Turan-sam(turan-csr) yil: 013 CİLT: sayi: 18 İlkbahar, 2013 year: 2013 volume: issue: 18 spring, 2013 turan stratejik araştirmalar merkezi dergiSİ

Yüklə 169,16 Kb.

Pdf görüntüsü

tarix	01.08.2018
ölçüsü	169,16 Kb.
	#60130

TURAN-SAM(TURAN-CSR)

YIL: 2013 * CİLT: 5 * SAYI: 18 * İLKBAHAR, 2013

YEAR: 2013 * VOLUME: 5 * ISSUE: 18 * SPRING, 2013

TURAN STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ DERGİSİ

(JOURNAL OF TURAN CENTER FOR STRATEGICAL RESEARCHES)

www.turansam.org

(4)

MİRZƏ FƏTƏLİ AXUNDOV, HEYDƏR HÜSEYNOVUN TƏDQİQİNDƏ

TÜRKÇE: HAYDAR HÜSEYİNOV’UN ARAŞTIRMASINDA MİRZE FETH

ALİ AHUNDOV

ENGLISH: MIRZA FATALI AHUNDOV AS A HAYDAR HUSEYNOV’S

RESEARCH

Dr. Rəşad ƏSGƏROV

*

ÖZET

Makalede bu sene 200. yıldönümünü kutladığımız Mirza Fatali Ahundov’un

felsefi, bilimsel görüşleri, etik ve estetik bakış açısı, ayrıca din konusundakı felsefi

fikirleri, kadın-erkek eşitliği, elifba ıslahatı ve diğer konular araştırılmıştır. Bu

aratırmada Ahundov’un Batılı aydınların eserlerine referansları ve bununla ilgili Haydar

Huseynov’un araştırmaları ışığında Azerbaycan’da aydınlanma felsefesinin

gelişimindeki hizmetleri tetkik edilmiştır. Önceleri Doğu’da oluşan tüm noksanları

İslam dini ve bu dinin devamcıları sayılan mollalarla ilişkilendiren Ahundov, daha

sonra İslama daha yumuşak yaklaşımda bulunmuş, milli-manevi değerlerin milletlerin

yaşamlarındakı olumlu etkisini belirtmiştir.

Ahundov idrak nazariyesinde rasyonalizmden yola çıkarak idrak sürecinde hissi

olanla rasyonel olanın vahdetini kabul etmiştir. Makalede Haydar Huseynov’un

araştırmaları sonucunda Ahundov’un ilmi mirasının tüm Doğu halklarının, özellikle

Azerbaycan halkının milli kültürel gelişimindeki rolü vurgulanmıştır.

Anahtar Kelimeler: Aydınlanma, Demokrasi, Hürriyet, İdeolojik Akım,

Rasyonel İdrak, Sosyal Gelişim.

ABSTRACT

Mirza Fatali Akhundov whose 200 years anniversary celebrated this year

attended philosophical, scientific view, aesthetic and esthetic thoughts and philosophical

thoughts about religion, women and men law equality, the alphabet reform and etc. have

been investigated in the article. The acquaintance of Akhundov with the European

enlightener”s works and his services in the development of enlightened philosophical

Huseynov’s studying here. From the begining Akhundov have dealed all the events

which took place in the East world with Islam religion and with the moollah who are

religion cariers and then he kept loyal attention to Islam and valued highly positive

influence to welfare. Taking into account the realism in intellect theory Akhundov

adopted the unity of feeling and rationality.

In the conclution of Heydar Huseynov’s investigation it especially is pointed out

that Akhundov’s scientific hereatage played especial role in the development of national

culture of Azerbaijan and all eastern peoples.

Keywords: Democracy, Enlightenment, Freedom, Ideological Action, Rational

Intellect, Social Development.

Fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, Bakı/AZƏRBAYCAN; asrasad@mail.ru

Bu il görkəmli Azərbaycan mütəfəkkiri, maarifçi, drammaturq və filosofu Mirzə

Fətəli Axundovun anadan olmasının 200 illiyi dövlət və YUNESKO xətti ilə geniş

miqyasda qeyd edilir. Bu böyük filosofun Azərbaycan xalqı üçün gördüyü işlərin

miqyası o qədər genişdir ki, anadan olmasından iki əsr keçməsinə baxmayaraq onun

elmi irsi bu gün də öz aktuallığını saxlayır. Mirzə Fətəli Axundovun milli maarifçilik

fəlsəfəsində Şərq xalqlarının azadlıq və səadəti uğrunda yorulmadan mübarizə

aparmışdır. O “Kəmalüddövlə məktubları” traktatında öz fəlsəfi mülahizələrini, fəlsəfi

dünyagörüşünü tam aydınlığı ilə göstərmişdir. Materialist fəlsəfənin müxtəlif

məsələlərini və kateqorialarını bu əsər vasitəsilə tədqiq edən Axundov eyni zamanda

maarifçiiliyin bir məfkurə hərəkatı kimi rolu və əhəmiyyətini də tam aydınlığı ilə açıb

göstərmişdir. Axundov materialist mövqeyi əsas götürərək bütün dinlərə, o cümlədən də

islam dininə birmənalı yanaşmamış, bəzən isə ateist mövqedən dinə qarşı mübarizənin

labüdlüyünü vurğulamışdır.

Axundovun elmi-fəlsəfi irsi müxtəlif tədqiqatçılar tərəfindən fikrimizcə əsasən

iki dövrdə tədqiq olunmuşdur.

Sovet dövrü tədqiqatçıları zamanın tələblərinə uyğun olaraq marksist

metodologiyadan istifadə edərək (Hüseynov H, Qasımzadə F, Əhmədov Ə, Məmmədov

A, Məmmədov Ş, Mustafayev Q, Məmmədzadə H, Rəfili M, Rüstəmov İ, Ramazanov

F, A.P.Nəsir və s.) Axundovun irsini tədqiq etmiş və əsas diqqəti onun materialist

fəlsəfəsi, dinə qarşı mübarizəsinə vermiş, Qərbi Avropa maarifçilik fəlsəfəsinin bütün

xüsusiyyətlərinin məhz Axundovda cəmləşdiyini göstərməyə çalışmışlar. Bu dövrdə

Axundov həm də drammaturq və nasir kimi ədəbiyyatçıların da tədqiqat obyektinə

çevrilmiş, onun ədəbi tənqidi məqalələri və etik, estetik görüşləri haqqında kifayət qədər

tədqiqatlar aparılmışdır.

Postsovet dövrün (müasir) tədqiqatçıları isə M.F.Axundova münasibətdə daha

yumuşaq mövqe ortaya qoyur, onun bütün dinlərə, o cümlədən islam dininə heç də qarşı

olmadığını vurğulayaraq sübut etmək istəyirlər ki, Axundov yalnız riyakar mollalar və

din xadimlərinə qarşı mübarizə aparmışdır. Bu dövrün görkəmli tədqiqatçısı akademik

Firudin Köçərli “M.F.Axundovun dünyagörüşü” monaqrafiyasında hətta Axundovu

dindar və idealist kimi təqdim edir. F.e.d, Zümrüd Quluzadə isə Axundovun digər

Azərbaycan maarifçilərindən fərqli olaraq din və dini dünyagörüşü ilə ardıcıl mübarizə

aparmasını, islam dini ilə bağlı adət və ənənələrə qarşı radikalizmlə səciyyələnən və bir

sıra məqamlarda obyektivlikdən kənar mülahizələri ilə tamamilə razılaşmırdı. Amma o,

Axundovun fəlsəfi dünyagörüşünün Şərqin mədəni həyatına böyük təsirini də xüsusi ilə

vurğulayırdı (7, 335-336).

M.F.Axundovu ilk dəfə fəlsəfi baxımdan tədqiqat obyektinə çevirən Heydər

Hüseynov olmuşdur. H.Hüseynov da öz əsərlərində idoloji tələblərdən çıxış edərək dinə

qarşı mübarizənin zəruriliyini vurğulasa da, islama qarşı, Şərq mentalitetinə qarşı

münasibətdə Axundovun mövqeyini kənara qoyaraq əsas diqqəti fəlsəfi səpgiyə

yönəldir. Baxmayaraq ki, o, bu məsələlərə daha çox diqqət yetirsəydi, toxunsaydı

respublikada daha yüksək vəzifələrə yüksələ bilərdi. Həm də ateizmin təbliği və tədqiqi

o dövrdə tədqiqatçıya bəraət qazandıra bilərdi. Amma bütün bunlara baxmayaraq

H.Hüseynov ideoloji tələbləri nəzərə alaraq din və dini dünyagörüş barədə tənqidi

fikirlər bildirsə də, Məhəmməd peyğəmbərə hörmətlə yanaşmış, onun haqqında

“Kəmalüddövlə məktublarında” verilən məsələləri öz tədqiqatından kənarda

saxlamışdır. O marksist metodologiyadan doğma xalqının ləyaqətini gözləyərək istifadə

etməyə üstünlük vermişdir. Sadaladığımız keyfiyyətlər H.Hüseynovun xalqımıza və

milli mənafelərimizə nə qədər bağlı şəxsiyyət olduğunu bir daha təsdiq edir.

Azərbaycan xalqının böyük filosofu M.F.Axundov bir maarifçi kimi bütün orta

əsr qalıqlarına qarşı ciddi mübarizə aparmışdır. M.F.Axundov öz dövründə mütərəqqi

bəşəriyyətin yaratdığı elmi fikrin ən yaxşı varislərindən biri olmuşdur. O Mövlanə

Cəlaləddin-Rumi, Şəbüstəri, Boql, Spinoza, Monteskiyo, Volter, Con Styuart Mil,

Lametri, Didro, Helvetsi, Holbax, Çernışevski və sair böyük alimlərin öz dövrlərinə

görə mütərəqqi fikirlərinin təbliğatçısı olduğu kimi, orijinal ideyaların, fəlsəfi

müddəaların yaranmasında da cəsarətli addımlar atmışdır.

Heydər Hüseynovun fikrincə, M.F.Axundov Azərbaycan ictimai həyatını öz

dövrünə görə ən yaxşı görən və onun bütün incəliklərini dərindən anlayan insan idi.

M.F.Axundovun fəlsəfi görüşlərinin inkişafı, onun demokratik ideyalarının

formalaşması ilə sıx surətdə əlaqədardır. M.F.Axundov ictimai-siyasi məsələlərlə daha

çox maraqlanır, ictimai həyatın dəyişməsi üçün yollar axtarırdı. O, Rusiya və Qərbi

Avropa mədəniyyəti ilə tanış olaraq rus xalqının dilini dərindən öyrənirdi (3, 8).

M.F.Axundovun ən mühüm fəlsəfi əsərlərindən biri “Hindistan şahzadəsi

Kəmalüddövlənin öz dostu İran şahzadəsi Cəlalüddövləyə yazdığı üç məktub və

Cəlalüddövlənin ona göndərdiyi cavabdır. M.F.Axundov öz əsərinin bütün dünyaya

yayılması uğrunda ciddi mübarizə aparmışdır. Bu əsər 1924-cü ildə ilk dəfə olaraq

Bakıda nəşr edilmişdir. M.F.Axundov “Kəmalüddövlə məktublarının” nəşri mümkün

olacağı təqdirdə əsərin heç bir yerinin dəyişdirilməməsini dönə-dönə tələb edirdi.

Bəziləri bir az üstüörtülü və yumuşaq yazılmasını Axundova təklif edirdilər. Cəsarətli

və mübariz M.F.Axundov, 1870-ci il 17 dekabr tarixli Mirzə Yusifxana məktubunda

yazırdı: “Əgər mən də əsərimi Mollayi Rumi, Şeyx Mahmud Şəbüstəri, Əbdülrəhman

Cami və sair mütəfəkkirlər kimi yazmış olsam, mənfəətsiz olub qalar. Onlar öz

fikirlərini ifadə edərkən cəsarətsizlik və qorxaqlıq göstərmişlər. Buna görə də onların

əsərləri indiyə qədər anlaşılmamış qalmış və heç kəs onların əsərlərindən bir səmərə

əldə etməmişdir.

Lakin fransız Volter və ingilis Boql və sair Avropa filosofları eyni fəlsəfəni öz

düşüncələrinə uyğun olaraq bütün açıqlığı ilə, qorxmadan, cəsarətlə ifadə etmişlər. Buna

görə də onlar bütün dünyaya səs salıb Avropanın bugünki sivilizasiyasının faktoru

olmuşlar. Əgər nüsxənin (Kəmalüddövlə məktubları- R.Ə) olduğu kimi ixtisarsız və

əlavəsiz, dəyişdirmədən, heç bir örtük örtmədən çap olunması mümkün isə qoy çap

etdirsinlər. Əgər bu mümkün deyilsə, nüsxənin atəşinliyini, təsirliyini və təzəliyini

dəyişdirmə yolu ilə puç etmək məqsədə uyğun deyildir, qoy olduğu kimi qalsın. Bəlkə

bir zaman keçdikdən sonra bizim oğullarımızdan, ardımızca gedənlərdən idrak və

bacarıq sahibi olanlar yuxarıdakı səbəbləri nəzərə alaraq nüsxəni çap etdirər. O zaman

nüsxə, indiyə qədər cəhalət və avamlıq okeanında qərq olan Asiya tayfalarının

xoşbəxtliyi, qurtuluşu səbəbi olar. Hicrətdən bu vaxta qədər bu cür kəskinliklə heç bir

əsər yazılmamışdır. Lakin bu əsər çap olunduqdan sonra, dünyanın hər yerində bundan

daha kəskin əsərlər yazılacaqdır. Mən bu nüsxəni tərtib etməklə nəinki sivilizasiyaya

xidmət

etmək

istəyirəm,

mən

insanların düşünə bilməsinə, filosof və

mütəfəkkirlərimizin ... həbsdə qalan təsəvvürlərini azad etmək istəyirəm. Mən insanlığı

korluqdan qurtarmaq istəyirəm. Insanın altmış və ya yetmiş il kor-koranə yaşayıb və

sonra ölməsindən nə mənfəət vardır” (3, 8).

Əslində, Axundovun Şərq fəlsəfəsi haqqında dediyi bu kimi fikirlər tamamilə

həqiqətdən uzaq baxışlardır. Çünki, yuxarıda adları sadalanan mütəfəkkirlər nəinki

Şərqdə, həm də Qərbdə qəbul edilmiş alimlər olmuşlar. M.F.Axundov isə Avropa

maarifçiliyinə elə vurğun olmuşdur ki, o Şərqin filosoflarının baxışlarını da qəbul etmir,

onların irəli sürdüyü ideyaları Qərb maarifçilərinin süzgəcindən keçirib cəmiyyətə

çatdırmaq istəyirdi. Aydın məsələdir ki, bu halda Şərq mütəfəkkirləri dini-idealist

dünyagörüşündən azad olub, materialist yönümlü mütəfəkkirlər olmalı idilər. Məhz

buna görə də onlar Axundovun tənqid hədəfinə çevrilirdilər.

Heydər Hüseynovun fikrincə, M.F.Axundov qətiyyətlə inanırdı ki, bu əsərin

nəşri köhnə təsəvvürləri dəyişdirəcəkdir. Bu əsər olduğu kimi çapa getdikdən sonra isə

“Şərq dünyası”nda intibah və oyanış yaranacaq ki, bu da burada müasir sivilizasiyalı

cəmiyyətin yaranıb inkişaf etməsinə gətirib çıxaracaqdır.

Əlbəttə, M.F.Axundov əvvəllər Şərq filosoflarının əsərləri ilə tanış olduğundan

onların təsiri altında özünü Cəlaləddin Rumi, Qəzali kimi mütəfəkkirlərin tərəfdarı kimi

çıxış edirdi. Sonralar isə o, Cəlaləddin Ruminin tənqidinə başladı. Əslində bu

Axundovun fəlsəfi görüşlərində olan ən böyük çatışmamazlıq idi ki, o bütün dünya

fəlsəfi fikir tarixində qəbul olunan mütəfəkkirləri qəbul etmirdi. Əlbəttə bu fikirlər

Axundovun dünyagörüşünə Qərbi Avropa maarifçi filosoflarının əsərləri ilə tanışlıqdan

sonra hakim kəsilmişdi. Heydər Hüseynov bu məsələdə Axundovun ideya irsi ilə eyni

mövqedən çıxış etmir, Şərq alimləri və Azərbaycan filosoflarının ictimai fikir

tariximizdəki rolunu və yerini yüksək qiymətləndirir və onların Şərq dünyasının

oyanmasındakı fəaliyyətinə böyük önəm verirdi.

H.Hüseynova görə, M.F.Axundovun idrak nəzəriyyəsinin əsasında obyektiv

varlıq – təbiət durur. O, ağılın böyük rol oynadığını qeyd edərək yazır: “Bəşəriyyətin

xoşbəxtlik və səadəti o vaxt mümkün olacaqdır ki, istər Asiyada və istərsə də Avropada

insanın ağlı tamamilə əbədi həbsdən qurtulacaq, işlər və fikirlərdə nəql deyil, yalnız

insan ağlı istinadgah və dəlil tanınaraq hakimi mütləq olacaqdır” (3, 39).

M.F.Axundov idrak prosesində duyğuların başlıca çıxış nöqtəsi olduğunu qəbul

edərək bildirirdi ki, o şeylərdən duyğulara doğru gedir. Duyğunu yaradan varlıq

təbiətdən başlayır. Şeylərdən duyğuya və ya düşüncəyə doğru getmək, yaxud

düşüncədən duyğuya, şeylərə doğru getmək dilemmasında M.F.Axundov birinciyə daha

çox üstünlük verirdi. Lakin, onun fikrincə, idrak prosesində insanın beş duyğusu kafi

deyildir. Bu beş duyğu ilə ruhun və yaxud işığın, maqnit qüvvəsinin nə olduğunu

anlamağın mümkün olmadığını bildirən M.F.Axundov idrakda elmin ən kəskin silah

olduğunu vurğulamaqdan çəkinmirdi. Ona görə, idrak prosesi təbiətdə olan

qanunauyğunluğu açıb göstərməkdən ibarətdir. M.F.Axundov idrak prosesində ağılın

rolunu ardıcıl surətdə göstərərək bildirirdi ki, insanların biliyi artdıqca onların düşüncə

dairəsi genişlənir, idrak daha dərin və əhatəedici olur (3, 39).

H.Hüseynovun fikrincə, M.F.Axundovun dövlət quruluşu haqqındakı fikirləri də

xüsusi əhəmiyyətə malikdir. M.F.Axundov cəmiyyətdəki bütün çatışmamazlıqları Qərbi

Avropada baş verən inqilabların təsirindən yararlanaraq əvvəllər islahat yolu ilə həll

etmək istəyirdi. Lakin bu islahatların baş vermədiyini gördükdə, o, despotizm və köhnə

hakimiyyətin dəyişdirilməsini xalqın birliyi və ittifaqında görürdü (3, 43).

Cəmiyyətdə hamının bərabər hüquqa malik olmadığını göstərən M.F.Axundov

qadın və kişi hüququ məsələsinə böyük önəm vermişdir. Onun fikrincə, bütün qanunlar

qadınların hüququnu ya qətiyyən qeyd etmir ya da məhdud edir. Buna görə də hüquqi

bərabərlik ancaq sözdə vardır. M.F.Axundov həqiqi bərabərlik üçün azadlıq ideyasını

irəli sürür. Mütəfəkkir cəmiyyətin inkişafı, tərəqqisi üçün fikir azadlığının böyük

əhəmiyyəti olduğunu qeyd edərək Con Stüart Milin azadlıq haqqındakı fikirlərindən

bəhs edərək deyir: “Əgər cəmiyyət öz fərdlərinə fikir azadlığı verməzsə, heç bir inkişaf

olmaz, mədəniyyətdə, elmdə, durğunluq əmələ gələr. O, azadlığın insanın təbiətində

olduğunu irəli sürür, insan azadlığına qarşı çıxanları isə qüvvətli sürətdə tənqid edirdi”

(1, 207).

Heydər Hüseynovun fikrincə, M.F.Axundov öz xalqını savadlı görməyi çox

istəyirdi. Buna görə də ilk növbədə Azərbaycan xalqı tərəfindən yeni əlifbanın (latın

əlifbası-R.Əsgərov) qəbul edilməsini zəruri sayırdı. O, bildirirdi ki, ərəb əlifbası elmin

və mədəniyyətin inkişafına, geniş xalq kütlələri arasında maarifin yayılmasına böyük

maneə yaradır. M.F.Axundov əlifba islahatını elmi cəhətdən əsaslandırmış və praktiki

olaraq yeni əlifbanın qəbul edilməsi-Şərqdəki mədəni inqilab uğrunda mübarizə

aparırdı. Bu iş uğrunda yorulmadan, cəsarətlə mübarizə aparan Axundov yazırdı:

“Mənim əlifbam yüz ildən sonra şərq ədəbiyyatında öz layiqli yerini tutacaq... Bu əlifba

ilə yeni əsərlər yazılacaq, həmçinin onun hərfləri ilə köhnə kitablardakılar oxuculara

çatdırılacaq... O zaman mənim məqsədimə nail olunacaq və mən qabaqcadan arxayın

ola bilərəm, baxmayaraq ki, o xoşbəxt günü görməyəcəyəm” (4, 293).

M.F.Axundov əlifbanın dəyişdirilməsinin zəruriliyini vurğulayaraq 1871-ci ilin

mart ayında Mirzə Melkum xana yazdığı məktubda deyirdi. “Mən və sən əlifbanı

dəyişdirmək fikrini irəli sürməklə öz borcumuzu bəşəriyyət qarşısında və mədəniyyətin

inkişafı uğrunda yerinə yetirmişik. Bizim adımız həmişə tarixdə qalacaq və övladlarımız

tərəfindən hörmət və iftixarla qeyd ediləcəkdir. Biz istəyirik ki, qüdrət və sərvət sahibi

olan müasirlərimiz bu fikri həyata tətbiq etmək yolu ilə gələcək nəsillər yanında iftixar

əldə etsinlər...” (2, 121).

H.Hüseynova görə, Axundovun əlifba islahatı uğrunda apardığı mübarizə sonralar milli

əlifbamızın formalaşmasına və xalqımızın avropa elmi və mədəniyyətinə inteqrasiyasına

öz töhfəsini vermiş, maarifçilik məfkurəvi bir hərəkat kimi Azərbaycanda təşəkkülünə

və inkişafına zəmin yaratmışdır.

M.F.Axundov Azərbaycan xalqının milli xarakteri məsələsinə dair maraqlı

mülahizələr söyləmişdir. Onun fikrincə qeyrət, namus, ədalətlilik, fədakarlıq,

xeyirxahlıq, işgüzarlıq, həqiqətpərəstlik, qəhrəmanlıq, xalqı və vətəni sevmək, şücaətli,

sədaqətli olmaq və b. tarixən formalaşıb gələn keyfiyyətlər azərbaycanlıların, milli

xarakterini müəyyən edən keyfiyyətlərdir.

Axundov milləti zülmətdən nicat tapıb işıqlığa çıxartmağı özünün ən əsas

məqsədi sayırdı. O, aydın görürdü ki, xalqda milli mənlik, milli ləyaqət şüurunu inkişaf

etdirmədən, vətənpərvərlik hissi aşılamadan, onu geniş sosial tərəqqi və milli

müstəqillik yoluna çıxarmaq olmaz. Axundov belə hesab edirdi ki, vətənpərvərlik

millətin özünü dərk etməsi, öz ləyaqətini qiymətləndirməsi, bir sözlə, milli mənlik

şüurunun inkişafı əlamətidir. Vətən və el təəssübü çəkmək qeyrətlilik əlamətidir, şərəf

və şöhrət qazanmaq yoludur.

Axundov belə hesab edirdi ki, millətin patriot olması özünü dərketmənin, öz

gücünə inamın, bir sözlə millətin mənlik şüurunun inkişafı əlamətidir. O, Həsən bəy

Zərdabiyə məktubunda yazırdı: “Qoy bizim millətimiz də bir az gözü açılıb fanatizmdən

çıxsın, bəlkə patriot olsun, onda hər nə etsən, baş tutar”. Axundov özünün vətənpərvər

olduğunu dönə-dönə, həm də böyük iftixarla söyləmişdir (2, 212).

O, aydın görürdü ki, xalqda milli mənlik şüurunu inkişaf etdirmədən onu geniş

sosial tərəqqi və milli müstəqillik yoluna çıxarmaq olmaz. Filosofumuz məhz belə bir

mövqedən yaltaqlığı, həmçinin insanların şəxsi və milli ləyaqətini kiçildən digər əxlaqi

eybəcərlikləri qətiyyətlə pisləyir, həmvətənlərində vətənpərvərlik, milli iftixar şüuru

aşılamağı xalqın milli xarakterinə aid məsələlər kimi xüsusi qeyd edirdi. O, xalqın milli

mənlik şüurunun inkişafı məsələsini ciddi bir kəskinliklə qoyur, milli şüurun inkişafını

həm də xalqın müstəqillik uğrunda mübarizəsi üçün ən zəruri şərtlərdən hesab edirdi

(5).

Heydər Hüseynovun fikrincə, Axundovun etik görüşləri üçün səciyyəvi olan

belə bir mühüm cəhəti xüsusi qeyd edək ki, o, əxlaq-mənəviyyat məsələlərinə bir qayda

olaraq yüksək mövqedən – ümumxalq mənafeyi mövqeyindən yanaşmış, “bütün xalqın

tərəqqisini”, “hamının maariflənməsini”, “bütün islam xalqlarının” savadlanması,

elmlərə, sənətlərə yiyələnməsini arzu edir, bu uğurda mübarizə də aparırdı. Filosofumuz

dönə-dönə təkrar edirdi ki, xalqı cəhalət qaranlığından elmin işığına çıxarsam və bu

arzuma nail ola bilsəm, bu böyük xoşbəxtlik olar və dünyadan muradıma çatmış bir

insan kimi gedərəm.

Axundov öz dövrünün və xalqının oğludur. Azərbaycanın XIX əsr “dönüş”

dövrü onu dahilər səviyyəsinə qaldırmışdır. Fransa tarixçisi Minyenin “böyük insan

doğulmaq kifayət deyil, həm də vaxtında doğulmaq lazımdır” – fikrini tamamilə

Axundova da aid edə bilərik. Yazıçı və filosof Azərbaycan tarixinin ictimai-siyasi

hadisələrlə olduqca zəngin bir dövründə, “ölən” feodalizm və “doğulan” kapitalizm

cəmiyyətlərinin keçidində yaşayıb fəaliyyət göstərmişdir. Yaşadığı və fəaliyyət

göstərdiyi dövr onun fikri inkişafını, bütün taleyini müəyyən etmişdir. Axundov bütün

həyatı, bütün şüuru ilə dövrünə bağlı sənətkardır. O, xalqının mənəvi inkişafının

təcəssümü olmaqla, eyni zamanda xalqın özünün mənəvi tərəqqisində fəal iştirak

etmişdir. Axundovun dünyagörüşü ictimai həyatda, kütlələrin şüurunda, sosial

psixologiyasında əmələ gələn yeniləşmə və dəyişiklikləri əks etdirərək formalaşmışdır

(7, 140-150).

Heydər Hüseynova görə, Axundovun bütün fəaliyyəti böyük bir məqsədə -

doğma xalqını geniş sosial tərəqqi yoluna çıxarmaq uğrunda mübarizəyə yönəlmişdi.

Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafının bütöv bir dövrü, onun milli mədəniyyət kimi

qərarlaşması və inkişafı Axundovun çoxcəhətli yaradıcılığı və fəaliyyəti ilə sıx bağlıdır.

Hazırda respublikamız müstəqil, demokratik və hüquqi dövlət quruculuğu yolu

ilə inamla irəliləyir. Dövlətimizin mənafeyi bu gün bizdən daha çox milli birlik,

ümummilli mənafedə birləşmək, Azərbaycan dövlətinin qüdrətini daha da

möhkəmlətməyi tələb edir. Bu mənada 200 illik yubileyini qeyd etdiyimiz görkəmli

filosof, ədib, maarifçi, həqiqi vətənpərvər M.F.Axundovun mənalı və şərəfli həyat yolu

bizim üçün gözəl nümunədir.

Beləliklə, M.F.Axundovun dünyagörüşünü tədqiqat obyektinə çevirən akademik

Heydər Hüseynov bildirirdi ki, o, Azərbaycanda ictimai və fəlsəfi fikrin inkişafı

tarixində bütöv bir dövr yaradaraq milli mədəniyyətimizin inkişafına misli-bərabəri

olmayan töhfəsini vermişdir. Bu zəngin, geniş eridusiyaya malik alimin bizə miras

qoyub getdiyi irs xalqımızın fəlsəfi və ədəbi fikir tarixində əbədi olaraq yaşayacaqdır.

“...Kainat bir vahid, qadir və kamil vücuddur. Əvvəli də budur, axırı da. Nə

ondan qabaq başlanğıc olmuşdur, nə də ondan sonra nəhayət olacaqdır. Zaman

onun tələblərindən, məkan isə keyfiyyətlərindən sayılır, çünki zaman və məkan bu

varlığın əsil atributlarıdır”. M. F. AXUNDOV

KAYNAKÇA (ƏDƏBİYYAT)

1. Axundzadə Mirzə Fətəli. Əsərləri. Üç cilddə. II cild. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2005, 376

səh.

2. Axundzadə Mirzə Fətəli. Əsərləri. Üç cilddə. III cild. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2005, 296

səh.

3. H.Hüseynov. M.F.Axundovun fəlsəfi görüşləri. EAAzF Nəşriyyatı, Bakı -1938, 72

səh.

4. H.Hüseynov. XIX əsr Azərbaycan ictimai və fəlsəfi fikir tarixindən. Bakı, Zəkioğlu

nəşriyyatı-2006, 544 səh.

5. Köçərli F. M.F.Axundov Azərbaycan xalqının milli xarakteri haqqında. Şəhriyar

qəzeti 24 mart 1995. N:12 (107).

6. Köçərli F.Q. M.F.Axundov və yeni dövr Azərbaycan mədəniyyətinin təşəkkülü.

Azərbaycan EA-nın xəbərləri. Tarix, fəlsəfə, hüquq seriyası. 1990, N:1, s. 80-92.

7. Z.Quluzadə. Konseptualnıe problemı issledovaniya soçiokulturnoqo razvitiya

(koneç XX –naçalo XX vv.)., ç II. Baku: “Teknur”, 2009. s.398.

Yüklə 169,16 Kb.

Dostları ilə paylaş: