Universiteti

Byudjet tashkilotlarida asosiy vositalar hisobining
muammolari va ularni bartaraf qilish
Asosiy vositalar kirimini hisobga olishning to’g’riligini tekshirishdan maqsad s
otib olingan asosiy vositalar hisobda to’g’ri aks ettirilganligini va foydalanishga top
shirilgan ob’ektlarning real qiymatini ifodalashini tasdiqlashdan iborat.
Тekshiruvning ushbu bosqichida quyidagi amallarni bajarish zarur:
* sotib olingan asosiy vositalar ob’ektlarining ro’yxatini (miqdori va qiymati ko’rsa
tilgan holda) olish, olingan ma’lumotlarni 01100190 schyotlarning debet oborotlari bilan
taqqoslash;
*yangidan sotib olingan asosiy vositalar ob’ektlarining jismonan mavjudligi va dast
labki hujjatlarini tekshirish;
* foydalanishga topshirilgan asosiy vositalar ob’ektlarining qiymati buxgalteriya his
obi schyotlarida tegishli tarzda aks ettirilganligini aniqlash;
* soliq qonunchiligining tegishli qoidalariga rioya qilinganligini aniqlash;
* hisobot davri davomida asosiy vositalar katta miqdorda kirim qilingan hollarda eski qurilmalar qiymati hisobdan o’chirilganligini.
Asosiy vositalar kirimini auditorlik tekshiruvidan o’tkazishni boshlashda dastlabki h
ujjatlar, ularning belgilangan qoidalarga muvofiq rasmiylashtirilganligi nuqtai nazaridan
shaklan tekshiruvdan o’tkazilishi zarur.
Asosiy vositalarni qabul qilishtopshirish (korxona ichidagi harakati) dalolatnomalari
dagi ma’lumotlarga asosan 0110/0190 schyotlar debeti bo’yicha kirimiga olingan as
osiy vositaning manbai aniqlanadi: Ustav kapitaliga hissa sifatida (4610 schyot krediti) k
apital qo’yilmalar tartibida puli to’lanib sotib olingan yoki qurib bitkazilganda (0810, 082
0 va 0890 schyotlarning krediti), asosiy podaga qabul qilingan mollar qiymati (0840 s
chyot krediti), tekinga olingan asosiy vositalar qo’shilgan kapital tarkibiga kirimga oli
nganda (8530 schyotning krediti) va h. k.
So’ngra ko’rsatilgan muomalalarni buxgalteriya hisobining schyotlarida aks ettirilish
tartibi tekshiriladi. Тekinga olingan asosiy vositalar ob’ektlarini hisobga olish bo’yicha muomalalarni aks ettirish tartibi O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq komitetining tegishli me’yoriy hujjatlarida belgilangan. 2003 yil 1 yanvardanboshlab iqtisodning nodavlat sektoridagi korxonalar uchun bepul (tekin) olingan asosiy vositalar qiymatiga korxona qo’shilgan kapitali (8530-
schyot krediti) ko’paytirilib kirimga olinadi. (Dt 01100190, Kt 8530) va ular qiyma
ti soliqqa tortiladigan bazaga qo’shiladi. Auditor soliqqa tortiladigan foydaning miq
dorini aniqlash hisobkitobi bilan tanishishi va bepul olingan mulklar qiymati soliqqa
tortish maqsadida soliqqa tortiladigan foydaga qo’shilganligiga ishonch hosil qilishi lozi
m. Bulardan tashqari, auditor inventarizatsiya o’tkazish natijasida asosiy vositalar tarkibi
da hisobda turgan inventar va xo’jalik ashyolari aniqlanib, ularni inventar va xo’jali
k ashyolari (1080 schyot) qatoriga o’tkazilganining to’g’riligini ham tekshirishi zarur.
Bundan dastlabki qiymatiga (Debet 1080 schyot va kredit 01100199 schyot), hisoblan
gan eskirish summasiga provodkalar to’g’ri tuzilganligiga alohida e’tibor berish zarur.
Puli to’lanib sotib olingan, zamonaviylashtirilgan va texnikaviy jihozlangan asosiy
vositalar bo’yicha korxona bir vaqtning o’zida kengaytirilgan takror ishlab chiqarish
ni ta’minlash maqsadida ularning moliyalashtirish manbalarini sof foyda, o’tgan yild
agi taqsimlanmagan foyda, zahira kapitalini aks ettirish lozim. Auditor korxonada sot
ib olingan avtomobillarining to’g’ri rasmiylashtirilganligi, transport
vositalarini sotib olganlik uchun to’lanadigan soliqning aniq hisoblanganligi va o’z vaqti
da byudjetga o’tkazib berilganligini, to’langan soliq summasining sotib olingan avto
mobil dastlabki qiymatiga qo’shilganligini tekshirishi lozim. Agar dastlabki hujjat s
hubha uyg’otsa, ushbu muomalani amalga oshirish uchun javobgar shaxslardan yoz
ma ravishda tushuntirish xati olinadi va qarama - qarshi
tekshiruv o’tkaziladi. Korxona tomonidan transport vositalari sotib olinganlik uchun
to’langan soliq to’g’risida soliq nazoratiga o’z vaqtida ma’lumotnoma berilganligiga is
honch hosil qilish lozim.
Agar korxonada asosiy vositalarni jismoniy shaxslardan sotib olish hollari uchrasa, audit
or bunga alohida e’tibor berishi lozim. Bunday muomalalar yozma ravishda tuzilgan
oldisotdi shartnomasi bilan sotuvchining pasport ma’lumotlari ko’rsatilib rasmiylashti
riladi. Jismoniy shaxsdan, unga shaxsiy mulk huquqi bo’yicha tegishli bo’lgan vosita
lar (uy, dala hovli, avtomobil, garaj va boshqa mulklar) sotib olinganda, unga to’lan
adigan summadan belgilangan tartibda byudjetga daromad solig’i ushlash kerak. SHu
bilan birga ushbu jismoniy shaxsga to’lanishi lozim bo’lgan summani o’z vaqtida to’las
uchun bankdan xo’jalik kassasiga pul olinganligi va kassadan o’z vaqtida va to’liq
berilganligi ham tekshirilishi zarur.
Korxona sotuvchi jismoniy shaxsning familiyasi, ismisharifi va doimiy yashash joyini ko’rsatib, oldi sottining summasi va ushlangan soliq summasi haqida soliq inspeksiyasiga xabar qilishi lozim. Agar jismoniy shaxs tadbirkor sifatida ro’yxatga olingan bo’lsa, (litsenziyasi bo’lsa) undan asosiy vosita sotib olinganda daromad solig’i ushlanmaydi.
Asosiy vositalarning hisobdan chiqarilishi quyidagi sabablarga ko’ra ro’y beradi:
* ularni sotish natijasida;
* chet korxonalar va shaxslarga tekinga berish;
*to’zib ketganligi va ma’naviy eskirishi sababli ularni tugatish natijasida;
* kamomad tufayli;
* tabiiy ofatlar natijasida.
Asosiy vositalarning hisobdan chiqarilishi bilan bog’liq muomalalarni tekshirishdan
maqsad quyidagilarni aniqlashdan iborat:
*asosiy vositaning dastlabki (inventar) qiymati va hisobdan chiqarilayotgan vaqtdagi
eskirish summasi to’liq va tegishli tarzda ularni hisobga oladigan schyotlardan hisobdan
chiqarilganligini;
* ushbu muomalalar natijasida hosil bo’lgan moliyaviy natijalar (foyda yoki zarar)
foyda va zararlar schyotida to’g’ri aks ettirilganligi.
Bunda quyidagi amallar bajarilishi mumkin:
hisobot davri davomida hisobdan chiqarilgan asosiy vositalar ob’ektlarining hisobd
an chiqarilayotgan kundagi boshlang’ich qiymati va to’plangan eskirish summasi ko’rsatilgan ro’yxatini olish; hisobdan chiqarilish sababi; sotish bahosi; hisobdan chiqarishning moliyaviy natijasi. Olingan axborotlar ma’lumotlarini 01100190 schyotlar krediti 021 00290 schyotlar debeti bo’yicha ma’lumotlar,9310 va 9430 schyotlar ma’lumotlari bilan solishtirish; asosiy vositani hisobdan chiqarishga doir muomalani amalga oshirish uchun tegishli ruxsatning mavjudligi va ularning hujjatlashtirilishini tekshirish;
hisobdan chiqarishga doir har bir muomala bo’yicha (hajmi katta bo’lganda tanlab) asosiy vositalarni hisobdan o’chirish va moliyaviy natijasini aniqlashning to’g’riligini t
ahlil qilish.
Auditor asosiy vositalar hisobdan chiqarilishini tekshirish chog’ida hisobdan chiqarilish s
ababini, muomalaning maqsadga muvofiqligi va qonuniyligini aniqlaydi. Bunda asos
iy vositalarni sotish uchun tuzilgan shartnomalar, hisobdan chiqarish dalolatnomalari
, asosiy vositalarni qabul qilish topshirish dalolatnomasi, analitik hisob ma’lumotlaridan foydalaniladi. Dastavval, auditor asosiy vositalarni hisobdan chiqarishda asos bo’lgan AVshakllardagi dalolatnomalar ma’lumotlarini tekshirishi lozim. Bu dalolatnom
alarda hisobdan chiqarilayotgan asosiy vositalarning dastlabki qiymati va eskirish su
mmasi aks ettiriladi. Auditor hisobdan chiqarilgan asosiy vositalarning inventar kart
ochkalari kartotekadan olinib, dalolatnomaga ilova qilinganligiga ishonch hosil qilish
i kerak. shuningdek, asosiy vositalarning turgan o’rni bo’yicha inventar ro’yxatida ha
m tegishlicha qayd qilinganligi tekshiriladi. Amaldagi schyotlar rejasi va uni qo’llash
yo’riqnomasiga muvofiq, hisobdan chiqarilish sababidan qat’iy nazar (bepul berish,
ustav kapitaliga hissa sifatida berish, moliyalanadigan lizing shartnomasi bo’yicha
berish, tabiiy ofatlar va ekstremal hollar, o’g’irlanish va kamomad) asosiy vositalar
ni hisobdan chiqarish bo’yicha barcha muomalalar 9210 «Asosiy vositalarning hisobdan chiqarilishi» schyotida aks ettiriladi.
Auditor asosiy vositalarni hisobdan chiqarishga doir muomalalarni hisobga olishda
9210 schyotning qo’llanilayotganligini, bu schyotning debeti va krediti bo’yicha yoz
uvlarning to’g’ri aks ettirilganligini hamda asosiy vositalar sotilishi va boshqacha ta
rzda hisobdan chiqarilishining moliyaviy natijalari to’g’ri aniqlanganligini tekshirish zar
ur. Amaliyotda asosiy vositalarni hisobdan chiqarishga doir muomalalar kam sodir bo’la
di. shuning uchun ularni 9210 schyotda to’liq aks ettirish, olingan daromad (ko’rilgan zar
ar)ni to’g’ri aniqlash va hisobdan o’chirish, hamda amaldagi soliq qonunchiligiga rioya q
ilinishini mufassal tekshirish tavsiya etiladi.
Asosiy vositalar bepul berilganda va bozordagidan past bahoda sotilganda auditor asosiy e’tiborni jismoniy shaxslarga bepul berilgan yoki sotilgan ob’ektlarga qaratmogi lozim. CHunki korxona bu holda daromad solig’i ushlashi va byudjetga to’lashi lozim. Sotilgan asosiy vositalar bo’yicha (masalan, transport vositalari, kompyuter uskunalari va hisoblash texnikalari va boshqalarni sotish) byudjetga mahalliy soliqlar to’
lanayotganligi; korxona asosiy vositalar hisobdan chiqarilayotganda qonun bilan bel
gilangan barcha hollarda QQS hisoblab (debet 9210 schyot, kredit 6410 schyot) va o’z
vaqtida to’lanayotganligini (debet 6410 schyot, kredit 5110 schyot) auditor aniqlashi zarur. Korxona asosiy vositalarni bepul berganida ham asosiy vositalarni qabul qilish
topshirish (korxona ichidagi ko’chirilishi) dalolatnomasi (nakladnoyi) (AV 1 shakl) bi
lan rasmiylashtirilgan bo’lishi lozim. Dalolatnomada tekinga beriladigan asosiy vositani
ng balans qiymati va berilayotgan paytgacha hisoblangan eskirish summasi ko’rsatilib,
inventar kartochkasi ilova qilingan bo’lishikerak. Dalolatnoma va ilova qilingan hujjatl
ar (pasport, texnik tavsifnoma, yo’riqnoma va boshqalar) asosida guruhlovchi ro’yxat (
vedomost) tuzilib, uning yakuniga asosan asosiy vositaning balans qiymati va eskirish summasi hisobdan o’chirilgan bo’lishi kerak.
Auditor tekinga berilgan asosiy vositalar bo’yicha muomalalarni aks ettirish faqat o
luvchi tashkilotdan kirim qilingani to’g’risidagi xabarnoma (avizo) olinganidan keyin amalga oshirilganligini hamda shunga qadar bu asosiy vositalar bo’yicha amortizatsiya hisoblash to’xtatilmaganligini ham aniqlashi zarur. Asosiy vositalarni tugatishga doir muomalalarni tekshirishda, auditor avvalo tugatish haqida korxona rahbarining, davlat tashkilotlarida esa, direktor, bosh muhandis yoki yuqori tashkilotning farmoyishi hamda tuzilgan dalolatnoma (AV 3 shakl) ma’lumotlarini o’rganadi. Bunda dalolatnomadagi ob’ektning nomi, tayyorlangan yoki qurilgan yili, korxonaga kelib tushgan va foydalanishga topshirilgan sanasi, inventar raqami, turgan joyi, balans qiymati, eskirishi, qayta baholanish natijalari, kapital ta’mirlashlar soni kabi ma’lumotlar tekshiriladi. SHu bilan birga ushbu dalolatnomada ob’ektning asosiy qismlari, detallari, tarkibiy qismlarining texnik holati haqidagi ma’lumotlar keltirilgan va uni tugatish zarurligi asoslangan bo’lishi lozim. Halokat oqibatida yaroqsiz bo’lib qolgan mashinalar, jihozlar va transport vositalari qiymatini hisobdan chiqarish dalolatnomasiga sabablari va aybdorlari ko’rsatib tuzilgan halokat to’g’risidagi dalolatnoma nusxasi ham ilova qilingan bo’lishi kerak. Bulardan tashqari dalolatnomaning maxsus qismida keltirilgan asosiy vositalarni tugatish bo’yicha yakuniy hisobkitoblar hamda ular yuzasidan tuzilgan buxgalteriya provodkalarining to’g’riligi ham tekshiriladi.
Asosiy vositalarni moliyalanadigan lizing shartnomasi asosida uzoq muddatli ijaraga
berish natijasida xo’jalikdan chiqarilishi (Dt 0920 Kt 9210), o’g’irlanish (Dt 9430
Kt 9210) hollarida, auditor, ijarachi tomonidan moliyalanadigan lizing shartnomasi
bo’yicha majburiyatlarning o’z vaqtida bajarilishi va yetkazilgan zararning aybdor shaxslar tomonidan to’liq koplanganligiga (Dt 4730 Kt 9430) jiddiy e’tibor berish kerak
Amaliyotda asosiy vositalarni tugatishga doir muomalalar auditining ayrim xususiyatlari
mavjud. Bu yerda auditor to’liq amortizatsiya qilinmagan asosiy vositalarni tugatish
ning moliyaviy natijasi to’g’ri hisobdan o’chirilganligiga alohida e’tibor berishi zarur. Ob’ektni hisobdan o’chirishda uning tiklash qiymati va eskirishi ikki qismga bo’linadi:
asosiy vositalarni qayta baholash paytiga bo’lgan va o’tkazilgan qayta baholash natijasida yuzaga kelgan tiklash qiymatlari va eskirish summalari.
Shuning uchun asosiy vositalarni tugatishda 9210 schyotda aniqlangan yo’qotishlar
qisman foyda (9430 schyotining krediti), qisman esa qo’shilgan kapital (8510 schyotnin
krediti) hisobiga hisobdan o’chirilishi mumkin. Agar korxonada tekshirilayotgan davr
da avtomobil sotib olingan bo’lsa, u holda avtotransport vositalarini sotib olishda his
oblangan soliqning to’g’riligini tekshirish zarur. Auditor, shuningdek avtotransport vos
italarini sotib olganlik uchun soliq summasining ob’ekt dastlabki qiymatiga qo’shilganligini; qo’llaniladigan stavkalar va soliqqa tortiladigan bazani (avtomobilning qo’shilgan qiymat solig’isiz sotuv bahosini) aniqlashning to’g’riligini ham tekshirishi lozim.
Asosiy vositalarning hisobdan chiqarilishini tekshirishda qo’shilgan qiymat solig’i va foyda solig’i to’g’ri hisoblangani hamda to’langanligini aniqlash zarur. Asosiy vositalar sovg’a qilish shartnomasi bo’yicha berilganda, qo’shilgan qiymat solig’ini asosiy
vositani beruvchi tomon to’laydi. Asosiy vositalarni sotish va ularni sovg’a qilish shartnomasiga muvofiq berishga doir muomalalarni tekshirish chog’ida schyotfakturalarning to’ldirilishi va ularning sotish daftarida ro’yxatga olinishiga e’tibor berish zarur.
Asosiy vositalar qoldiq qiymatidan past bahoda sotilgan hollarda QQS asosiy vositanin
g qoldiq qiymatiga nisbatan hisoblanishi va byudjetga to’lanishi lozim ekanligini au
ditor inobatga olishi lozim. QQS ni qo’shimcha hisoblash bu holda alohida hisobkitob qilinadi va korxona ixtiyorida qoladigan foyda hisobidan amalga oshiriladi.
Asosiy vositalarni hisobdan chiqarishda QQS ni hisoblash uchun soliqqa tortiladigan bazani aniqlash xususiyatlari quyidagi jadvalda ko’rsatilgan.
Asosiy vositalarni hisobdan chiqarishda qo’shilgan qiymat solig’ini hisoblash uchun soliqqa tortiladigan bazani aniqlash xususiyatlari.Hisobdan chiqarilish sababi.Soliq hisoblash tartibi (asos bo’luvchi me’yoriy hujjat)Asosiy vositalarni sotish va tekinga berish.Asosiy vositalar sotilganda yoki tekinga berilganda soliqqa tortiladigin aylanma qo’shilgan qiymat solig’i qo’shilmagan, korxonada vujudga kelgan narxlar bilan aniql
anadi, lekin u asosiy vositalarning qoldiq qiymatidan past bo’lmasligi kerak. Asosiy v
ositalarni tekinga beruvchi korxona soliq to’lovchi bo’lib hisoblanadi.
Qurib bitgazilib,foydalanishga topshirilgan ob’ektlar, turar joylar va alohida xonadonlar sotilganda. Qurib bitgazilgan ob’ektlar bo’yicha soliqqa tortiladigan aylanma
shartnomaviy narxlar asosida ishlarni bajarish jarayonida butlovchi qismlar va xizmatlarning narxlari o’zgarishini hisobga olgan holda aniqlanadigan, bajarilgan ishlar u
chun taqdim etiladigan hisob hujjatlaridagi qiymati miqdorida belgilanadi.
Asosiy vositalarni hisobdan chiqarishning moliyaviy natijasi №21 BHMS ga muvofiq 9310 schyotda (zarar) aks ettirilganligi bois, auditor Soliq kodeksiga muvofiq asosiy
vositalar bilan bog’liq muomalalarni soliqqa tortish maqsadida buxgalterlik foydasi
tuzatishning to’g’riligini ham tekshirishi lozim.


Xulosa
Byudjet tashkilotlarida asosiy vositalar nazoratni rejalashtirish va moliyalashtirish
tartiblarini o‘rgandik, bu borada bugungi kunda olib borilayotgan islohotlarning
mazmun mohiyatini ochib berishga harakat qildik, byudjet tashkilotlarini
byudjetdan tashqari manbalar hisobidan mustahkamlash yo‘llarini tadqiq qilib,
byudjet amaliyotida byudjetdan tashqari markazlashgan va markazlashmagan
manbalardan foydalanish imkoniyatlari va shart-sharoitlarini o‘rganib chiqib,
quyidagi xulosalarni shakllantirishga muvaffaq bo‘ldik. Mening fikrimizcha,
davlat, mamlakatdagi bozor munosabatlarining qay darajada shakllangan va
rivojlangan bo‘lishiga qaramay, ijtimoiy sohalarni boshqarish, ularning faoliyatini
tashkil etish va moliyalashtirishda ishtirok etishi zarur, ularning normal darajada
faoliyat qilishi uchun davlat barcha huquqiy, tashkiliy va iqtisodiy shartsharoitlarni yaratib berishi shart:-byudjetdan moliyalanadigan sohalarga
mablag‘larni to‘liq hajmda safarbar etish imkoniyatini ta’minlash maqsadida davlat
daromadlarining barqarorligini ta’minlash va xarajatlarning aniq hisob-kitobini
olib borish lozim; - ijtimoiy sohalardagi ta’lim, sog‘liqni saqlash muassasalari
tomonidan ko‘rsatilayotgan xizmatlarning sifat standartlarini o‘rnatish va ularga
amal qilinishini nazorat qilishni yo‘lga qo‘yish lozim, aks xolda xizmatlar
narxining oshib borishi bilan ularning sifati o‘rtasidagi bog‘liqlik uzilib bormoqda,
malakali xizmat qimmat turishi bilan birga, sifat standartiga ham javob berishi
kerak, deb hisoblayman; - aholining nochor, ijtimoiy muhofazaga muhtoj
qatlamlariga bepul xizmatlar ko‘rsatilishini davlat bundan keyin ham o‘z
zimmasiga olishi, bu xizmatlarning to‘liq moliyalashtirilishiga erishishi lozim; -
byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari mablag‘larni jalb qilishga bo‘lgan
harakati ularning asosiy faoliyatiga, tashkilotning missiyasini bajarishga putur
etkazmasligi kerak, shuni unutmaslik lozimki, byudjet tashkiloti notijorat 67
asosida faoliyat yurituvchi muassasa, shuning uchun unda marketing masalalari
o‘ylab, jamiyatning talab va ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda hal etilishi kerak; -
aksariyat aholi ongida ta’lim, va ayniqsa, sog‘liqni saqlash xizmatlarining bepul
taqdim etilishi kerak, degan stereotiplar mustahkam o‘rnashgan, bu esa byudjet
tashkilotlarini pullik asosga o‘tkazish jarayonida aholi tomonidan noroziliklarga
olib kelmoqda, lekin bozor iqtisodiyoti talablari, qolaversa, “pullik narsa qadrli
bo‘ladi” degan naqldan kelib chiqib, byudjetning chegaralanganligi sharoitida
byudjet tashkilotlarining ortib borayotgan ehtiyojlarini faqat davlat mablag‘lari
hisobiga qoplashning ob’ektiv tarzda imkoni yo‘qligini tushunib etish vaqti keldi; -
hozirgi kunda byudjet tashkilotlarining barcha byudjetdan tashqari daromadlari
barcha soliqlar va majburiy to‘lovlardan ozod etilganligini e’tirof etgan holda,
byudjet tashkilotlarining tijorat faoliyatlarini davlat bundan keyin ham
rag‘batlantirib borishi maqsadga muvofiq,; - byudjet tashkilotida shunday muhitni
yaratish kerakki, byudjet tashkiloti tomonidan ko‘rsatilayotgan xizmatlar
natijasidan unda ishlayotgan ko‘p sonli xodimlarning shaxsiy manfaatlari emas,
tashkilot manfaatlari ustuvor bo‘lishi lozim, deb hisoblayman.