Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

30 
 
§  74.  Kaspi  qapıları  yaxın lığ ında  duz  çay ları  deyilən  (çay larda)  çay 
suyunun üzü  duz ha lında  e lə qatılaĢır ki, qalan su sanki buz qa lığ ı a ltında  a xır....  
 
 
 
 
 
 
 
II BÖLMƏ  
AZƏRBAYCAN IV –XII YÜZĠLLƏRDƏ  
ĠLKĠN ORTA  ƏSR QAYNAQLARI 
                       
 
KĠTABĠ –DƏDƏM QORQUD 
 
―Kitabi  Dədəm  Qo rqud‖  Azərbaycan  ədəbiyyatını  ilkin    və  Ģah  əsəri 
olmaqla    yanaĢı,  A zərbaycan  tarixinin   ana    qaynağıdır.  Ġndiki  elmi  b iliklərə 
arxalanaraq,  Kitabın  aparıcı  və  baĢlıca  möv zuların ın  ço x-ço x  uzaq lara,  hələ 
ibtidai  icma    quru luĢunun  dağıldığı    və  ―hərb i  demokratiya‖  inistututlarını 
yaĢadığı  zaman lara  gedin  çıxdığ ını söyləmək olar.  Bir ço x yüzillər boyu Ozan  
sənətinin  kürəsindən keçərə k, bu  möv zular art ıq  VI-VII əsrlədə  yazıya a lın mıĢ, 
fars (pəhləvi) və ərəb dillərinə də ―Oğuzna mə‖ (Oğuz kitabı) adı ilə çevrimiĢdir. 
Kitabın iki əsrə yaxın öyrənilmə tarixində böyük xid məti olan rus türko loqu  V.V.  
Bartoldun  ilk  dəfə   yazdığ ı  kimi,  o,  isla mın  yü zilliyində  yəni  VII  əsrdə  qafqaz 
mühitində-  Dərbənd  keçidi  ilə  Ermən istan  yaylası  arasındakı  torpaqlarla  
bəstələnib yaranmıĢdır. Ancaq kitabın yaĢının açarı onun özündədir, boyların öz  
yarpaqlarındadır.  Kitabın  əlyazmasında    oğuzlar    dönə-dönə  müsəlman  
adlandırılsalar  da,  bu  oğuz  cəmiyyəti  əslində  islam  və  Ģəriət  qaydalarından  
kənarda    durur.  Bu  oğuzlar    hələ   də  ―allah‖  yerinə  dah  ço x  ―tanrı‖   (tenqri) 
iĢlədirlər.  Kitabda ―tanrı ‖ sözü   73, ―allah‖ sözü isə (―A llahu-Səməd‖) variantı 
ilə     54  yerdə   iĢlən miĢdir.  Hətta  b ir  neçə  yerdə  Qurandakı  ―allah-taala‖   yerinə  
―tanrı-taala‖  yazılmıĢdır,  yəni  ―taala‖  sözü  sözü  saxlanmaq la    kliĢedən  ―allah‖ 
sözü  götürüb yerinə tanrı sözü   qoyulmuĢdur. Halbu ki klassik  islam  mühitində 
yaranan abidələrin heç birində allah anlay ıĢı isla mqdanqabakı    yerli ilahi adları 
ilə   əvəz  olun ma mıĢdır  və  o luna  da    bilmə zd i.  Deyilənlə r  yanaĢı,  oğuz  igid ləri 
bütün oğuzlar hələ ruhani xid məti nə o lduğunu bilmirlər, onalrın ö zlərinin mo lla, 
seyid  və  müəzzinləri  yo xdur:  hardanda    gəlmiĢ  ―saqqlı  u zun‖  bir  tat  əri  a zan   
―banlamaqdadır‖.  On lar  uĢaqlarına  anadan  doğulan  kimi  ad    qoymurdular. 
Yeniyet mələ r yaln ız 15 yaĢına  dolduqda və igidilik göstərib ―ərlik iĢlədəndə‖ ad 

---

31 
 
alırdılar,  bu  adla  islamdan  ço x-ço x    qabaqlarda  Oğuz  dədələrin   yaĢatdığı  türk 
adları  idiĢ  Halbuki,  Ģəritə  götə  uĢaqlar  doğulan  kimi  onlara  Allahın, 
peyğmbələrin  ,imamların  adları  vəriməli  idi.  Oğuzların  qadınları  bütün  ―qız-
gəlinlə ri‖   çadra,  yaĢmaq   nə  olduğunu  belə  b ilməyirlər;   kiĢilər  isə  yalnız  bir 
qadınla    ailə  qururlar.  Ġslam  və  Ģəriətin  əksinə  o laraq,    onların  hamısı 
təkarvadlıd ır,  heç bir nə b ir və ya  iki arvad sa xlay ır. Oğuz ərləri ―ağ ü zü m‖  dən 
sıxılmıĢ  çaxır  içirlər,  ―igidlərlə  yeyib-içirlər‖,    yeniyetmələrə  ad   vərildikdə  də 
―yeyib-içmə‖  aparılır. Kitabın filo loji baxımdan araĢdırılması  da bunu göstərir: 
boylardakı nəzm parçala rı a rtıq X-XI yüzillərdə kö k salmağa baĢlamıĢ ―əruz‖ və 
―heca‖  vəznlərindən  götürülmüĢdür.  Bu  parçalar  əruz  və  heca  Ģeir  ölçüsünün  
minillik  hücumlarında    qabaqlar  yaranıb  yayılmĢ    olan  qəbilədə  biçilmiĢdir. 
Kitabın  ədəbi qəhrəman ları da,   onu yazıya  alan b ilik ərənlər də hələ ―nəzm‖, 
―Ģeir‖,  ―Ģaiir‖    kimi  sözləri  tanımır  və  iĢlətmirlər.  Onlar  hələ  Ģeir,  bayatı  da 
qoĢmurlar,  ―sor  soylayır‖  (soylama    qoĢur)  ,  ―bor  boylayayırlar‖.  Beləliklə, 
―Kitabi Dədəm Qorqud‖ islamın ilkin çağına düĢ ən yazı sənət abidəsdir. 
  AĢağıda  gətirlən parçalar  Kitabın Dre zden əlyazmasının fotosurətindən 
alın mıĢdır.  Parçalarda    əlyazmasının  üslub  və  yazılıĢ  qaydasını  olduğu  kimi 
saxla mağa çalıĢmıĢıq.  
 
7 DUXA QOCA  OĞLU DƏ LĠ DOMRUL BOYINI  
BƏYAN EDƏR, XANIM HEY 
 
 ―Kitabai Dədə m Qorqud‖. Dre zden əlya zması, s. 154-170 
  Məgər  xan ım,  Oğ zuda  Du xa  Qoca    oğlı  Də li  Do mrul  derlərd i  bir  ə r 
vardı.    Bu quru çayınq ü zərində bir  körpi yapdırmıĢdı.  Keçəndən otuz üç akça
1
  
alurdi,    keçməyənindən  dögə-dögə qırk  akça  alurdu.  Buna    neçün  belə  edərdi? 
Anunq çun ki,  məndən dəli,  məndən güclü  ər varmıd ır  ki, çıqa   mənimlə savaĢa 
deyirdi.  Mənim  ərlig im,  bahadurlig im,  cılasunligim,  yigit lig im  Ru ma ,  ġa ma  
gedən çavlana  deyirdi. Məgər bir gün  körpisinin  bir ya mac ında  b ir bölkü  oba  
                                                                 
1
 Akça-tarixi  qaynaqlar    üzrə  türki,  kımık,  qaraim,  qaraçay-balqar,  qazax,  qırğız  və  tatr  
dillərində tərkibindən  asılı  olmayaraq,   ―metal pul‖, ―pul‖, özbəkcə və  azərbaycanca isə ― gümüĢ pul‖ 
çalarında    iĢlənmiĢdir.  Ancaq ―Koroğlu‖  dastanındakı ―axçasız-ppullsuz  aĢığam, pulum  yoxdur  alam 
səni‖ (Koroğlu, Bakı, 1965. S. 37) sözləri dilimizdə ― akçanın‖ ―pul‖ sözü ilə yanaĢı ona  sinonim  kimi 
iĢləndiyini  açıq-aydın  göstərir.  Hə  də  semantika    baxımından  ―akça‖  metalın    dümağ,  ağappaq 
olduğunu  deyil onun yalnız ağımtıl,  açıq rəngə  çaldığını, yəni metaldan rəng  xüsusiyyətlərinin  bütöv, 
tam  olmadığını  bildirir.  Belə  xüsusiyyət  isə  təkcə  gümüĢə  yox,  qalay  qatılmıĢ  misə  və  bürüncə  də 
məxsusdur.  
―Akça‖  nın  bir  termin  kimi  türk  dillərində  XI-XII    yüzillərdən  iĢləndiyi  bəllidir.  Yeni 
araĢdırmalar  üstündə  Yenisəy run əlifbası  ilə ―akça‖   yazılmıĢ  bürünc pulun  da   yayıldığın  sübut  edir. 
XIII yüzildən Tabzon  imperiyasında  aspar  (akça), 1728-ci  ilədnsə  Osmanlı  dövlətində  bilavasitə    akça 
adlana  gümüĢ  pul buraxılırdı.  

---