TU RA N-SAM (TU RA N -C SR )
YI L: 2012 * Cİ LT: 4 * SAYI : 1 5 * Y A Z, 2 012
YEAR : 2 012 * V OLUM E : 4 * I SSU E : 15 * SU M M ER, 201 2
TURAN STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ DERGİSİ
(J OU RN A L OF TUR AN C EN TER F O R STR A TEGIC A L R ESEA RC HES)
www .tura nsa m.o rg
24
(3)
ALBAN ETNOSU KONUSUNA DAİR
Rüxsarə QULIYEVA Bəxtiyar qızı
ÖZET
Güney Kafkasyada "Albaniya" adlı ülkenin adını ilk kez yunan coğrafyacısı
Strabon hatırlamıştır. Bu ülkede yaşayan albanlar ise ilk kez olarak kaynaklarda m.ö.
IV yüzyılda Büyük İskenderle bağlı olaylarla ilgili, II yüzyıl alimi Flavi Arrian
tarafından hatırlatılır. Bahsedilen tarihde "alban" problemine diğer antik tarihçiler Qay
Plini Sekund ve Qay Yuli Solin de dokunmuştur. Adı söylenen araştırmacıların
bilgileri artık Büyük İskender zamanında Alban devletinin var olması düşüncesini
doğurur. Arkeolojik buluntular da bunu düşünmeye esas verir. Öyle ki, arkeolog İ.
Babayev arkeolojik və numizmatik buluntulara dayanarak m.ö. IV yüzyılın sonu – III
yüzyılda Alban devletinin kurulduğunu kayt ediyordu.
Eski kaynaklarda "alban" etnonimi hem Albaniya arazisinde yaşayan
toplulukların genel adı, hem de burada yaşayan topluluklardan biri gibi hatırlanır.
Tarihi gerçektirki, Albaniyada çeşitli milletler yaşamıştır. Bu bakımdan ülke
ahalisinin yalnız alban tayfasından ibaret olmasını demek yanlış olurdu. Antik yunan -
roma tarihçilerinin bilgileri albanların Kura nehrinin Hazar denizine dökülen
bölgesine kadar Hazar denizi boyunca, Kura havzasını kaplayan Kafkas dağlarında ve
Kura nehrinin orta ve aşağı akarı boyunca, özellikle sol sahili boyunca yaşadıklarını
düşünmeye esas verir. İlimde, "alban" və "Albaniya" sözünün manasını latin menşeli
“albus” (dağlık ülke) ve kelt dilindeki alb (dağ) sözüne götüren fikrlerle beraber,
Alban nehri, Albana şehri ve Alban denizi ile alakalandıran fikrler de mevcutdur.
Alban etnoniminin etnik kökü də uzun süren tartışmaların konusu olmuştur.
Tarih debiyatında albanların ya İran menşeli, ya da Kafkas menşeli olması fikri geniş
yayılmışdır. Ama tarihi kaynaklarda Albanların İran menşəli ve ya Kafkas menşeli
olmaları hakkında bilgi yoktur. Ne İran menşeli, ne de Kafkas menşeli halklar
içerisinde albanların adını taşıyan topluma rastlanmamıştır. Bu adı taşıyan toplumlar
yalnız Türk halkları: Kazakların, Kırgızların, Özbeklerin ve Türkmenlerin içerisinde
XIX yüzyılda kayıta alınmıştır. Fikrimizce bu delil alban etnoniminin Türk menşeli
olmasını söylemeye esas veren ve tartışmalara son koyan oldukça tutarlı delildir.
Anahtar Kelimeler: Alban, Antik, Kafkasya, Kura Nehri, Strabon, Türk.
(ON THE QUESTION OF AN ALBANIAN ETHNOS)
ABSTRACT
About the state of Albania in the South Caucasus was first mentioned in the
book of Strabo. For the first time Albanians as the name representatives of the
Albanian population in the source are mentioned in connection with the events the last
third of the IV. B.C authors II. A.D. Flavy Arrian. In the period of Alexander the
Great a question "Alban" have concerned as well other antique authors Guy Pliny
Sekund and Guy Juli Solin. The information received from Guy Plini Sekunda, Flavi
Arrian and Guy Juli Solin confirms existence of the state Albania at the time of
TU RA N-SAM (TU RA N -C SR )
YI L: 2012 * Cİ LT: 4 * SAYI : 1 5 * Y A Z, 2 012
YEAR : 2 012 * V OLUM E : 4 * I SSU E : 15 * SU M M ER, 201 2
TURAN STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ DERGİSİ
(J OU RN A L OF TUR AN C EN TER F O R STR A TEGIC A L R ESEA RC HES)
www .tura nsa m.o rg
25
Alexander the Great. In an ancient sources ethnonym "Alban" had been used and as
the name of all population of Albania, and the name of a separate tribe.
Generalizing messages of antique authors, it is possible to draw a conclusion:
Albanians lived in territory of coast of Caspian sea to a place of a confluence of the
Kura in it, in the Caucasian mountains which surrounded a river basin of the Kura, on
average and its bottom current, especially on the left coast. About an origin of the
name "Albania" in the scientific literature there are various opinions. Some
researchers consider that this name of a Latin origin with value "the Country of
mountains". The authors who identify the river Alazan with the river of Alban which
mentioned by Plini consider that ethnonym Alban and the name of Albania formed
from the name of river Alban.
The origin ethnonym "Alban" long time was a discussion theme. In the
historical literature widespread opinions that not only Albanians but also all
population of Albania, are Caucasian speaking or Iranian speaking. The so-called
ethnos "Alban" meet among neither the people Caucasian nor Iranian origin. On the
contrary, carrying this name found among the Turkic peoples. In our opinion this is
enough authentic fact to stop discussion and to assume Alban Turkish origin.
Keywords: Albania, Ancient, Caucasia, Kura, Strabon, Turks.
GİRİŞ
Tarixşünaslıqda çox böyük maraq doğuran problemlərdən biri də Azərbaycan
Albaniyası əhalisinin tərkibi ilə bağlı məsələdir. Dünyanın bir çox ölkələri kimi
Azərbaycan da tarixən çox millətli bir ölkə olmuşdur. Burada qədim dövrlərdən
başlayaraqtürkmənşəli və qafqazmənşəli xalqlar yanaşı və birgə yaşamışdılar.
Məlumdur ki, Azərbaycan Albaniyasının sərhədləri daxilində yaşayan əhali, xüsusən
də Strabonun qeyd etdiyi 26 tayfa haqqında tarix elmində müxtəlif fikirlər mövcuddur.
Təqdim edilən məqalədə qədim mənbələr əsasında bu tayfalardan biri olan
albanlardan bəhs ediləcək. Onların yaşadığı ərazini, etnik xüsusiyyətlərini və digər
problemləri araşdırmağa çalışacayıq.
MƏTİN
Cənubi Qafqazda "Albaniya" adlı ölkənin adını ilk dəfə yunan coğrafiyaçısı
Strabon (e.ə.65 - b.e.25) çəkmişdir [XI, 1, 5]. Bu müəllif e. ə. yaşamış bir sıra
alimlərin fikrinə əsaslanmışdır. Sonrakı antik müəlliflər də ölkəni bu adla tanımışlar.
Bu ölkədə yaşayan albanlar isə ilk dəfə olaraq mənbələrdə e. ə. IV əsr hadisələri ilə
bağlı, II əsr müəllifi Flavi Arrian (təxminən e. 90/95 – 75 – ci illəri) tərəfindən
xatırladılır. Müəllif, e.ə. 331 – ci ildə Makedoniya və Əhəməni imperiyası arasında
baş vermiş Qavqamela döyüşünü təsvir edərkən albanların da adını çəkir. Arrian
Əhəməni hökmdarı III Daranın ordusu haqqında məlumat verərkən yazır: ".... Sağ
cinahda Kelesirden və İkiçayarasından olan əsgərlər, həmçinin midiyalılar, onların
arxasınca parfiyalılar və saklar, sonra tapurlar və hirkanlar, daha sonra isə albanlar və
sakesinlər dayanmışdılar...." [2, 77]. Arrianın bu məlumatına münasibət bildirən V. V.
Bartold Qavqamela döyüşündə albanların Albaniyanın sakinləri kimi xatırlandığını
bildirir [14, 9]. Bu fakta əsaslanan müəllif albanların Midiyaya tabe olması fikrinə
TU RA N-SAM (TU RA N -C SR )
YI L: 2012 * Cİ LT: 4 * SAYI : 1 5 * Y A Z, 2 012
YEAR : 2 012 * V OLUM E : 4 * I SSU E : 15 * SU M M ER, 201 2
TURAN STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ DERGİSİ
(J OU RN A L OF TUR AN C EN TER F O R STR A TEGIC A L R ESEA RC HES)
www .tura nsa m.o rg
26
qarşı çıxaraq yazır: ".... albanların Midiyaya tabe olması fikrinə gəlmək üçün kifayət
qədər material yoxdur. Mənim fikrimcə tabe olmayıb. Belə ki, tez – tez olur ki, qonşu
xalqlar döyüşlərdə muzdlu döyüşçülər kimi iştirak edirlər. Bu o demək deyil ki, xalq
daima İran hakimiyyətinə tabe olub. Çox ehtimal ki, burada da belə olub" [14, 10].
Göründüyü kimi V.V. Batrold Qavqamela döyüşündə albanların muzdlu döyüşçü kimi
iştirak etməsi ehtimalını irəli sürür. Müəllifin bu fikrindən belə nəticə hasil olunur ki,
artıq bəhs edilən dövrdə Alban dövləti mövcud olmuşdur. Qeyd edək ki, albanları
Qavqamela döyüşцndə Arriаndan başqa heç bir antik müəllif xatırlamır. Arrianın bu
məlumatı, yəni alban qoşunlarının Əhəməni ordusunun mərkəzində, Daranın yanında
dayanması alban qoşunlarının üstün vəziyyətə malik olmasını düşünməyə əsas
verir.Qavqamela döyüşündə iştirak edən alban qoşunlarının sayını bilmək də maraqlı
olardı. Amma təəssüf ki, Arrian bununla bağlı heç bir rəqəm qeyd etmir. Daha bir
maraqlı məqam ondan ibarətdir ki, antik müəllif buməlumatları İsgəndərin
yürüşlərinin iştirakçısı olan Aristobuldan götürdüyünü qeyd edir. Bu da onun
məlumatlarının mötəbərliyinə inamı artırır. AlbanlarınAristobula məlum olmasını
Strabonunməlumatları da təsdiq edir [XI, 7, 3]. Bu mənbə həmçinin alabnalrı ən
azından e.ə. III əsrdə yaşamış iki müəllifin-Patrokl və Eratosfenin tanımasını da
deməyə əsas verir [XI, 6, 1; XI, 7, 1; XI, 7, 3].
Makedoniyalı İsgəndərin dövründə "Alban" məsələsinə digər antik müəlliflər
də toxunur. Bu müəlliflərdən olan Qay Plini Sekund (23 – 79) yazır: "Böyük
Aleksandrın Hindistan yürüşü ərəfəsində alban çarı ona qeyri – adi böyüklükdə bir it
bağışladı" [5, 189]. Bu məlumata Qay Yuli Solinin (e. III əsrinin I yarısı) əsərində də
rast gəlinir [5, 277]. Qay Plini Sekunddan (23 - 79), Flavi Arriandan (95 - 175) və Qay
Yuli Solindəн (III əsrin I yarısı) gətirilən bu məlumatlar artıq Makedoniyalı
İsgəndərin zamanında Alban dövlətinin mövcud olması təsəvvürünü yaradır. Amma
təəssüf ki, bu faktın təsdiqlənməsi üçün kifayət qədər material yoxdur. Həm də adını
çəkdiyimiz antik müəlliflərin heç biri "alban dövləti"nin adını çəkmir. Sadəcə
"albanlar" və "alban çarı" ifadəsini işlədirlər. Bu hər hansı bir tayfa haqqında məlumat
da ola bilərdi. Biz bilmirik ki, albanlar həmin dövrdə ayrıca bir tayfa, yaxud tayfa
ittifaqı olublar ya yox. Amma gətirilən bu parçalardan çıxan əsas nəticə ondan
ibarətdir ki, artıq e.ə. IV əsrin sonunda albanlar mövcud idi və Qavqamela döyüşündə
III Daranın ordusunda iştirakı onların siyasi əhəmiyyətinin mühüm olmasına dəlalət
edir. Qeyd edək ki, Makedoniyalı İsgəndər zamanında albanların harada yaşamaları
ilə bağlı antik mənbələrdə, ən azından adını çəkdiyimiz müəlliflərdə məlumat yoxdur.
Yazılı mənbələrdən fərqli olaraq arxeoloji materiallar bəhs edilən dövrdə Alban
dövlətinin olmasını düşünməyə əsas verir. Belə ki, arxeoloqİ. Babayev arxeoloji və
numizimatik materiallara istinad edərək e.ə. IV əsrin sonu–III əsrdə Alban dövlətinin
yarandığını qeyd edirdi [13, 51].
Strabon birinci müəllifdir ki, albanların adını çəkir və "Coğrafiya" əsərində
onlara ayrıca bir fəsil ayırır. Patrokla istinad edən qədim coğrafiyaşünas məlumat verir
ki, "Xəzər dənizinin Midiya dağlarına....toxunduğu yerdə....dənizdən başlayaraq
zirvəyə qədər dağın yamacında böyük olmayan bir ərazidə albanların və ermənilərin
bir hissəsi, amma böyük hissəsində qellər, kadusilər, amardlar, vitlər və anariaklar
məskunlaşıblar" [XI, 7, 1]. Strabon albanların məskunlaşdığı yerlə bağlı başqa bir
yerdə yazır: " Onlar (albanlar) iberlərlə Хəzər dənizi arasında yaşayırlar; (albanların
yaşadığı ərazi) şərqdə dənizə bitişir, qərbdə isə iberlərlə həmsərhəddirlər. Qalan
TU RA N-SAM (TU RA N -C SR )
YI L: 2012 * Cİ LT: 4 * SAYI : 1 5 * Y A Z, 2 012
YEAR : 2 012 * V OLUM E : 4 * I SSU E : 15 * SU M M ER, 201 2
TURAN STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ DERGİSİ
(J OU RN A L OF TUR AN C EN TER F O R STR A TEGIC A L R ESEA RC HES)
www .tura nsa m.o rg
27
tərəflərə gəldikdə isə, şimalda Qafqaz dağları ilə əhatələnir. (Bu dağlar vadilər
üzərində ucalır və dənizə yaxın olanları Keravniya dağları adlanır)" [XI, 4, 1]. Bu
parçadan məlum olur ki, albanlar qərbdə iberlər, şərqdə Xəzər dənizi, şimalda Qafqaz
dağları və cənubda Ermənistanla sərhəd olan ərazidə yaşayırdılar. Eyni məlumata
Plinidə də rast gəlinir. O, savromat tayfalarından cənubda yaşayan xalqları
sadalayarkən udinlərin və albanların da adını çəkir: "Boğazın qurtaracağında skif
tayfaları udinlər yaşayır, onların ardınca sahildə rəvayətə görə Yasondan törəyən
albanlar yaşayır və dəniz onların qarşısında Alban adlanır. Bu tayfa Qafqaz dağları
boyunca....Ermənistan və İberiya arаsında sərhəd olan Kür çayına qədər olan ərazidə
məskundular" [5, 183 - 184]. Bu parçadan aydın olur ki, albanlar təkcə dağda deyil,
eləcə də Xəzər dənizi sahilində yaşayırdılar və cənubda sərhəd Kür çayına qədər gəlib
çatırdı. Digər yеrdə Plini yazır ki, "Kür çayından (başlayaraq) bütün düzənlikdə alban
tayfaları, sonra isə iberlər məskunlaşıblar; onları birincilərdən Qafqaz dağlarından
başlayıb Kür (çayına) tökülən Okazan (Alazan – Red.) çayı ayırır" [5, 181]. Plininin
məlumatı belə düşünməyə əsas verir ki, albanlar Alazan çayından şərqdə yaşamışdılar.
Kür düzənliyi isə onların başlıca məskunlaşdıqları ərazi idi. Albanların yaşadıqları
ərazi haqqında Plutarxda da məlumata rast gəlinir.
Antik müəllif Pompeyin Parfiya çarı VI Mitridatı təqib etməsi ilə bağlı yazırdı:
"Sonra Pompey Afranini Ermənistanın müdafiəsi üçün qoyub, özü isə başqa çıxış yolu
görməyib Qafqaz xalqlarının yaşadığı ərazidən Mitridatı təqib etməyə getdi. Bu
tayfalar (Qafqaz tayfaları– Red.) içərisində ən çoxsaylısı albanlar və iberlər idi;
iberlərin ərazisi Mosx dağlarına və Evksin Pontuna qədər uzanırdı, albanlar isə Şərqə
doğru Xəzər dənizinə qədər olan (ərazidə) yaşayırdılar" [4, 491]. Antik müəlliflərin
məlumatlarını ümumiləşdirərək belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, albanlar Kür çayının
Xəzər dənizinə tökülən hissəsinə qədər Xəzər dənizi boyunca, Kür hövzəsini
əhatələyən Qafqaz dağlarında və Kür çayının orta və aşağı axarı boyunca, xüsusən sol
sahili boyunca yaşayırdılar. Kür çayının sağ sahilində Kaspiana yerləşirdi ki, bu ərazi
də Strabonun məlumatına görə Albaniyaya daxil idi ("Kaspiana da albanların ərazisinə
daxil idi" [ XI, 4, 5].)
"Alban" etnonimi Albaniya ərazisində yaşayan tayfaların ümumi adı idi, yoxsa
burada yaşayan tayfalardan biri? Bu problem də tarix ədəbiyyatında mübahisə
doğuran məsələlərdən biri olmuşdur. Qədim qaynaqlarda "alban" etnonimi hər iki
mənada əks olunmuşdur. Antik mənbələrdə alban etnoniminə ümumi ad altında tez –
tez rast gəlinir. Belə məlumatlara aşağıdakıları misal gətirə bilərik: "Qney
Pompey....iberlər və albanlarla döyüşdə qələbə çaldı...." [5, 50 -51], "Müasir
müəlliflər....Qafqaz xalqları, məsələn albanlar və iberlər haqqında daha yaxşı danışa
bilərlər" [Strab. II, 5, 12 ], "albanların ərazisinə Kaspiana da aiddir...." [Strab. XI, 4,
5], "Albanlar maldarlığa çox meyillidirlər" [Strab. XI, 4, 1], "....sağ
cinahda....albanlar və sakesinlər dayanmışdılar" [2, 22], "....Kür çayından yuxarıda
yaşayan albanlar...." [4, 611] , "Onların ( albanların ) 26 dili var...." [Strab. XI, 4, 6].
Gətirilən bu parçalarda "alban" etnonimi bütün Albaniya əhalisinin ümumi аdı kimi
işlədilir. Qeyd edək ki, "alban" etnonimi ümumi ad altında yerli alban mənbələrində
də işlədilir [Moisey Kalan. I, 8; II, 49; 18, 99]
Mənbələrdə konkret alban tayfaları haqqında da məlumat var. Bu adın
daşıyıcıları Albaniyanın müxtəlif yerlərində məskunlaşmışdılar. Bu barədə biz
yuxarıda danışdığımız üçün təkrar olaraq bu məsələyə qayıtmırıq. Göründüyü kimi
TU RA N-SAM (TU RA N -C SR )
YI L: 2012 * Cİ LT: 4 * SAYI : 1 5 * Y A Z, 2 012
YEAR : 2 012 * V OLUM E : 4 * I SSU E : 15 * SU M M ER, 201 2
TURAN STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ DERGİSİ
(J OU RN A L OF TUR AN C EN TER F O R STR A TEGIC A L R ESEA RC HES)
www .tura nsa m.o rg
28
qədim qaynaqlarda alban adı həm Albaniyanın ümumi əhalisinin adı kimi, həm də
ayrıca bir tayfa kimi işlədilir. Tarixi faktdır ki, Albaniyada müxtəlif tayfalar
yaşamışdır. Bu baxımdan ölkə əhalisinin yalnız alban tayfasından ibarət olmasını
demək yanlış olardı. Görünür bəzi qaynaqlarda "alban" etnoniminin bütün ölkənin
əhalisinin adı kimi xatırlanması, alban tayfasının başında dayandığı alban tayfa
ittifaqının və dövlətinin yaranmasının nəticəsi olmuşdur.
Tarix ədəbiyyatında "alban" və "Albaniya" sözünün mənşəyi də müzakirə
mövzusu olmuşdur. Qeyd edək ki, hələ antik müəlliflər də bu sözlərin mənşəyini
aydınlaşdırmağa cəhd göstərmişdilər. Məsələn, Pompey Troq (e.ə. I – e. I əsri) alban
etnoniminin mənşəyini İtaliyadakı Alban dağları ilə əlaqələndirirdi. Müəllif yazırdı:
"....deyirlər ki, albanlar vaxtilə İtaliyadan, Alban dağlarından....Herkulesin ardınca
gəlmişdilər. Mitridat müharibələri vaxtı öz italyan mənşəyini xatırlayan albanlar
Pompeyin qoşunlarını qardaşcasına salamladılar" [1, 85]. "Alban" etnoniminin
mənşəyini digər antik müəlliflər də izah etməyə cəhd göstərmişdilər. Qay Yuli Solin
(III əsr) yazırdı ki, "Özlərini Yazonun nəslindən hesab edən albanlar ağ saçlı
doğulurlar və ağ saç onlarda yaxşı əlamət sayılır; buna görə də başın rəngi xalqın
adına verilib. Onların göz bəbəkləri boz rəngdədir; buna görə də gecə gündüzdən
yaxşı görürlər" [5, 276]. Oxşar fikrə İsiqon Nikeyliyə istinad edən Plinidə də rast
gəlinir. O, yazır: "....Albaniyada boz mavi gözlü adamlar doğulur, uşaqlıqdan saçları
ağarır və gecə gündüzdən yaxşı görürlər" [5, 187]. Latın dilində "ağ" sözü "albus"
deməkdir. Çox ehtimal ki, bu müəlliflər "alban" etnoniminin mənasını bu sözə aparıb
çıxarırdılar.
"Albaniya" adının mənşəyi haqqında elmi ədəbiyyatda da müxtəlif fikirlər
mövcuddur. Bəzi tədqiqatçılar (N.Y. Marr, A, Yanovski, Z.İ. Yampolski və digərləri)
hesab ediр ki, bu söz latın mənşəlidir, mənası "Dağlıq ölkə" deməkdir [17, 60].
Plinidə xatırladılan Alban çayını [5, 184] Alazan çayı ilə eyniləşdirən A.
Yanovski [28, 109] və S.T. Yeremyan [20, 303] hesab edirdilər ki, alban etnonimi və
Albaniya ölkəsinin adı Alban çayının adından götürülüb.
Göründüyü kimi tarix ədəbiyyatında bu problemə yanaşmalar müxtəlifdir
Albaniya, albanlar, Alban çayı, Albana şəhəri və Alban dənizi. Ölkənin, xalqın, çayın,
şəhərin və dənizin bir hissəsinə verilən bu adın mənası nə idi? Bu adların biri
digərindən törəmişdirmi? Törəmişdirsə hansından? Əgər belədirsə digər adların
törədiyi ilkin adın mənşəyi hara gedib çıxır və mənası nədir? Göründüyü kimi suallar
və bu suallardan yaranan mübahisələr kifayət qədər çoxdur.Bu mübahisələr isə
bundan sonra da davam edəcək.
Alban etnoniminin etnik mənşəyi də uzunsürən diskussiyaların mövzusu
olmuşdur. Yazılı mənbələrdə bu haqda heç bir məlumat yoxdur. Təəssüf ki, bu suala
arxeoloji materiallar da cavab verə bilmir. Tarix ədəbiyyatında albanların, hətta bütün
Albaniya əhalisinin ya iranmənşəli, ya da qafqazmənşəli olması fikri geniş
yayılmışdır. Albanları qafqazmənşəli hesab edən konsepsiyanın tərəfdarları Q.A.
Melikişvili [23, 124], A.Q. Şanidze [27, 37], İ.M. Dyakоnov [18, 23] İ. H. Əliyev [9,
67], Q.A. Klimov [22, 97] A.P. Novoseltsev [24, 39] və digərləridir. Amma tarixi
qaynaqlarda albanların iranmənşəli və ya qafqazmənşəli olmaları haqqında məlumat
yoxdur. Nə iranmənşəli, nə də qafqazmənşəli xalqlar içərisində albanların adını
daşıyan topluma rast gəlinməyib. Bu adı daşıyan toplumlar yalnız türk xalqları:
qazaxların [15, 253; 16, 46], qırğızların [8, 66], özbəklərin [21, 16] və türkmənlərin
TU RA N-SAM (TU RA N -C SR )
YI L: 2012 * Cİ LT: 4 * SAYI : 1 5 * Y A Z, 2 012
YEAR : 2 012 * V OLUM E : 4 * I SSU E : 15 * SU M M ER, 201 2
TURAN STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ DERGİSİ
(J OU RN A L OF TUR AN C EN TER F O R STR A TEGIC A L R ESEA RC HES)
www .tura nsa m.o rg
29
[10] içərisində XIX əsrdə qeydə alınmışdır. V.V. Vostrov, M.S. Mukanov yazırdı ki,
qazaxlar arasında ən qədim tayfalar matay və alban hesab edilir [16, 46].
Albanlarla iranmənşəli, qafqazmənşəli və yaxın Şərq tayfaları arasındakı
əlaqəyə qarşı çıxan K. Əliyev yazır: "Onlar (albanlar) tayfa, yaxud tayfa birliyi kimi
nə şumer, elam və urartu, nə də ki, müasir Qafqaz yaxud İranın aborigen əhalisi
arasında xatırlanmır....əgər alban adı yazılı mənbələrdə e.ə. I əsrdə çəkilirsə və əgər bu
etnonim Yaxın Şərq etnonimlərinə oxşamırsa, onda analogiyanı Qafqazın
sərhədlərindən kənarda axtarmaq lazımdır. Həqiqətən də Хəzər dənizindən şərqdəki
etnonimlərə diqqət yetirsək, asanlıqla etnonimik dəlillər tapmaq olar. Bu adların
sırasına qazax, özbək, türkmən və digər tayfalar arasında rast gəlinən alban etnonimi
də aiddir" [12, 131]. K. Əliyev alban etnonimi ilə Orta və Mərkəzi Asiya
etnonimlərinin eyni olmasını türk tayfalarının şərqdən qərbə doğru hərəkət etmələri ilə
əlaqəli olduğunu bildirirdi [11, 161]. Müəllifin fikrindən belə bir nəticə çıxır ki,
albanlar türk toplumu olublar və Azərbaycan ərazisinə təxminən e. ə. II – I əsrdə
şərqdən, daha dəqiqi desək Orta və Mərkəzi Asiyadan gəliblər.
Oxşar fikrə S. Əliyarlı da toxunur. Beləki, müəllif, albanların Qafqaza gəlmə
olduqlarını bildirərək yazırdı: "Albаn adını daşıyan etnos tarixi qaynaqlar üzrə
Transqafqaza saka tayfaları içərisində gəlmişdir" [19, 170]. Albanların gəlmə
olduqlarını demək əsası olmayan bir fikirdir, çünki bu tayfaların Albaniya ərazisinə
gəlmə olmaları haqqında heç bir qaynaq-nə yazılı nə də arxeoloji qaynaqlar məlumat
vermir. O ki, qaldı bu tayfanın Mərkəzi və Orta Asiyada analogiyasını tapmasına ola
bilsin ki, bu əksinə, albanların Cənubi Qafqazdan bəhs edilən ərazilərə hərəkət
etmələri ilə bağlı olmuşdur.
SONUÇ
Аlbanlar mənşəcə kim olublar? Türkmənşəli, iranmənşəli və ya
qafqazmənşəli? Göründüyü kimi yanaşmalar müxtəlifdir. Amma əvvəldə də qeyd
etdiyimiz kimi qafqaz və ya iranmənşəli toplumlar arasında alban adını daşıyan etnosa
rast gəlinməyib. Əksinə, bu adı daşıyan toplumlar türk xalqları arasında qeydə
alınmışdır. Fikrimizcə bu fakt özlüyündə alban etnoniminin türkmənşəli olmasını
deməyəəsas verən və mübahisələrə son qoyan olduqca tutarlı dəlildir.
ƏDƏBIYYAT
Алиев К.Г. Античные источники по истории Азербайджане. Баку: Элм,
1987, 132 с.
Алиев К.Г. Писатели античности об Азербайджане. Санкт–Петербург-
Баку: Улу,2001, 164 с.
Абрамзон С.М. Этнический состав населения Северной Киргизы. Труды
Киргизской археологической – этнографической экспедиции, вып. ЫВ, М.: 1960.
Алиев И.Г. История Мидии. Баку: АН Азерб. ССР, 1969. 360 с.
Алиев К.Г. Историческая топонимика // Изв. АН Азерб. ССР (серия
истории, философии и права), 1969, 4. с. 119 - 123.
Алиев К.Г. Переселение древние тюрки на Южном Кавказе. Новая
Турция, Анкара 2002, с. 158 – 162(на турец. яз.)
Алиев К. Г. Языки первых цивилизаций // Изв. АН Азерб. ССР (серия
истории, философии и права ), 1968, № 2. с. 129 - 131.
TU RA N-SAM (TU RA N -C SR )
YI L: 2012 * Cİ LT: 4 * SAYI : 1 5 * Y A Z, 2 012
YEAR : 2 012 * V OLUM E : 4 * I SSU E : 15 * SU M M ER, 201 2
TURAN STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ DERGİSİ
(J OU RN A L OF TUR AN C EN TER F O R STR A TEGIC A L R ESEA RC HES)
www .tura nsa m.o rg
30
Бабаев И.А.К вопросу о возникновении государства Албании
(кавказской) // Изв. АН Азерб. ССР, серия истории, философии и права, 1976, №
4. с. 40 - 51.
Бартольд
В.В.
Место
Прикаспийских
Областей
в
истории
мусульманского мира. Баку: 1925, с. 5 - 150.
Валиханов Ч. Ч. Избранные произведения.Алма – Ата: Изд – во Наука,
1986, 414 с.
Востров В. В., Муканов М. С. Родоплеменной состав и расселение
казаков. Алма – Ата: 1968
Гейбуллаев Г.А. К Этногенезу Азербайджанцев, т. 1. Баку: Элм, 1991, 552
с.
Дьяконов И.М.Языки древней передней Азии. М.: Наука, 1967, 492 с.
История Азербайджана, Под. ред. С. Алиярова, Баку: Азербайджан, 1996,
872 с. (на азерб.яз.)
История СССР (с древнейших времен об образовании древнерусского
государства). Изд - во АН ССР М.: Изд - во АН ССР, 1939. 531 с.
Кармышева Б.Х. Узбек謬¬ локайцы Южного Таджиктсана. Вып. 1
Сталинабад: Изд – ва Акад. наук Таджик. ССР, 1954, 169 с.
Климов Г. А. Кавказские языки. М.: Наука, 1965, 102 с.
Киракос Гандзакеци. История. Тифлис: 1909, 420 с.
Латышев В.В. Известия древних писателей о Скифии и Кавказе: В 2-х
томах. Т. 1, греческие писатели, вып. 1, 2, 3. (Приложение к «запискам
императорского русского археологического общества»). СПб: Типография
Императорской Академии Наук, 1890 – 1900, 946 с.
Латышев В.В. Известия древних писателей греческих и латинских о
Скифии и Кавказе: В 2-х т. Т. 2, латинские писатели, вып. 1 –2. (Приложение к
«запискам императорского русского археологического общества»). СПб:
Типография Императорской Академии Наук, 1904 – 1906, 454.
Мовсес Каланкатваци. История Албании. Предисл., пер. и коммент. З.М.
Буниятова. Баку: Элм, 1993, 269 с. (на азерб.яз.)
Меликишвили Г. А. К истории древней Грузии. Тбилиси: Изд – во АН
Груз. ССР, 1959. 507 с.
Новосельцев А.П., Пашуто В.Т., Черепни Л.В. Пути развития феодализма
(Закавказье, Средняя Азия, Русь, Прибалтика). М.: Наука, 1972, 338 с.
Очерки истории СССР. Кризис рабовладельческой системы и зарождение
феодализма на территории СССР III – IХ вв. ( отв. ред. Б. А. Рыбаков ), т. II. М.:
АН ССР, 1958. 947 с.
Страбон. География в 17 книгах / Перевод, статья и комментарий Г. А.
Стратановского. Л.: Наука, 1964, 941с.
Tревер К.В. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании (IV
в.н.э.- VII в.н.э.). М. - Л..: Изд – во АН ССР, 1959, 389 с.
Шанидзе А. Г. Новооткрытый алфавит кавказских албанцев и его
значение для науки. Зв. ИЯИМК Груз. ФАН ССР, 1938, т. 4, с. 1 – 68.
Яновский А. О древней Кавказской Албании. ЖМНП, 1846. ч. 52. с. 97 –
136; 161 – 203.
Dostları ilə paylaş: |