191
Fəsil 5
SOSİAL TRANSFERTLƏR VƏ ƏHALİ GƏLİRİNİN
FORMALAŞMASINDA ONLARIN ROLU. SOSİAL SIĞORTA
5.1. Sosial transfertlər sisteminin mahiyyəti, məzmunu və
vəzifələri. Sosial transfertlər sisteminin funksiyaları.
Sosial transfertlərin növləri və formaları.
Sosial transfertlər – cəmiyyət tərəfindən əhaliyyə əvəzsız şəkildə
ödənilən pul və natural ödənişlərdir.
Sosial transfertlərin ödənilməsində məqsəd əhalinin sosial müda-
fiəsinin və həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi, eyni zamanda ölkənin
insan potesialının inkişaf etdirilməsidir.
Sosial transfertlərə pensiyalar, müavinətlər, təqaüdlər, s. ödənişlər
və sosial fondların hesabına ödənilən vəsaitlər aiddir.
Sosial transfertlərin ödənilməsi mənbələri respublikanın dövlət
büdcəsi, sosial sığorta fondları və ictimai təşkilatlardır.
Sosial transfertlər və ya transfert ödənişlər özlüyündə
məqsədyönlü yenidənbölgü xarakteri daşıyan, dövlət və qeyri-
kommersiya təşkilatları tərəfindən əhaliyə pul və natural formada
ödənilən vəsaitlərdir.
192
Sosial transfertlər sisteminin əsas vəzifələri aşağıdakılardır:
- sosial cəhətdən əhəmiyyətli xidmətlərlə əhalinin təmin
edilməsi;
- işləyən və işləməyən vətəndaşların maddi təminatında fərqin
azalması;
- əhalinin kəmiyyət və keyfiyyət cəhətdən təkrar istehsalının
təmin olunması;
- işlə təmin olunma sahəsində yaranan neqativ halların əhalinin
gəlirlərinə təsirinin azalması.
Cəmiyyətin sosial inkişafı, onun tənzimlənməsi mövcud maliyyə
imkanları ilə bağlıdır. Cəmiyyətin sosial inkişafın maliyyə mənbəyini
ölkənin milli gəliri təşkil edir.
Sosial sahələr maliyyə resursları olmadan yeniləşib inkişaf edə
bilməz. Sosial sahələrin maliyyə imkanları cəmiyyətdə gəlirlərin
bölgüsü və yenidənbölgüsü prosesində formalaşır. Sosial obyektlərin
inkişafı üçün lazım olan və bütün mənbələr hesabına formalaşan pul
vəsaitləri sosial sahələrin inkişafının maliyyə resurslarının əsasıdır.
Beləliklə, sosial inkişafın maddi və maliyyə əsasını cəmiyyətdə
yaranan gəlirlər, onların bölgüsü və yenidənbölgüsü mexanizmləri
təşkil edir. Bu mexanizmlərin idarə olunması, tənzimlənməsi sosial
inkişafın dövlət tənzimlənməsi funksiyasına daxildir. Dövlət sosial
inkişaf üçün sosial obyektlərə olan tələbatı müəyyən edir, planlaşdırır,
məsələn, bir il ərzində əhalinin yaş, artım, məskünlaşma və digər
demoqrafik göstəricilərini nəzərə alıb, sosial tələbat üçün lazım olan
vəsaitin ümumi həcmini müəyyən edir. Aydındır ki, sosial tələbat,
193
onun ödənilməsi imkanları məhdud olub, milli gəlirin həcmindən,
dövlətin maliyyə imkanlarından və əhalinin şəxsi gəlirlərindən asılıdır.
5.2. Sosial zəmanət sistemi. Dövlət minimum sosial standartları.
Dövlət minimum sosial standartlar
sisteminin formalaşması prinsipləri. Dövlət sosial
standartlaşdırılması
Əhalinin müxtəlif qruplarının qanunla təsdiqlənmiş təminat
səviyyələri əsasında sosial zəmanət sistemi təşkil edilir. Sosial zəmanət
sisteminin formalaşmasının mühüm prinsipləri aşağıdakılardı:
1) vətəndaşlara əmək qabiliyyətinə uyğun sosial zəmanətlərin
verilməsi;
2) sosial zəmanətin müdafiə sisteminin mobilliyi;
3) sosial zəmanət sisteminin vaxtaşırı yeniləşdirilməsi;
4) sosial siyasətin həyata keçirilməsində ərazi və yerli icra
strukturlarının funksiya bölgüsü.
Sosial zəmanət sisteminin formalaşmasının əsas mənbəi sosial
normativlərdir. Zəmanətli və kompensasiya xarakterli ödəmələr sosial
normalara əsaslanmalıdır. Sosial normativlər sistemi dinamik xarakter
daşıyır.
Dövlət minimum sosial standartları dedikdə, hər vətəndaşın
istifadə etmək hüququ olan müəyyən dövr ərzində qanunvericilik
qaydasında təsdiq edilmiş sosial zəmanətlərin minimum səviyyəsi
başa düşülür. Başqa sözlə, müəyyən dövr üçün qanuni şəkildə təsdiq
olunmuş sosial zəmanətlərin elə bir minimum səviyyəsi başa düşülür
ki, o hər vətəndaş üçün təmin olunur.
194
Dövlət minimum sosial standartlar sisteminin formalaşması
aşağıdakı prinsiplərə əsaslanır:
- vətəndaşların konstitusiya hüquqların şərtsiz yerinə yetirilməsi;
- sosial müdafiənin və sosial xidmətlərin ümumi xarakter
daşıması;
- dövlətin minimum sosial standartlarının təmin olunması üçün
xərclərin büdcə və büdcədənkənar maliyyəşdirilməsinin şəffaflığı;
- dövlətin
minimum
sosial
standartlarının
hərtərəfli
əsaslandırılması;
- əhalinin bütün sosial təbəqə və qruplarına bərabər
zəmanətlərin təqdim edilməsi;
- dövlət minimum sosial standartları haqqında əhalinin
məlumatlandırması;
- dövlət minimum sosial standartlarının yerinə yetirilməsi üçün
dövlət hakimiyyət orqanlarınn cavabdehliyi.
Dövlət minimum sosial standartların işlənməsində iki istiqmət
nəzərdə tutulur:
1) əhalinin pul gəlirlərini tənzim edən birbaşa təsirli normaların
əsaslandırılması. Burada minimum istehlak səbətinin dəyəri kimi
yaşayış minimumu əsas yer tutur;
2) sosial əhəmiyyətli xidmətlərin pulsuz təqdim olunma sahəsi.
Dövlət minimum sosial standartları Azərbaycan Respublikası
qanunvericiliyində nəzərdə tutulan normalar və normativlərdir.Onlar
əmək haqqı, pensiya təminatı, təhsil, sahiyyə və mənzil-komunal
xidməti sahəsində əhalinin sosial müdafiəsinin minimum səviyyəsini
təmin edirlər.
Dostları ilə paylaş: |