Bakı Dövlət Universiteti Tələbə Hüquq Jurnalı
[buraxılış №1, 2015]
30
Vaqif Nəsirov
✵
Diplomatik sığınacaq: beynəlxalq hüquqi
problemlər və müvafiq həll üsulları
Annotasiya
Məqalədə daha çox siyasi aspektdən tənzim olunmağa çalışılan və demək olar ki,
hüquqi baxımdan tənzimlənməmiş qalan diplomatik sığınacaq hüququndan bəhs
edilir. Məqalənin strukturundan da məlum olduğu kimi sığınacaq hüququnun
yaranma tarixi, xarici və yerli alimlərin məsələ ilə əlaqədar fikirlərində fərqli
məqamları, fundamental elementlər və ərazi təsnifatı yer alır. Münasibətlərin
hüquqi tənzimlənməsinin effektivliyini təmin etmək üçün vahid beynəlxalq
hüquqi aktın labüdlüyünün səbəbləri və nəticələri təhlil edilmişdir.
Summary
This article is about the diplomatic asylum which is mainly regulated by political
aspect rather than the legal point of view. As it is shown in the structure of the
article, the history of establishment of right to asylum, the differences in the
approaches of the local and foreign scholars, fundamental elements and
territorial classification is discussed in the article. The reasons and outcomes of
essence of the uniform international legal document for legal regulation of the
relations is analyzed.
Giriş
lk baxışdan daha çox siyasi məsələyə bənzəsə də və nə qədər siyasi
iradələr tərəfindən tənzimlənsə də lakin sırf hüquqi aspektdən
məsələyə yanaşıb və yaranan ciddi problemlərə öz çərçivəmdə hüquqi
şərh və həll variantları bildirmək istərdim. Diplomatik sığınacaq haqqında geniş
məlumat verməzdən öncə bu fikri diqqətinizə çatdırmaq istəyirəm və məqalənin
sonunda özünüz də bunun şahidi olacaqsınız ki, diplomatik sığınacaq haqqında
qlobal tənzimləmə mexanizmi yoxdur və beynəlxalq hüquqda da beynəlxalq
hüququn subyekti olan dövlətlərə diskresion səlahiyyət verilərək bu məsələ çox
nisbi tənzimlənmişdir.
I. Diplomatik sığınacaq anlayışının meydana gəlməsi
Suverenliyin bir təzahür forması olaraq müdafiə olunma mənasında
sığınacağın meydana gəlmə tarixi qədim yunan şəhər-dövlətlərinin mövcud
olduğu dövrə qədər uzanır. Diplomatik sığınacağın tətbiq olunması isə 15-16-cı
əsrlərdə Avropada daimi təmsilçilik hüququna malik olan nümayəndəliklərin
açılması və diplomatik imtiyazların genişlənməsi nəticəsində meydana
gəlmişdir.
1
Yerli səlahiyyətli şəxslərin səfirliyin yerləşdiyi məkana daxil olmaları
qadağan olunduqdan sonra təqib olunan şəxslərin bu yoldan istifadə etmək
cəhdləri artmışdı. Lakin bu vəziyyət hər zaman problemli məsələyə çevrilmiş,
beləliklə, dövlətlər arasında ixtilaflar yaranmağa başlamışdır. Beynəlxalq hüquqi
tənzimetməyə nəzər yetirdikdə də diplomatik sığınacağa nadir hallarda icazə
✵
Bakı Dövlət Universiteti Hüquq fakültəsi, 2-ci kurs, SABAH qrupu tələbəsi
1
Maarten Den Heijer. Diplomatic Asylum and the Assange Case. Leiden Journal of International
Law vol. 26, № 2, s. 401 (2013)
İ
Bakı Dövlət Universiteti Tələbə Hüquq Jurnalı
[buraxılış №1, 2015]
31
verildiyini görə bilərik, buna dövlətlərin sığınacaq hüququnu verməkdən
çəkindiklərini də demək olar.
II. Azərbaycanda baxış bucağı
Ölkəmizdə bu hüquq konstitusion hüquq kimi təsbit olunmuşdur. Belə ki,
diplomatik sığınacağın da daxil olduğu siyasi sığınacaq Azərbaycan Respublikası
Konstitusiyasının 70-ci maddəsinin 1-ci hissəsində özünə bu cür yer tapmışdır:
“Hamılıqla qəbul edilmiş beynəlxalq hüquq normalarına uyğun olaraq Azərbaycan
Respublikası əcnəbilərə və vətəndaşlığı olmayan şəxslərə siyasi sığınacaq verir”.
Lakin yuxarıda da qeyd etdiyim kimi beynəlxalq hüquqda siyasi sığınacaq
haqqında hamılıqla qəbul edilən normalar məcmusu yoxdur. Beynəlxalq hüquq
dövlətin müəyyən şəxslərə siyasi sığınacaq vermək hüququnu və başqa
dövlətlərin bu hüquqa hörmət etmək vəzifəsini təsbit edir.
2
Beynəlxalq hüquq
üçün əhəmiyyətli olan məsələ sığınacaq veriləndən sonra ortaya çıxan hüquqi
nəticədir və deməli, sığınacaq beynəlxalq hüquq nəticəsində deyil, dövlət daxili
qanunvericilik əsasında verilir. Ümumiyyətlə beynəlxalq hüquqda (Ümumdünya
İnsan Hüquqları Bəyannaməsinin 14-cü maddəsində təsbit olunmuş və
ümumməcburi xarakter daşıyan)
3
“sığınacaq hüququ” bir norma kimi təsbit
olunduqda dispozitiv norma kimi müəyyən olunur və əslində “sığınacaq hüququ”
deyil, “sığınacağa müraciət hüququ” kimi nəzərdə tutulur.
III. Alimlərin fərqli düşüncələri və qənaətləri
Rus alimi V. T. Batıçko beynəlxalq hüquq elmində “sığınacaq” anlayışının
müəyyən olunmasında iki yanaşmanın olduğunu qeyd edir. O göstərir ki, bir qrup
alimlər bu institutu “dövlətin sığınacaq vermək hüququ” kimi, digərləri isə
“şəxsin sığınacaq almaq hüququ” kimi başa düşür.
4
Sığınacaq hüququnu “dövlə-
tin sığınacaq vermək hüququ” kimi tanınması ilə bağlı birinci qrup müəlliflərin
fikrini daha məqsədə müvafiq hesab etmək olar. Çünki qeyd etdiyim kimi
Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsində “siyasi sığınacaq” hüququ insan
hüquqlarından biri kimi təsbit olunsa da əslində siyasi sığınacağın verilməsi
dövlətin onun suverenlik hüququndan irəli gələn diskresion səlahiyyətidir. İnsan
hüquqları ilə dövlətin diskresion səlahiyyəti tərs mütənasiblik təşkil etdiyindən
və dövlətin bu hüquqları təmin etməsi məcburi xarakter daşıdığından, belə bir
hüququn konvensiyada insan hüquqları kimi təsbit olunması formal hüquqi və
məntiqi baxımından düzgün hesab edilməməlidir.
“Beynəlxalq hüquq” dərsliyinin müəllifi L. Hüseynov şəxsin sığınacaq hüqu-
qunu məhdud xarakterli insan hüququ kimi səciyyələndirərək, onun
məhdudluğu deyərkən hüququn əhatə etdiyi subyektlər dairəsini nəzərdə
tutduğunu bildirir.
5
Fikrimcə, bu məsələdə məhdudiyyət subyektlər dairəsində
deyil (subyektlər dairəsi əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər kimi
götürülsə də dolayı yolla, yəni xarici ölkə bucağından baxdığımızda həmin
ölkənin vətəndaşları da bu hüququn subyektinə çevrilirlər) məsələni
tənzimləyəcək vahid beynəlxalq normalar sisteminin mövcud olmamasındadır.
2
Lətif Hüseynov. Beynəlxalq hüquq. s. 98 (Bakı, 2012)
3
Ümumdünya insan hüquqları bəyannaməsi Baş Assambleyanın 1948-ci il 10 dekabr tarixli
217-ci A (III) qətnaməsi ilə qəbul və bəyan edilib.
4
Батычко В.Т. Международное право Конспект лекций. Таганрог: ТТИ ЮФУ, 2011.
http://www.aup.ru/books/m232/9_5.htm
5
Hüseynov, s. 98
Bakı Dövlət Universiteti Tələbə Hüquq Jurnalı
[buraxılış №1, 2015]
32
Daha sonra müəllif siyasi sığınacağa belə bir tərif vermişdir: “Siyasi sığınacaq
hüququ şəxsin subyektiv hüququ olub, vətəndaşı olduğu və ya daimi yaşadığı
ölkədə siyasi motivlər əsasında məruz qaldığı təqiblərdən yaxa qurtarmaq üçün
şəxsin başqa bir dövlətdən, onun ərazisinə keçməyə və orada yaşamağa icazə
almaq hüququdur”. Bu sığınacaq siyasi əsaslara görə verildiyi üçün “siyasi
sığınacaq” ifadəsi işlədilir. Burada “siyasi əsaslar” geniş mənada işlədilir və bu
anlayışa ictimai fəaliyyətinə, dini əqidəsinə, irqi, etnik və ya dövlət mənsubiy-
yətinə görə təqib olunması daxildir. Daha sonra müəllif dövlətlərin praktikasında
siyasi sığınacağın iki formasına rast gəlindiyini bildirir: ərazi sığınacağı və
diplomatik sığınacaq. Dövlətin hər hansı bir şəxsə siyasi sığınacaq verməsi bir
sıra beynəlxalq-hüquqi nəticə doğurur:
1)
Dövlət sığınacaq verdiyi şəxsi geri verə bilməz;
2)
Dövlət sığınacaq verdiyi şəxsə onun hər hansı bir ölkədə hüquqları
pozulan zaman diplomatik müdafiə təmin edə bilər (daha doğrusu,
kvazi-diplomatik müdafiə, çünki diplomatik müdafiə dövlətin yalnız
öz vətəndaşlarına göstərilə bilər);
3)
Dövlət sığınacaq verdiyi şəxsin fəaliyyətinə görə məsuliyyət daşıyır,
yəni o, həmin şəxsin tərk etdiyi dövlətə qarşı zorakılıq aktları
törətməsinə yol verməməlidir.
Müəllifin qənaətə gəldiyi bu nəticələr beynəlxalq adət kimi tətbiq olunsa
da bəzi prinsiplərlə bir başa səsləşir. Məsələn, birinci nəticə birbaşa “non-
refoulement” prinsipi ilə üst-üstə düşür.
6
Diplomatik sığınacaqda adətən diplomatik münasibətlər çərçivəsində
şəxsi təqib edən dövlətin (bu dövlət əsasən “territorial state” - “ərazi dövləti”
adlanır) sahib olduğu suverenlik hüququ ilə şəxsi müdafiə edən dövlətin
(protective state) həmin dövlət tərəfindən tanınan diplomatik toxunulmazlığı
arasında toqquşma baş verir və münaqişəyə yol açır. Lakin bəzən bu hadisə dinc
yollarla həll olunur. Məsələn, Pekindəki ABŞ səfirliyinə sığınan ÇXR vətəndaşı
Chen Guangcheng-ın, Çin onun daxili işlərinə qarışdığı üçün ABŞ-dan üzr
istəməsini tələb etsə də, ölkədən çıxarılmasına icazə verilmişdir.
7
Bu məsələni araşdıran alimlər əsasən eyni fərqləndirici məsələlərə
toxunmağa çalışmışlar. Belə ki, müəlliflər ölkə daxilində alınan siyasi sığınacaqla
xaricdəki diplomatik nümayəndəlik və konsulluqlarda alınan siyasi sığınacağı
fərqləndirməyə çalışmışlar, baxmayaraq ki, dövlətin konsulluğu, səfirliyi onun
ərazisi sayılır və diplomatik immunitetə malikdirlər. Lakin prof. Z. Əsgərov
fərqləndirici xüsusiyyət kimi “Diplomatik əlaqələr haqqında Vyana
konvensiyası”nın 41-ci maddəsini əsas götürərək, diplomatik nümayəndəliyin
qeyri-təmsilçilik məqsədlər üçün istifadə edilməsinin yolverilməzliyini
göstərmişdir.
8
Siyasi sığınacaq hüququndan sui-istifadə edilməməsi üçün ona
qoyulan məhdudiyyətlərdən birini və ən əsasını BMT-nin Nizamnaməsində
nəzərdə tutulmuş məqsəd və prinsiplərə zidd olan siyasi cinayətlər törətmiş
şəxslərə siyasi sığınacaq hüququ verilməməsi təşkil edir. Bu hüquq terror aktları
törədən, aparteid çıxışları edən, ictimai qaydanı pozan və əhalinin sağlamlığı,
mənəviyyatı üçün təhlükəli olan şəxslərə şamil edilmir. Ərazi sığınacağı bir çox
ölkələrin praktikasında daha çox yaşansa da diplomatik sığınacaq daha az rast
6
Hüseynov, s. 99
7
Ahmet Hamdi Topal. Uluslararası Hukuk Açısından Diplomatik Sığınma ve Assange Olayı.
İstanbul Medipol Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi (1), s. 53 (2014)
8
Ziyafət Əsgərov. Konstitusiya Hüququ, s. 304 (Bakı, 2011)
Bakı Dövlət Universiteti Tələbə Hüquq Jurnalı
[buraxılış №1, 2015]
33
gəlinən hadisə kimi bilinir. Lakin Latın Amerikasında diplomatik sığınacaq qəbul
olunmuş praktikadır və “Sığınacaq haqqında” 1928-ci il Konvensiyasında və
xüsusən “Diplomatik sığınacaq haqqında” 1954-cü il Konvensiyasında öz əksini
tapmışdır.
9
Siyasi sığınacaq almış şəxsin hüquqi rejiminə gəldikdə isə, bu bir qayda
olaraq, vətəndaşlığı olmayan şəxslərin hüquqi rejimi ilə bir tutulur.
10
Lakin bir
çox dövlətlərdə siyasi sığınacaq almış şəxsə adaptasiya olması üçün bəzi
imtiyazlar verilir. Siyasi sığınacaq almış şəxsin hüquqi rejiminin əcnəbilərlə yox,
vətəndaşlığı olmayan şəxslərlə bərabər tutulmasının əsas səbəbi bundan
ibarətdir ki, təqib edilən və sığınacaq almış şəxs, qaçdığı dövlət tərəfindən
vətəndaş olduğu üçün malik olduğu hüquqlarının müdafiə olunmaması səbəbilə
belə addım atmışdır. Və faktiki olaraq vətəndaşlar üçün təsbit olunmuş
hüquqları qorunmadığından bu şəxsi əcnəbilərin hüquqi rejiminə tabe etmək
düzgün olmazdı.
IV. Fundamental elementlər
Diplomatik sığınacaq anlayışının fundamental elementlərini bu cür
göstərə bilərik; belə ki, sığınacaq terminindəki şəxs, müdafiə olunduğu və ya
qaçdığı dövlətin vətəndaşı ola bildiyi halda, üçüncü bir dövlətin də vətəndaşı
ola bilər. Dövlət sığınma tələb edən şəxsin bu tələbini öz ərazisində və ya
səlahiyyəti altında olan digər bir yerdə qəbul edə bilər. Dövlət bu hərəkəti ilə
öz cavabdehliyini qısa zaman kəsiyi çərçivəsində deyil, uzun zamanlı müdafiəni
təmin etməlidir. Təqib olunan şəxsi öz müdafiəsi altına alan dövlət bu qərarı
aldığı andan şəxsin qorunması üçün bir sıra tədbirlər görməli və labüd
təhlükələrə qarşı şəxsi müdafiə etməlidir.
11
V. Ərazi təsnifatı
Siyasi sığınacağı dövlət ərazisinə sığınma (territorial asylum) və dövlət
ərazisindən kənarda sığınma (extraterritorial asylum) kimi ikiyə ayıra bilərik.
12
Lakin dövlətin konsulluğu və səfirliyinin onun ərazisi sayıldığını və diplomatik
immunitetə sahip olduqlarını düşünsək, bu təsnifatın mənasız olduğunu görərik.
Tarixə nəzər saldıqda isə səfirliyin yerləşdiyi ölkənin icazə vermədiyinə görə
uzun müddət, hətta illər boyu səfirlik ərazisində yaşayan şəxsləri göstərə bilərik.
Bu ölkələr səfirliyin ərazisinə müdaxilə etməsələr də, həmin şəxsin ölkədən
çıxmasına icazə verməmişlər. Macarıstanla ABŞ arasında baş vermiş Mindszenty
hadisəsinə nəzər salaq. 1956-cı ildə katolik kilsəsinin başçısı olan Mindszenty
kommunizm əleyhinə çıxışlarına görə təqib olunur və Macarıstandakı ABŞ
konsulluğuna sığınır. Buna baxmayaraq, o zamankı Macarıstan hökuməti şəxsin
ölkəni tərk etməsinə icazə vermədiyi üçün Mindszenty 15 il ərzində ABŞ
konsulluğunda yaşamaq məcburiyyətində qalır. Və 1971-ci ildə 15 il sonra icazə
verilməsilə birlikdə ölkəni tərk edir.
13
9
Əsgərov , s. 304-305. Hüseynov, s. 98-99. Батычко В.Т. Международное право Конспект
лекций. Таганрог: ТТИ ЮФУ, 2011. http://www.aup.ru/books/m232/9_5.htm
10
Əsgərov, s. 304-305
11
Rene Vark. Diplomatic Asylum: Theory,Practice and Case of Julian Assange, Proceedings of
the Estonian Academy of Security Sciences, №11, s. 241 (2012)
12
Topal, s. 53
13
Heijer, s. 404.
Bakı Dövlət Universiteti Tələbə Hüquq Jurnalı
[buraxılış №1, 2015]
34
Nəticə
Beləliklə, müasir beynəlxalq hüquq bütövlükdə diplomatik sığınacaq
hüququnu tanımır. Beynəlxalq hüquqda dövlətlər üçün məcburi olan sığınacaq
verilməsi və ondan istifadə qaydalarını təsbit edən xüsusi beynəlxalq hüquqi
akt mövcud deyil, hətta, “Mülki və siyasi hüquqlar haqqında” Paktda belə bu
instituta toxunulmur.
14
Beynəlxalq hüquq çərçivəsində universal tənzimlən-
mə dünya siyasətini müəyyənləşdirən böyük dövlətlərin maraqlarına uyğun
gəlmədiyindən diplomatik sığınacaq məsələsi beynəlxalq hüququn müasir
dövrdə ən mühüm problemlərindən biri olaraq tənzimlənməmiş qalmışdır.
Hazırki dövrə qədər bu problemin beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən həllinə
dəfələrlə cəhd göstərilsə də siyasi maraqların müxtəlifliyinə görə konkret
beynəlxalq hüquqi akt qəbul olunmamışdır. Lakin tarixən bir sıra beynəlxalq
regional aktlarla insan hüquqlarını müdafiə etməyə yönəlmiş bir məsələ kimi
diplomatik sığınacaq hüququ regional səviyyədə təsbit olunmuş və tətbiqi
təcrübəsi mövcuddur. Bu halı beynəlxalq hüququn müqavilə azadlığı prinsipinə
əsaslanması ilə izah etmək mümkün olsa da, hətta regional normalar universal
normalara münasibətdə “lex specialis” qismində çıxış etsə də, siyasi sığınacağın
bir növü olsa da diplomatik sığınacağın verilməsi əslində 1961-ci il “Diplomatik
əlaqələr haqqında”
15
Vyana Konvensiyasının müddəalarına uyğun gəlmir, digər
bir tərəfdən əsas etibarilə dövlətlərin maraqları ilə uzlaşmır. Bu hüququn
tanınması sadəcə olaraq dövlətlərin diskresion səlahiyyəti kimi xarakterizə
oluna bilər.
14
Батычко В.Т. Международное право. Конспект лекций. Таганрог: ТТИ ЮФУ, 2011.
http://www.aup.ru/books/m232/9_5.htm
15
“Diplomatik əlaqələr haqqında” Vyana Konvensiyası, BMT Müqavilələr Toplusu, № 500, s. 95
Dostları ilə paylaş: |