Totalitar rejiMLƏR

TOTALİTAR REJİMLƏR

Öncəliklə mən siyasi rejim haqqında bir az məlumat vermək istəyirəm. Siyasi rejim – dövlət hakimiyyətlərində , etnik birliklərə , ictimai təsisatlara münasibətinin , cəmiyyətdə siaysi azadlığın səviyyəsinin , şəxsiyyətin hakimiyyətə münasibətinin məcmusudur. Siyasi rejimin ilk təsnifatını qədim yunan tarixçisi Heredot vermişdir. Marksizim belə hesab ediddi ki , siyasi rejimdə fərqlər istehsal sistemindən irəli gəlir. Djuverje isə əksinə söyləyirdi ki , siyasi rejimlərin fərqləri tarixi və mənəvi inkişafın nəticəsidir , istehsal sistemi ilə əlaqə yoxdur . Hər bir tarixi dövrdə siaysi rejimlərin təsnifatı həmin dövrün reallıqlarına əsaslanır . Müasir dövrdə ən geniş yayılmış rejimlər :

Totalitar ; Avtoritar ; Demokratik rejimlərdir.

T otalitarizm – totalis latın sözündən olub “bütöv” “bütün” mənasını verir. 20-cil illərin əvvəllərində ilk dəfə bu termin İtaliyada Mussolininin faşist rejimini səciyyələndirmək eçen istifadə edilib. Qanuni siyasi fəaliyyətin tək bir partiyaya tanıdığı, qanuni müxalifətə yer verilməyən və indiki vaxtda daha çox sosialist ölkələrdə tətbiq olunan siyasi-yönetim sistemidir.Yalnız tək bir partiyanın iqtidara gəlmək üçün girişilən siyasi fəaliyyətinə, cəmiyyətin təşkilatlandırmasına, cəmiyyətə müəyyən bir ideologiya istiqamətində istiqamət verməsinə, dəyərləri və qaynaqların paylamasına icazə verilən "tək partiya sistemi", strukturca və fikri baxım dan özünə xas bəzi xüsusiyyətlərə malikdir. Nəzəriyyədə və tətbiqdə tək partiya sisteminin tək bir formasının olmadığı görülər. Təşkilat forması və ideologiya diqqətə alındığında bu sistemin indiki vaxtda totalitar-qiyamçı (kommunist) tək partiya sistemi ilə rəqabətə də sahil çox partiyalı sistemə keçiş əvvəlində, bil xüsusiyyət müstəqilliklərini yeni qazanan Afri ka dövlətlərində görülən, müasirləşdirici-hazırlayıcı tək partiya sistemi şəklində bir tas nifi edilə bilər. Çağımızda Sovetlər Birli-ğində, Nazı Almaniyasında, Mussolini İtalyasında və az-inkişaf etmiş Afrika və Asiya ölkələrinin bəzisində tətbiq imkanı tapmış olan tək partiya sistemi, funksiyalın və ortaya çıxış şərtləri bir-birindən fərqli olmaqla birlikdə edilən və ideologiyaları arasında maraqlı bir bənzərlikdir. Xüsusilə kommunist partiyaların həm təşkilatlat formaları həm də ideologiyaları arasında tək bir forma diqqət çəkməkdədir.

Bir cəmiyyətdə tək partiya sisteminin qurulması müddəti, bir neçə mərhələdən keçərək reallaşmaqdadır, iqtidara gəlmədən əvvəlki ilk mərhələdə, ümumiyyətlə gizli olaraq bir siyasi partiya ortaya çıxmaqdadır. İkinci mərhələdə gizli qiyamçı partiya, iqtidarı ələ almaqda və rejimə suveren olmaqdadır;

partiyanın oturması, bürokratik şəkildə təşkilatlatlanması bu mərhələdə reallaşmaqdadır. Ardından bir adamın (Stalin, Hitler, Mussolini vd.) hər şeyə suveren olduğu yalnız onun sözünün keçdiyi mərhələ gəlməkdədir. Dördüncü mərhələdə də adam iqtidarı zirvəyə çatmaqta, müxalifət şiddət və terrorla əzilməkdə və susdurulmaqdadır. Zirvədəki adamın və partiyanın suverenliyində totalitar bir dövlət ortaya çıxmaqdadır.

Ümumiyyətlə cəmiyyəti kökündən dəyişdirib yenidən təşkilatlandırmaq məqsədinin güdüldüyü tək partiya sistemində, hər şeyə suveren olan totalitar və qiyamçı partiya, tək partiya meydana gəlişi hökumət təməlini siyasi ideologiyaya da yandırmaqladır. Sovet doktrinasına görə, çox partiyalı ilk kapitalist oligarşiyi gözdən saxladığından azadlığı və demokratiyanı reallaşdırmaq üçün tək partiya lazımlıdır. Partiyalar ictimai təsnif edil təmsil etməkdədir ler. Cəmiyyətdə qarşıdurmaların qaynağı olan ictimai sinifləri ortadan qaldırmaq və sinif sız bir cəmiyyət qurmaq üçün işçi sinifinin ön derliğine ehtiyac vardır.

Bu vəziyyətdə işçi sinifin bir partiyası olmalı və bu partiya cəmiyyəti sinifsiz hala gətirməlidir. Beləcə Marksist -Leninist ideologiya tək partiya sisteminə qanuni iyet zəmini meydana gətirməkdədir. Bənzər anlanı şı, fərqli formalarda olsa belə, Nazizmde və Faşizmdə görə bildiyimiz kimi Afrika və As ya ölkələrində görülən tək partiya sistemlərin də də görmək mümkündür. Məsələn, Türkiyedə 1945 Əvvəlində tətbiq imkanı tapmış olan tək partiya rəhbərliyi dövründə cəmiyyətin geriliyi, qarşı inqilab cəhdləri, Qərbliləşmə və rəsmi ideologiyaya düşmənlik kimi səbəblər bu sistemə hökumət zemi ni meydana gətirmədə istifadə edilmişdir.Tək partiya sisteminin ən əhəmiyyətli xüsusiyyəti, hər şeyə baxmayaraq suveren olan partiyanın birideologiyanı təmsil etməsi bu ideologiyaya götə cəmiyyəti yenidən qurmağa, ona yeni və fərqli bir forma verməyə işidir. Bu sistemdə həm partiya təkəli, həm də ideologiya təkəlinin ən diqqətə çarpan xüsusiyyət olaraq ortaya çıkağı görülər. Partiya, ideologiyanın istəyinə uyğun bir cəmiyyəti qurmaq üçün cəmiyyəti te melden dəyişdirməyi hədəf al ir və bu sahədə böyük ideallar, ehtiraslar arxasında qaçar. İdeologiyanın çərçivəni çəkdiyi rəsmi düşünme forması və rəsmi doğrular yaradılar; və bu quruluşun qurulması ilə rəsmi doğruların dı şındaki düşüncələrə yer verilməz. Rəsmi düşünmə forması xaricində düşünmək xəyanət olaraq dərk edilər. Məqsədlərin reallaşdı rilmesi üçün sistemin totalitar olması bir zo runluluk olaraq ortaya çıxar. Bu səbəblə müxalifət şiddətlə və terrorla susdurular. Qorxu və inanc sistemə suveren olan ən Əhəmiyyətli xüsusiyyətlər olar. İdeologiyanın partiyaya ruh və güc verdiyi bu sistemdə d övlət və partiya ideologiyanı yayma funksiyasını yük lenmiş olub hər cür ictimai İmkanlar bu iş üçün istifadə edilər. Kütləvi informasiya vasitələri və təhsil təşkilatlan bu məqsədə xidmət edən başlıca vasitələrdir. İdeologiyaya və onun uygu lamalarına qarşı ciddi müxalifət meydana gətirən ənənəvi-dini təşkilatların şiddətlə orta dan qaldırıldığı müşahidə edilməkdədir. Sovetlər Birliyindəki tətbiqdə minlərlə məbəd bağlanılmış, din adanılan zecri, şəkillərdə ce zalandırılmışlardır. Bənzər tətbiq Çin Xalq Respublikasında və Albaniyada da yaşanmışdır.

Tək partiya sistemində qanuni siyasi fəaliyyətdə olan partiyanın cəmiyyətin bütün sahələrinə suveren olması və hər şeyə sahib tapılması, bir başqa Əhəmiyyətli xüsusiyyət olaraq qiymətləndirilə bilər. Partiyanın mütləq iktida rina qarşı gələcək bir güc yoxsa da zaman zaman ortaya çıxan müxalifət cəhdləri asanca saf xarici edilməkdədir. Bu sistemdə partiya, rəsmi ideologiyaya uyğun bir cəmiyyət ye tiştirme məqsədi güdməsi səbəbiylə "sultacı müəllim" rolundadır. Bu məqsədə çatmada bir başqa gücə yer verilməməkdədir. Toplu mun bütün sahələrinə suveren olan bürokra siye partiyanın hakim olmasa, bürokratiyanı par tinin tətbiq cihazı halına gətirməkdə olub politize bir təşkilat şəklində ortaya çıx masını təmin etməkdədir. "Yeni Sərhəd olaraq fəaliyyətini yaxşıca artırmış olan və sinifsiz cəmiyyət yaratma idealına baxmayaraq güclü bir sinif olaraq ortaya çıxan bürokratiya, partiyanın əmrində və yoxlamasında var. Si-yasal-yönetsel sistemdə qüvvətli bir merke ziyetçilik müşahidə edilməkdədir. Siyasi, top lumsal və iqtisadi hər cür qərar, mer kezde, partiyanın zirvəsində tapılanlarca alınmaqda və aşağıya ağda 1 maktadır. Bu sistemdə gələcək və vanln k istənən hədəf əhəmiyyətli olduğundan ictimai və fərdi fərqli tələb və istəklər asanca gözardı edi lebilmektedir.

Tək partiya sistemində siyasi partiya təkəli tək partiyada olduğundan dövlət, bu partiyaya möhkəmcə bağlı olmaqda olub partizan bir dövlətdir; partiyalar dövləti deyil partizan bir dövlət söz mövzusu olmaqdadır. Dövlət, tək partiya ideologiyasını mütləq doğru olaraq orta ya qoyduğundan, ideologiyanın mübahisə müzakirə edilməsi mümkün ola bilməməkdədir. Bu sistemdə iktidarın və dövlətin kimin əlində olduğu da ayrı bir problemdir. İqtidar bir oligarşidemi, yoxsa bir monarktadırmı? Ümumiyyətlə partiya hiyerarşisinin zirvəsində olan və müqəddəs-laşonlmış bir adamın iqtidara suveren oldu ğu müşahidə edilməkdədir. Zirvədəki bir nömrəli adam, karizmatik bir lider görünüşündədir. Cəmiyyət ona fövqəladə xüsusiyyətlər ətf etməkdədir. Bir nömrəli adamın - buna biz mo~ nark da deyə bilərik- götürdüyü qərarlara, yaxın ətrafında tapılanların belə müxalifəti qeyri-mümkün kimidir. Zirvədəki bir nömrə adam, qərarları yoldaşlarına təsdiq etdirmədə çətinlik çəkməməkdədir. Sovetlər Birli ğinde Yüksək Sovetlərdəki qərarların alı nışı maraqlı bir nümunə təşkil etməkdədir. Hər cür dərdin ittifaqla qəbul edilməkdə və top lu alqışlarla müqəddəs hesab edilməkdədir. Onsuz da qazancıq-matik liderin qərarlarda yanıla biləcəyi də çox düşünülməməkdədir. Sistemə suveren olan qorxu, qərarların əleyhində olanların qənaətlərini ifadə etmələrinə imkan vermə mektedir. Bu sistemdə ictimai tələblərin rahatca ifadə edilməsi, iqtidara çatdırılma sı və bu tələblər istiqamətində qərarların alınması mümkün deyil. Onsuz da ideoloji olaraq cəmiyyətin fərqli ictimai təbəqələr dan meydana gəldiyi qəbul edilməməkdə və tək ölçülü bir cəmiyyət utopiyası ilə gerçək ler gizlənməkdədir. Aslolan cəmiyyətin yu arvaddan hərəkətə keçirilməsi, müəyyən bir şəklə soxulmasıdır; bu səbəblə sulta təməl əsas olaraq qarşımıza çıxmaqladır.

Tək partiya sistemində, demokratik məna da bir seçkidən də danışma imkanımız yoxdur. Seçiləcək kəslərin partiya tərəfindən təyin olunması, tək siyahı halında seçkiyə gedil mesi, seçicilərin seçim etmə haqqlarının tapılmaması və yalnız önlərinə qoyulan siyahını təsdiqləmək məcburiyyətində olmaları, seçki deyil çox plebisit görünüşü verməkdədir. Bu tətbiqə hər nə qədər hökumət qazan dırıcı ideoloji səbəblər tapılmaqdadırsa da bu seçki formasının azadlıq və demokra si üçün uyğun olduğunun müdafiə olunmasının heç bir mənası yoxdur.

Tək partiyalı totalitar sistem deyilincə nə məhrum Sovetlər BirliğTndeki kommunist partiyanın suveren olduğu sistem ağla gəlirsə də Nazı Almaniyası, Mussolini İtaliyası, Fran-ko İspaniyası və Afrikadakı müxtəlif dövlət lerde fərqli tətbiqlər də var. Türkiyədə 1945dən əvvəlki tək partiya sistemi ilə C. Abdülnasır dövründə Misirdəki tək partiya sistemi təşkilatlanma və ideoloji nite likler baxımından fərqli nümunələr olaraq gö rülebilmektedir. Dəyişik cəmiyyətlərdə uyğun gəl gulanan tək partiya sistemləri arasında ümumi də bir bənzərlik tapılmaqla birlikdə top lumsal - mədəni quruluş fərqliliyi səbəbiylə həm təşkilatlanma həm də ideologiya sahəsində əhəmiyyətli ayrılıqların varlığı müşahidə edilməkdədir.

Mussolini, I Dünya Müharibısindən sonra təsirli olan mərkəzi nüfuza qarşı dağıdıcı güclər üzündən savunmasız qalmış bir xalqın birliyini və xalq vasitəsilə də dövlətdə cisimləşən tarixi bir birlik şəxsiyyətini hədəfləyirdi. Faşizm, dövlətin fərd üzərindəki üstünlüyünü və bu dövlətin gücünün sərhədsiz şəkildə yayılmasını nəzərdə tutar. Mussolini "faşizmə görə, hər şey dövlətin içindədir və dövlətin xaricində insani və ya ruhi heç bir şey yoxdur, dahası onun xaricində heç bir şeyin dəyəri yoxdur. Bu mənada faşizm, totalitardır və bütün dəyərlərin sintezi və birliyi olan faşist dövlət, bir xalqın həyatının bütün istiqamətlərini ifadə edər, inkişaf etdirər və gücləndirər" deyə yazırdı. Totalitar sistemlərin digər rejimlərlə fərqi təyin olunmağa çalışılmışdır. Alamaniyada 40-50 –ci illərdə totalitarizm rejimi formalaşıb başa çatdı.

Benito Mussolini

Bütün totalitar sistemlərin suveren tarixi və ideoloji ünsürü ola biləcək xüsusiyyətlər üzərində bir razılaşma yoxdur. Amma "totalitarizm" terminini, dövlətin hədəf olaraq seçdiyi şeyə çatmaq üçün "bütün göndərər"in istifadə edilməsi mənasını verdiyi də açıqdır. Bundan ötəri, istəkləri nə olursa olsun bütün totalitar rejimlər aktual texnikalarla siyasi despotizmi zəmanət altına almaq, dövlət tərəfindən təyin olunan bir iqtisadiyyatın xaricindəki mənfəətləri məhdudlaşdırmaq, demokratik belə olsa tək tip ideoloji qaydaları söykəmək kimi başqa xüsusiyyətlər də daşıyar. Totalitarizm, ictimai həyatın bütün istiqamətlərini ehtiva edir. Faşist, teokrasist rejimlərdə mütləq düşüncə hakimdir. İnsanoğlunun doğuşundan bəri mədəniyyət macərası sonsuza qədər yenidən düşünülməyə, yenidən şərh olunmağa açıq xüsusiyyətdədir, amma totalitarizm bu qapıları bağlayar, son şərhləri tapdığını söyləyər, mübahisə azadlığını başdan kəsib təyin edər. Beləcə, keçici olmayan heç bir mütləq olmadığını çelişik bir şəkildə açıqlayar və çökər.Totalitarizm üzrə ilk əsərlər Xeyekin “Rəzilliyə aparan yol” , Areidin “Totalitariymin mənbələri” (1951) , Fridrixin və Bjezinskinin “Totalitar və Avtokratiya” (1956) kitablarıdır. Totlitarizmin meydana glməsi hələ qədim zamanlara bağlıdır. E.ə. V əsrdə Heraklit yazırdı ki , müdriklik və alimlik zirvəsinə yüksələrək “bütün əşyaları qəti şəkildə idarə etmək mümkündür”. Totalitarizmin meydana gəlməsi müəyyən ictimai şərait zəminində mümkündür. Onun ən ümumi şərti cəmiyyətin oz inkişafının sənaye mərhələsinə qədəm qoyması hesab olunur. Totalitarizmin yaranma səbəblərindən biri də cəmiyyət həyatının mürəkkəbləşməsi , onun rasional idarə edilməsi ilə şəxsiyyətin azadlığı arasında ziddiyətin dərinləşməsi hesab olunur. Mussolini total rejimə haqq qazandıraraq deyirdi ki : “Biz ilk dəfə olaraq bəyan etdik ki , sivilzasiya mürəkkəbləşdikcə şəxsiyyətin azadlığı məhdudlaşır” .

Totalitarizmin yaranmasına sənaye mərhələsində meydana çıxan yeni sosial əlaqələr sisteminin insanlarda doğurduğu psixoloji uyğunsuzluq və narahatçılıq halı da mühüm rol oynayır.

Totalitar rejimin əlamətləri bunlardır :

1. 
   Bu rejimdə vahid partiya mövcud olur və hakimiyyət ona tabe olur. Misal olaraq : SSRİ , ÇİN , KUBA
   
2.