16
limanları, maliyyə-bank mərkəzləri, texniki zonalar xarakterikdir. İqtisadi cəhətdən
inkişaf etmiş ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa kimi dövlətlərdə ilkin olaraq xüsusi iqtisadi
zonalar sırf beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin fəallaşdırılması məqsədi ilə yaradılmağa
başlanılmışdır. Keçid iqtisadiyyatlı və inkişaf etməkdə olan dövlətlərdə isə (Asiya və
Latın Amerikası dövlətləri) ixrac-istehsal zonaları daha intensiv fəaliyyət göstərir.
Xüsusi iqtisadi zonaların ən sadə növlərindən biri azad gömrük zonalarıdır. Bu
zonalar
XVII-XVIII
əsrlərdən mövcuddur və xarici iqtisadi fəaliyyətin
stimullaşdırılmasına xidmət edir.
Xüsusi iqtisadi zonaların dünyada ən geniş yayılmış növü azad ticarət zonalarıdır.
Tarixi baxımdan ən qədim azad ticarət zonaları XIX əsrdə Almaniyanın Hamburq və
Bremen şəhərlərində yaradılmış zonalar hesab olunur.
Azad ticarət zonaları ABŞ-da daha geniş yayılmışdır. 1930-cu illərdə ABŞ-da
xarici ticarət zonaları (Foreign Trade Zones) yaradıldı. Xarici ticarət zonaları milli
ərazinin bir hissəsi olmaqla gömrük, vergi, maliyyə rejimli ticarət və sənaye zonalarıdır.
ABŞ-da xarici ticarət zonalarının yaradılması prezident Ruzveltin “Yeni kurs” adlanan
siyasəti ilə birbaşa bağlıdır. Bu siyasətlə əlaqədar olaraq 1934-cü ildə Konqres
tərəfindən “Xarici ticarət zonaları haqqında” Akt qəbul olundu. Bu Aktla müəyyən
edildi ki, hər bir rəsmi sərhəd limanında bir və ya bir neçə xarici ticarət zonası yaradıla
bilər. Həmin Aktda xarici ticarət zonalarının 2 növü qeyd olunub:
1.
Ümumi təyinatlı;
2.
İxtisaslaşdırılmış.
ABŞ-da xarici ticarət zonalarının fəaliyyəti qeyd olunan Aktla bərabər “Gömrük
xidməti və sərhəd mühafizəsi” Qaydaları ilə də tənzimlənir. 2013-cü ilədək ABŞ-da 174
xüsusi iqtisadi zona yaradılmışdır.
ABŞ-ın xüsusi iqtisadi zonalarında kompleks güzəştlər mövcuddur. 20 illik
müddətinə yaradılan xüsusi iqtisadi zonalarda təmir və tikinti işlərinə 5 %-lik vergi
güzəşti tətbiq edilməklə yanaşı, kapitalın artan dəyəri vergidən azad edilir, yeni iş
yerləri açan sahibkarlara vergi güzəştləri artırılır və mənfəət gəlirindən ayırmalar
azaldılır. ABŞ-ın texnoparklarında iri layihələrə dövlət tərəfindən ciddi dəstək göstərilir
və bu kimi texnoparkların sayı ölkədə 200-dən çoxdur. Kaliforniya ştatında yerləşən
17
“Silikonlu vadi” texnoparkının payına dünyada istehsal olunan kompüter və kompüter
texnikasının 20 %-dən çoxu düşür.
1
ABŞ-dan başqa Hindistanda da azad ticarət zonaları fəaliyyət göstərir.
Hindistanda azad ticarət zonalarından əlavə xüsusi iqtisadi zonaların digər növləri olan
azad ticarət zonalarına, ixrac emalı zonalarına, azad limanlara da rast gəlmək olar.
Ümumiyyətlə, Hindistan Asiyada xüsusi iqtisadi zonaları yaradan ilk ölkələrdən
biri hesab olunur. Hindistandakı ilk zona 1965-ci ildə təşkil olunan Kandla adlı ixrac
emalı zonasıdır. Hazırda bu dövlətdə mövcud olan bir neçə xüsusi iqtisadi zonanı qeyd
etmək olar. Məsələn: Andxra Pradeşdə “Kanikada” və “Apaçe” xüsusi iqtisadi zonaları,
Çandiqarxda “Raciv Qandi” Texnoloji Parkı, Qucaratda “Essar Hazira” xüsusi iqtisadi
zonası, Keralada “Kiber” Park, Madxya Pradeşdə “İndoze” xüsusi iqtisadi zonası və
sair. 2000-ci ilin aprel ayında Hindistanda xüsusi iqtisadi zonalar siyasəti elan edildi. Bu
siyasət xüsusi iqtisadi zonaların effektivliyinə görə təqdirə layiq hesab olunur.
Xüsusi iqtisadi zonaların növlərindən biri olan açıq zonalar daha çox Çində
inkişaf etmişdir və demək olar ki, ölkənin bütün sahilboyu ərazilərini əhatə etməklə,
Çinin daxilinə doğru genişlənirlər. Belə zonalar əsasən xarici kapitalın cəlb edilməsi
məqsədi ilə güzəştli investisiya rejiminin yaradıldığı əraziləri əhatə edir. 1979-cu ildə
Çin Hökuməti təcrübə olaraq Şençjendə, Çjuxaedə, Şantouda, Şyamendə xüsusi ixrac
rayonlarının yaradılması haqqında qərar qəbul etdi. 1980-ci ildə Çin Hökuməti “xüsusi
ixrac rayonu” terminini ləğv etdi və rəsmi olaraq “xüsusi iqtsadi zona” terminini daxil
etdi. Çində ilk illər, siyasi reformasiyadan sonra xüsusi iqtisadi rayonların yaradılması
ölkə iqtisadiyyatının inkişafında mühüm rol oynamağa başladı. Xüsusi iqtisadi zonalar
ilə əlaqədar yeni qanunların və qaydaların nəşri iqtisadiyyatın inkişafına və daxili
iqtisadi əlaqələrin genişlənməsinə töhvə verdi. İqtisadçılardan biri qeyd edirdi ki,
çinlilərin ən böyük uğurlarından biri xüsusi iqtisadi zonaların yaradılması hesab olunur.
Hazırda Çinin ərazisində çoxlu sayda xüsusi iqtisadi zonalar var. Bunlardan 90-nı
dövlət səviyyəsində texniki-iqtisadi inkişaf zonalarıdır. Bu zonalar Pekin, Şanxay,
Quançjou, Tyantszin, Dalyan, Xarbin, Urumçi, Uxan, Çuntsin, Xançujou və digər
1
Əliyev Şəfa Tiflis oğlu - “Xüsusi iqtisadi zonalarda vergilərin mühüm aspektləri” Azərbaycanın vergi jurnalı 2/2014
(səhifə 153)
18
şəhərlərdə və rayonlardadırlar. Çinin zonalarından 114-ü yüksək texnologiya
zonalarıdır. Bunlara Pekin şəhərində Çjunquntsun texnoparkı, Şanxayın Pudun
rayonunda yerləşən Çjantzyan və Tyanszindəki yüksək texnologiyalar parkları, Nankin,
Çendu və Quançjou şəhərlərindəki yüksək texnologiyalı açıq zonalar aiddir. Çindəki
xüsusi iqtisadi zonaların 13-ü azad gömrük zonaları (Fuçjou, Syamen, Şindao, Ninbo,
Santoa və sair), 14-ü isə dövlət səviyyəsində sərhədlənmiş iqtisadi əməkdaşlıq
zonalarıdır (İnin, Taçen, Pincyan, Vantin, Xekou, Xeyxe, Dandun və sair).
Çinin xüsusi iqtisadi zonalarında 5 milyon dollardan yuxarı xarici investisiyalı iri
müəssisələr gəlir vergisindən azaddırlar və ya müəyyən müddətə vergilər tamamilə ləğv
olunurlar. Öz məhsullarının 70 %-dən çoxunu ixrac edən xüsusi iqtisadi zonaların
rezidentlərinin gəlirlərindən tutulmalar 10 % azaldılır. Hindistanlı tədqiqatçı-alim
S.K.Singhin fikrincə idxal rüsumlarının zəiflədilməsi və ixrac rüsumlarının aradan
qaldırılması, dolayı vergilərin aşağı salınması, çoxlu xüsusi vergi tətilləri və köməkçi,
yardımçı, tənzimləyici şərait Çinin xüsusi iqtisadi zonalarının sənaye istehsalı və
ixracda katalizator rolu oynamasını şərtləndirmişdir. Çində yüksək texnologiya təyinatlı
xüsusi iqtisadi zonalarda yerli hakimiyyət orqanları tərəfindən torpaq, su, elektrik
enerjisindən istifadə üzrə əlavə güzəştlər verilib. Torpaqların icarə müddəti 50 il
müəyyənləşdirilmişdir. Xüsusi iqtisadi zonanın rezidnetləri daşınmaz əmlakları almaq
və özəlləşdirmək hüququna malikdirlər.
1
İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Avropada ilk ixrac-istehsal zonasının
yaradılmasına İrlandiya nail olmuşdur. Bu ölkəni “Avropa pələngi” adlandırırdılar.
İrlandiyada yaradılmış ilk ixrac-istehsal zonası Şennon zonasıdır. Bu zona 1959-cu ildə
yaradılmışdır. Əvvəllər Transatlantik uçuşları həyata keçirən avialaynerlər üçün aralıq
yanacaqdoldurma məntəqəsi kimi fəaliyyət göstərirdi. Şennon zonası İrlandiyanın
cənub-qərb hissəsində dəniz sahilində yerləşir. Dünyada ilk dəfə olaraq “duty-free”
mağazası da məhz Şennon hava limanında yaradılmışdır. Hazırda bu təcrübədən demək
olar ki, bütün hava limanlarında istifadə edilir.
1
Əliyev Şəfa Tiflis oğlu - “Xüsusi iqtisadi zonalarda vergilərin mühüm aspektləri” Azərbaycanın vergi jurnalı 2/2014
(səhifə 154)
Dostları ilə paylaş: |