Türk xalqları tarixi kafedrası 25 Azərbaycanda
Yüklə 2,86 Kb. Pdf görüntüsü
|
Türk xalqları tarixi kafedrası – 25 Azərbaycanda türk xalqları tarixinin tədqiqi və tədrisi məsələləri 19 da yaşayan əhalinin əsasən əkinçilik və heyvandarlıqla məşğul ol- duqlarını və əldə etdikləri gəlirin çox hissəsinin bu sahənin payına düşdüyünü deməyə əsas verir. Osmanlı qanunlarına görə, adı vergi siyahısında qeyd olunmuş şəxs istifadə etdiyi torpağın həcminə və həmin torpaqda əkib-becərdiyi məhsula müvafiq olaraq müxtəlif vergi mükəlləfiyyətləri daşıyırdı. Kəndlinin əkin üçün istifadə etdi- yi torpaq sahəsi “çiftlik” (2, s.279) (təxminən 7000 m 2 ) adlanırdı və 1 çift torpaq üçün 50 ağça (11) “rəsm-i çift” vergisi ödəməli idi. Bununla yanaşı, torpağın ölçüsündən və kəndlinin ailə vəziyyətin- dən asılı olaraq, “nim çift” (25 ağça), “bennak” (18 ağça), “mücər- rəd” (6 ağça), “caba” (12 ağça) vergiləri müəyyən edilmişdi. Torpa- ğı icarəyə götürən şəxs evli olmalı və həmin torpağı əkib-becərməli idi. Osmanlı qanunları kəndlinin torpaq sahəsinin səbəbsiz tərk et- məsini yasaqlayırdı və bu şərtləri pozan şəxs ciddi şəkildə cəzalan- dırılmalı idi (2, s.293). Qeyd edək ki, müfəssəl dəftərin statistik məlumatları Urmiya- da yaşayan əhalinin sayı, məişəti, istifadə olunan torpaqların tam həcmi və bununla da bölgənin yerləşdiyi ərazi haqqında dəqiq fikir söyləmək üçün çox əhəmiyyətlidir. Bəhs etdiyimiz sənəddə rəiyyə- tin istifadə etdiyi torpaq sahəsinin ölçüsü sihayıda onun adına əlavə edilərək göstərilmişdir. Məsələn; “Məhəmməd Mirzə oğlu, ben- nak”. Bu o deməkdir ki, ailə vəziyyətinə görə evli olan Məhəmməd Mirzə oğlunun yarım çiftdən də az torpaq sahəsi olmuş və o, döv- lətə 18 ağça vergi ödəməli olmuşdur. Ümumiyyətlə, hesablamalara əsaslanaraq, Osmanlı hakimiy- yəti dövründə Urmiyanın 7 nahiyə, 1 şəhəri əhatə edən 329 kəndin- də (təxminən 6 min hetar) 4374 vergi mükəlləfiyyətli şəxs (təxmi- nən 12 min nəfər əhali) yaşadığını müəyyən edə bilərik. Bu şəxslə- rin təxminən yarıdan çoxunun müəyyən ölçüdə torpaq sahəsi ol- muş, təsərrüfatlarında müxtəlif növ dənli (buğda, arpa, darı), paxlalı (mərci, noxud, yulaf, kətan toxumu) və texniki bitkilər (pambıq, çəltik), bağ-bostan məhsulları əkib-becərmişlər. Bu dövrdə Urmiya əhalisi dənli və paxlalı bitkilərin istehsalından əldə etdikləri gəlirə görə natural şəkildə “xums-i ğəllat” (əkilən məhsulun beşdə biri qədər), texniki və bağ-bostan məhsullarının istehsalına görə “üşr” Türk xalqları tarixi kafedrası – 25 Azərbaycanda türk xalqları tarixinin tədqiqi və tədrisi məsələləri 20 (məhsulun ondan biri həcmində) vergisi ödəməli idi. Nəticələrə görə, Urmiya livasında buğdanın illik istehsalı təxminən 1 227 000 kq, arpa isə 628 000 kq təşkil etmişdir ki, bu da ö dövr üçün yüksək nəticə hesab oluna bilər. Urmiyanın mülayim iqlim şəraiti burada pambıq və çəltiyin əkilməsi üçün əlverişli olmuşdur. H.Ə.Dəlili hələ XVII əsrin sonla- rında Urmiyaya yeni pambıq növünün gətirilməsi nəticəsində bu bitkinin məhsuldarlığının xeyli artdığını qeyd etmişdir (4, s.49). Osmanlı qanunlarına görə, Urmiya kəndlisi texniki bitkilərin isteh- salına görə “üşr-i pənbə” (pambıq üşrü) və “üşr-i çəltuk” (çəltik üş- rü) vergisi ödəməli idi. Həmçinin, rəiyyətə torpaqların suvarılma- sında istifadə olunan dəyirmanların işləmə müddətindən asılı olaraq dəyişik həcmdə “rəsm-i asiyab” – dəyirman vergisi təyin olunmuşdu. Bu dövrdə gəlir gətirən sahələrdən biri də heyvandarlıq ol- muşdur. Kəndli təsərrüfatında saxladığı kiçikbuynuzlu heyvanlara görə “adət-i ağnam”, heyvanların qidalanması (“təzə ot və yonca”, “saman” vergiləri), saxlandığı tikililərə (“ağıl” vergisi), sürülərin ota- rılmasında istifadə olunan sahələrə (“yaylaq” , “qışlaq”, “otlaq” ver- giləri ) görə müxtəlif adda və həcmdə vergi ödəməyə mükəlləf idi. Osmanlı vergi sisteminin tələblərinə uyğun olaraq, Urmiyada təsərrüfat sahələri ilə yanaşı, əhalinin məişəti ilə sıx bağlı olan “gə- linlik” vergisi (ərə gedən subay və ya ailəli olmuş qadının ailə qur- duğu şəxs tərəfindən ödənməli idi), “niyabət...” qrupu (gözlənilmə- yən hadisələrlə bağlı alınırdı) vergilərini qeyd etmək istərdik. Bu göstəricilər və gəldiyimiz nəticələr əsasında, Osmanlı ha- kimiyyəti dövründə, yəni XVIII əsrin əvvəllərində Urmiya livasının illik gəlirinin təxminən 1 842 min ağça olduğunu söyləyə bilərik. Əlbəttə ki, bu göstəriciyə livanın mərkəzi sayılan Urmiya şəhərində mövcud olan təsərrüfat sahələrindən (72 min ağça), ticarət (60 min ağça) və gömrük fəaliyyətindən gələn gəlir (420 min ağça) də əlavə edilmişdir. Müəyyən etdik ki, Urmiya bölgəsində taxılçılıq, pambıqçılıq, bağ və bostançılıq, həmçinin heyvandarlıq kimi səmərəli kənd tə- sərrüfatı sahələri mövcud olmuş və əhali təyin olunan vergiləri ni- Türk xalqları tarixi kafedrası – 25 Azərbaycanda türk xalqları tarixinin tədqiqi və tədrisi məsələləri 21 zamlı şəkildə ödəməyə nail olmuşdur. Həmçinin, bölgənin iqtisadi həyatında Urmiya şəhəri əhəmiyyətli rol oynamışdır. ƏDƏBİYYAT 1. Bilgili A.S. Osmanlı, İran ve Azerbaycan – I. (16. Ve 18. Yüzyıl- lar Sosyal ve Ekonomik Tarih). Erzurum, 2004. 2. Cin H., Akyılmaz S.G. Tarihte toplum ve yönetim tarzı olarak feodalite ve Osmanlı düzeni. K.: Selcuk Üniversitesi Basımevi, 1995. 3. “Dəftər-i müfəssəl-i liva-i Xalxal və liva-i Urumi”. İstanbul Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Tapu-təhrir dəftərləri, № 910. 4. Dəlili H.Ə. Azərbaycan cənub xanlıqları. Bakı, 1979. 5. Əli Məhəmmədi. Urmiyyə Şəhri Kohən (Urmiya əski şəhər). T.: Fərzanə, 2009. 6. Əlizadə O.T. XVIII əsrin birinci yarısında Osmanlı-Səfəvi müna- sibətləri. Bakı, 2009. 7. Gəncə-Qarabağ əyalətinin müfəssəl dəftəri. Ön söz, tərcümə, qeyd və şərhlərin müəllifi Hüsaməddin Məmmədov (Qaramanlı). Bakı, 2000. 8. İrəvan əyalətinin icmal dəftəri. Araşdırma, tərcümə, qeyd və əla- vələrin müəllifləri Ziya Bünyadov və Hüsaməddin Məmmədov (Qaramanlı). Bakı,1996. 9. Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri. Araşdırma,qeyd və şərhlə- rin müəllifi Hüsaməddin Məmmədov (Qaramanlı). Tərcümə edən- lər Ziya Bünyadov və Hüsaməddin Məmmədov(Qaramanlı). Bakı, 2001. 10. Tiflis əyalətinin müfəssəl dəftəri (Qazax və Borçalı). Giriş, tər- cümə və qeydlərin müəllifi Şahin Mustafayev. Bakı, 2001. 11. Ağça-XVII əsrin sonlarınadək osmanlı olmuş gümüş pul vahi- di kimi dövriyyədə olmuşdur, XVIII əsrdə yalnız hesablama vahi- di olaraq istifadə olunmuşdur. _________________________ Yüklə 2,86 Kb. Dostları ilə paylaş:
|