Uot 81-11 MÜXTƏLİFSİstemli İNGİLİs və azərbaycan diLLƏRİNDƏ tamamliq budaq cüMLƏLƏRİ VƏ onlarin müqayiSƏLİ TƏHLİLİ
Yüklə 1,53 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “ELMİ XƏBƏRLƏR”
| 4
UOT 81-11
TAMAMLIQ BUDAQ CÜMLƏLƏRİ VƏ ONLARIN MÜQAYİSƏLİ TƏHLİLİ YUNUSOVA ŞÖLƏ ƏSƏD qızı Sumqayıt Dövlət Universiteti, dosent e-mail: yunusovashole@gmail.com Açar sözlər: müqayisəli-tipoloji araşdırma, tamamlıq budaq cümləsi, bağlayıcılar, bağlayıcı sözlər, vasitəli tamamlıq budaq cümləsi, vasitəsiz tamamlıq budaq cümləsi.
Son dövrlərdə dilçilikdə müxtəlifsistemli dillərin qrammatik quruluşunun müqayisəli – tipoloji tədqiqinə maraq xeyli artmış və bu sahədə müəyyən uğurlar əldə edilmişdir. Müxtəlifsistemli dillərin müqayisəli – tipoloji araşdırılması, qarşılaşdırma yolu ilə öyrənilməsi qarşılaşdırılan dillərin ümumi və spesifik dil faktlarını daha dərindən öyrənməyə kömək edir, tipoloji araşdırmalar üçün baza rolunu oynayır və bu baxımdan böyük aktuallıq kəsb edir. Bildiyimiz kimi, ingilis və Azərbaycan dilləri öz qrammatik quruluşlarına görə fərqli dillərdir. Dillərin geneoloji təsnifinə əsasən ingilis dili qrammatik quruluşuna görə analitik dil olub, mənşə etibarı ilə Hind-Avropa dilləri ailəsinin German dilləri qrupuna, Azərbaycan dili isə aqlütinativ quruluşa malik olub, türk dilləri ailəsinə daxildir. Məqalədə iki müxtəlifsistemli dil materialları əsasında ingilis və Azərbaycan dillərində tamamlıq budaq cümlələri müqayisəli araşdırılmış, oxşar və fərqli xüsusiyyətləri müəyyənləşdirilmişdir. Tamamlıq budaq cümlələri obyekt münasibətlərini (hərəkət, iş, hal-obyekt) ifadə edən dil vasitələrindən biri kimi rəngarəng struktur xüsusiyyətlərinə malikdir və tabeli mürəkkəb cümlələri təşkil edən baş və budaq cümlələr arasında sıx əlaqə var. Tamamlıq budaq cümləsi baş cümlədəki xəbər funksiyasında işlənən feilin şəxsli formasının, bəzən də xəbərin bir hissəsi kimi işlənən feilin şəxssiz formalarının mənasını tamamlamağa xidmət edir və tamamlığın suallarına cavab verir: He knew that he could not live without her. – O bilirdi ki, o, onsuz yaşaya bilməyəcək. Göstərilən nümunədə ingilis variantı Azərbaycan variantı ilə struktur, məna və bağlayıcı ilə işlənməsi baxımından tam oxşardır. İngilis və Azərbaycan dillərinin müqayisəli təhlili göstərir ki, hər iki dildə tabeli mürəkkəb cümlələrdə nitq, görmə-eşitmə, təfəkkür, yaddaş, qərar, razılaşma, arzu, istək, hərəkətə sövq etmə, inandırma, müsahibə, təsir etmə, hiss və psixoloji hal, iş və vəziyyət bildirən feillər işlənir. Tamamlıq budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrdə tamamlıq budaq cümlələrinin aydınlaşdırdığı feillər şəxsli və şəxssiz forma ilə ifadə olunur. Bu feilləri nəzərdən keçirdikdə məlum olur ki, ingilis dilində tamamlıq budaq cümlələri baş cümlənin məsdərlə ifadə olunan mübtədasını, sadə feili xəbəri, mürəkkəb feili xəbərin məsdərlə ifadə olunan hissəsini, cerundla ifadə olunan mürəkkəb ismi xəbərin tərkib hissəsini, məsdərlə, cerundla, feili sifətlə ifadə olunan təyini, cerundla ifadə olunan tamamlığı izah edir. Azərbaycan dilində isə tamamlıq budaq cümləsi məsdər, məsdər tərkibi, feili sifətlə ifadə olunan mübtədanı, tərkibində məsdər və lazımdır, gərəkdir, olar, olmaz birləşmələri olan şəxssiz cümlələrdə mürəkkəb feili xəbəri, o, bu əvəzlikləri ilə ifadə olunan vasitəsiz və vasitəli tamamlığı, baş cümlədə işlənməyən vasitəli və vasitəsiz tamamlığı, feili bağlama və ya feili bağlama tərkibi ilə ifadə olunan zaman, tərzi-hərəkət zərfliyini aydınlaşdıra və tamamlaya bilir. Sumqayıt Dövlət Universiteti – “ELMİ XƏBƏRLƏR”– Sosial və humanitar elmlər bölməsi Cild 13 № 3 2017
5
Azərbaycan dilinin materialları əsasında aparılan araşdırmalar göstərir ki, tamamlıq budaq cümlələri baş cümlənin xəbərini, məsdər, feili sifət, feili bağlama və onların tərkibləri ilə ifadə olunan mübtəda, tamamlıq və zərfliyini tamamlayır. Lakin Q.Ş.Kazımov qeyd edir ki, tamamlıq budaq cümləsi baş cümlənin məsdər, feili bağlama və feili sifətlə ifadə olunan mübtədasına, tamamlığına, zərfliyinə və təyininə də aid ola bilər [1,350]. Tamamlıq budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrdə baş və budaq cümlədəki xəbərlərdə ifadə olunan zaman forması danışıq vaxtının nisbiliyinə əsaslanır: “Nisbi danışıq vaxtı dedikdə isə zaman əlaqələrinin əsas kimi qəbul edilmiş hər hansı başqa bir danışıq vaxtı əsas götürülür” [2]. İngilis dilində tamamlıq budaq cümlələrinin zaman formalarının işlənməsinin spesifikliyi özünü zamanların uzlaşması qaydasında təzahür etdirir. Müasir ingilis dilində tamamlıq budaq cümlələrinin baş cümləsində feil keçmiş zamanda olduqda budaq cümlədəki feil də keçmiş zaman formalarından birində işlənir. Bu baxımdan ingilis dilində zamanların uzlaşmasında aşağıdakı qaydaları nəzərə almaq lazımdır: 1.Baş və budaq cümlələrdəki hərəkətlər keçmişdə eyni vaxtda icra edildikdə baş cümlənin xəbəri keçmiş zamanın qeyri-müəyyən formasında (The Past İndifinite Tense), budaq cümlənin xəbəri isə keçmiş zamanın qeyri-müəyyən (The Past İndifinite Tense) və ya keçmiş davamedici zaman (The Past Continuous Tense) formasında işlənir. Məsələn: I heard that he was ill. I saw that he was writing a letter. 2. Budaq cümlədəki hərəkət baş cümlədəki hərəkətdən əvvəl icra edildikdə budaq cümlədə keçmiş zamanın bitmiş (The Past Perfect Tense) və ya keçmiş zamanın davamedici bitmiş forması (The Past Perfect Continuous Tense) işlənir: She said that she had seen her. He asked me what I had been doing during my summer holidays. Əgər budaq cümlədəki hərəkət baş cümlədəki hərəkətdən əvvəl, dəqiq vaxtda baş verdikdə, budaq cümlədəki feil keçmiş qeyri-müəyyən zaman formasında işlənir: He said that his father was
3.Budaq cümlədəki hərəkət baş cümlədəkindən sonra icra edildikdə, budaq cümlədəki feil keçmişə nəzərən gələcək zaman formalarından birində (The Future in the Past Tense və ya The
Zamanların uzlaşması qaydalarının ingilis dilində əhəmiyyət kəsb etməsindən fərqli olaraq, Azərbaycan dilində baş cümlənin xəbəri keçmiş zamanda işlənsə də, baş cümlədəki hərəkətlə budaq cümlədəki hərəkətin eyni vaxtda və ya sonra icra edildiyi hallarda tamamlıq budaq cümlələrinin xəbəri indiki və gələcək zamanlarda işlənə bilir (məsələn: Mən əmin idim ki,siz onun ünvanını
İngilis və Azərbaycan dillərində tamamlıq budaq cümlələrinin komponentləri arasında sintaktik əlaqənin ifadə vasitələrinin araşdırılması əhəmiyyət kəsb edir. Tədqiqatlardan məlum olur ki, ingilis dilində tamamlıq budaq cümləsi baş cümləyə aşağıdakı ifadə vasitələri ilə bağlana bilər: -bağlayıcılarla (that, if, whether, lest): I suddenly remembered that, I had any money. -bağlayıcı sözlərlə. Bağlayıcı sözlər bağlayıcı əvəzliklər (who, whom, whose, what, which,
-sözönüləri ilə. Sözönüləri ingilis dilində tamamlıq budaq cümlələrini baş cümləyə bağlayan vasitələrdir və bunlara misal olaraq about, for, after, before, to, except, of və s. göstərmək olar: I
-tabelilik intonasiyası ilə. Tabeli mürəkkəb cümlənin komponentləri arasında sintaktik əlaqənin başqa ifadə vasitələri (bağlayıcılar, bağlayıcı sözlər) olmadıqda, əsas yük intonasiyanın üzərinə düşür. Belə vəziyyətdə tabeli mürəkkəb cümlənin komponentləri ardıcıl sıralanır ki, bu da Yunusova Ş.Ə. Yüklə 1,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|