ehtiyatlı  tərpənərək  soyuqqanlıqlıa  döyüĢ ə  girdi. 
Qorxmaz  b ir ig id  kimi dyüĢə girərək baĢından yaralandı, tanrımız Ġsanın verdiyi 
güc ilə elə böyük  igidliklər göstərdi  ki, yağılar  heç b iri ölü mdən yaxa  qurtara  
bilməd i.  Sonra  o,  böyük  Ģ ərəf  ilə  Ġvəri  sərhəddində  istirahət  etdi.  Orada  
                                                                 
1
 Alban  tarixçisinin  ġimal  knyazı‖  sözlərindən  sonra  gələn  bu  parça    olduqca  qaranlıqdır. 
―ġimal Qazanı‖ kimdir və nə üçün acığını ―özünkülərin‖ üstünə tökür?, ―bir əvəzini min, iki əvəzinə 
on min baĢ gedirdi?‖nə deməkdir və kimlərə aiddir? Bütün bu sualların cavabı yoxdur. K. Patkanyan, 
V.Arakelyan,  ġ.Smbatyanda    bu  sətirlərin  açılıĢını  edə  bilməmiĢlər.  Hələlik,  bu  söyləmək  olar  ki, 
sərkərdə  ġad  Zaqafqaziyanı talan  etməkdə  ikən  onun  atası  Cebu  xaqan  hansı  döyüĢdə  isə  basılmıĢ 
(ola   bilsin,  Oğuz  hökmdarı  Qazan xan  ilə:  belə olduqda  ġimal Qazan  sözlərinin  sirri  açılmıĢ  olur), 
onu  gözləyən  ölüm    yaxasında    qurtarmaq    üçün  xaricə  qaçmıĢdı.  Çünki,  Xəzər  dövlətinin 
qanunlarına    görə  döyüĢdə  basılan ―caniĢin‖  ailəsi  ilə  birlikdə  öldürülməli  idi  (bax:  Büyadov.Z.M, 
Əliyarov S.S. ―Kaqan‖ titulu haqqında-Azerb. SSSR EA  xəbərləri, tarix, fəlsəfə, hüquq, 1984, №4 s. 
122-123). 
2
 Ġran-ərəb müharibələri nəzərdə tutulur. 
3
  Patkanyan K. Kapiçani Strabondakı Kambisəna  ilə eyiləĢdirilir. 

---