АМЕА-nın Xəbərləri (biologiya və tibb elmləri), cild 68, №1, səh. 54-57 (2013)
54
Naxçıvan Muxtar Respublikasında Gövşəyən Heyvanların Tizanieziozunun
(Thysaniezia giardi) Yayılması
Q.T. Fərhadov
Naxçıvan Elmi-Tədqiqat Baytarlıq Mərkəzi, Naxçıvan şəh., Azərbaycan;
E-mail: qadir_ferhadov@hotmail.com
Məqalədə gövşəyən heyvanlar arasında parazitlik edən anoplosefalyatların Thizaniezia giardi
növündən bəhs edilir. Müəyyən olunmuşdur ki, Naxçıvan Muxtar Respublikasının dağətəyi
ərazilərində gövşəyən heyvanların tizaniezioza yoluxması adətən 8-9 aylıq toğlularda mart-aprel
aylarından müşahidə olunur və bu xəstəliyin ilin müxtəlif fəsillərində yayılması heyvanların yaşından
asılı olaraq dəyişir. Toğluların yoluxması əvvəlki illər ərzində yoluxmuş heyvanlar otarılan otlaqlarda
baş verir. Cari ildə yoluxmanın ən yüksək dərəcəsi qeydə alınıb. Kişik buynuzlu heyvanların 12,5%,
iri buynuzlu malqaranın isə 1,5%-i tizaniezioza yoluxub.
GIRIŞ
Tizaniezioz, Avitellinidae ailəsinə mənsub olan
Thysaneizia giardi tərəfindən törədilir. Xəstəliyə
Zaqafqaziyada, Qazaxıstanda, Orta Asiyada
Türkiyədə (Ayaz və Tinar, 2006; Yıldız and
Çavuşoğlu, 2003; Yıldız, 2007; Schnieder, 2000),
Aşağı Volqaboyunda və Ukraynanın cənubunda
daha çox təsadüf edilir. Azərbaycanın şərq
rayonlarında bu helmintoza daha çox təsadüf edilir
(İsmayılov, 2009; İsmayılov və b., 2011; Fourie et
al., 1997). Naxçıvan ərazisinin spesifikliyi
xarakterik helmintofaunanın formalaşmasına şərait
yaratmışdır.
Helmint Avitellinidae ailəsinə mənsub boz süd
rəngli iri sestodlardan olub boyu 3-4 m, eni 9 mm-ə
qədərdir. Strobili silahsız başcıqdan, boyuncuqdan
və gödək buğumlardan ibarətdir. Cinsiyyət aparatı
təkdir, cinsiyyət dəlikləri isə nizamsız olaraq hər iki
tərəfə açılır. Balalıq qıvrım borunu xatırladır.
Qoyun və keçilərin incə bağırsaqlarında yaşayan
sestodlar arasında özünə yer alan Thysanosomidae
ailəsinə mənsub olan Avitellina centripunctata və
Thysaniezia ovilla Türkiyənin Kırıqkala
universitetində K.Yıldız (2003) tərəfindən elektron
mikroskop vasitəsilə incələnərək helmintin struktur
quruluşu strobilası və skoleksi öyrənilmişdir. Bu
parazitlərin inkişafı aralıq sahibləri olan Psocidae
ailəsinə aid insektlərin iştirakı ilə keçir (Ayaz və
Tinar, 2006; İsmaylov, 2011). Ölkəmizin az qala hər
bölgəsində qoyunlarda görünə bilən bu parazitlər
sayca çox olduqları və bağırsaqlarda yaşayan digər
parazitlərlə birlikdə, cavan heyvanlarda inkişafdan
qalma, çəki itirmə və digər itkilərə səbəb olur (Ayaz
və Tinar, 2006). Sestodun yetkin buğumlarında 2000-
dən yuxarı kisə olur ki, hər kisənin içərisində 3-8
yumurta müşahidə olunur. Çox xırda dəyirmi formalı,
boz rəngli yumurtanın içərisindəki onkosferin
armudvari cihazı yoxdur. Bu da tizanieziozu
monieziozdan seçməyə imkan verir.
Tizanieziozlar definitiv və aralıq sahibi olan ot
yeyən həşəratın iştirakı ilə inkişaf edir. Parazit
qaramal və davarın nazik bağırsağında yerləşir.
Tizaniezioz zamanı heyvanlarda düşkünlük, selikli
qişalarda qansızlaşma olur. Xəstəliyin şiddəti ot
yeyən həşəratların artması və çoxalması ilə əlaqəli
inkişaf edir.
Yumurtalarda armudvari cisim yoxdur,
diametri 0,018-0,027 mm, yumru formada boz
rəngdə görünür. Monieziyaların aralıq sahibləri
(oribatid gənələri) göstərildiyi kimi (İsmayılov, 2001,
2003, 2009, 2010) respublikanın bütün otlaqlarında
yayılmışdır, xüsusən onların növ tərkibi və sıxlığı,
intensivliyi dağ və dağətəyi bölgələrdə daha çoxdur.
Tam helmintoloji yarma üsulu ilə tədqiq olunmuş
qoyunların anoplosefalyatlarla yoluxması 10,7%,
qaramalınkı 7,3%, camışlarda isə cəmi 6%
olmuşdur. Kaproloji tədqiqatda isə qoyunların
monieziyalarla yoluxması 8-12%, qaramalınkı 2-
12%, camışlarınkı isə 2-6% olmuşdur, Thyzaniezia
ilə yoluxma qoyunlarda 2-6%, qaramalda 2-5%,
camışlarda 2-4%, Avitellina ilə yoluxma
qoyunlarda 2-8%, qaramalda 2-4%, camışlarda isə
cəmi 2% olmuşdur. Yoluxma intensivliyi ən çox
qoyunlar arasında olmuşdur (Yİ-2-8%) (Ismayılov
və b., 2011).
Azərbaycanda kənd təsərrüfatı heyvanları
anoplosefalyatlarla bütün il boyu yoluxurlar
(İsmayılov, 2010), belə ki ilin hər fəslində kəsilmiş
heyvanların bağırsağında imaginal və preimaginal
sestodlar qeyd olunur. Bu isə o deməkdir ki,
monieziyaların aralıq sahibləri, oribatid gənələri də
örüşlərdə daimi vardır və onlar da ilin bütün aylarında
(kəskin şaxta və isti günlər istisna olmaqla) aktiv
olurlar. Oribatid gənələrinin də intensivliyi iki
yüksələn xətt üzrə (yazın axır ayları və payızın əvvəl
ayları) olur, bu vaxt oribatid gənələrinin 70-80%-i ot
üzərinə miqrasiya edirlər (İsmayılov, 2003; İsmayılov
Naxçıvan Muxtar Respublikasında Gövşəyən
55
və b., 2006).
Oribatid gənələri ilin əksər aylarında
otlaqlarda aktiv həyat tərzi keçirirlər, yəni onlar
torpağın üst qatına, oradan isə ot üzərinə miqrasiya
edirlər.
Tizaniezioza ən çox 1-2 yaş arasında olan
heyvanlar yoluxur. Yoluxma 6 aylıqdan yuxarı
toğlularda müşahidə olunur. Yoluxma ilin müxtəlif
mövsümlərində baş verə bilir. Güclü yoluxma
zamanı 60 nüsxəyə kimi tizanezia helminti görmək
olur.
Tizaniezioz çox vaxtı monieziozla qarışıq
invaziya şəklində müşahidə olunur. Moniezioza ot
yeyən bütün gövşəyən heyvanlar yoluxur.
Helmintin artıb çoxalması
nəticəsində
bağırsaqlarda irinli maye ifraz olunmaqla
orqanizmin zəhərlənməsinə səbəb olur ki, bu da öz
növbəsində əsəb sistemini pozur. Tizaniezioza
yoluxmuş heyvanlarda ishal, qəbizlik, zəifləmə
müşahidə olunur. Bunun da nəticəsində heyvanın
əzələlərində titrəyiş
və
hərəki orqanların
koordinasyon sisteminə təsir etməklə heyvanlar
məhv olur. Tizaniezioza qarşı quzularda immunitet
olur ki, bu da ilkin ayında quzuların tizaniezioza
yoluxmasının qarşısını alır.
MATERİAL VƏ METODLAR
Gövşəyən ev heyvanlarında tizanieziozun
yayılmasını aşkar etmək üçün qeyri-tam yarma
üsulu ilə qoyun, qaramal və camışların mədə-
bağırsaq, qursaq və işgənbələri tədqiq edilmişdir.
Aparılan tədqiqatlar göstərmişdir ki, yuxarı
zonalarda qoyunlar arasında tizanezia qeyd
olunmamışdır. Tizanieziozu M.benedeni-dən
fərqləndirmək lazımdır. Morfoloji cəhətdən bunları
ayırmaq üçün mikrobioloji iynə ilə sestodun bədəni
xırda hissələrə ayıraraq monieziozda olan suda
suspenziya əmələ gətirməsi tizanieziozda müşahidə
olunmur. Tizaniezioza diaqnoz qoymaq üçün ölmüş
heyvanlarda törədicinin görünməsi kifayətdir.
Helmintoskopiya zamanı isə kalda buğumların
görünməsi yoluxmaya şübhə yaradır.
Göstərilən zonada gövşəyən kənd təsərrüfatı
heyvanlarının anoplosefalyatlara nə dərəcədə
yoluxmasını müəyyən etmək üçün akademik
K.İ.Skryabinin (1951) helmintoloji yarma üsulu ilə
(THY) 25 baş qoyun, 12 baş qaramal, 8 baş camış,
koproloji müayinə üsulu ilə (doymuş məhlulda
Vayda, Berman, ardıcıl yuma, çökdürmə üsulları
ilə) 1650 baş qoyun, 850 baş qaramal, 150 baş
camış tədqiq edilmişdir. Heyvanların kalı ilə
mütəmadi olaraq xarici mühitə yumurta ilə zəngin
bugumlar otlaq sahələinə və suvat sahələrinə
tökülür ki, buda aralıq sahiblərin yoluxmasına səbəb
olur.
Bizim təcrübələrimizdə tizaneziya Babək
rayonunun Vayxır kəndində fevral ayının
ortalarında ölmüş heyvanların yarılması nəticəsində
7 baş heyvanda tizaniezioz törədicisinin 2-8 arası
nüsxəsinin görünməsi tərəfimizdən aşkarlanaraq
helmintin boyu ölçülərək, orta hesabla 2,1 mm-dən
2,8 mm-ə qədər uzunluqları, 4,5 mm isə eni olduğu
təsbit edildi. Əldə olunan helmint toplanaraq
Naxçıvan Elmi Tədqiqat Baytarlıq Mərkəzinin
Helmintoloji laboratoriyasında tədqiqat üçün
Barbaqallo məhlulunda fiksasiya edilərək muzey
preparatı kimi saxlanıldı.
Ölmüş və kəsilmiş 25 başdan 7-ində helmintin
aşkarlanması invaziyanın ekstensivliyinin 28%-ə
çatmasının sübutu olmuşdur. Intensivlik isə 2-8 nüsxə
arasında dəyişir.
Heyvanlar 1,3-1,5 illik toğlulardır.
NƏTİCƏLƏR VƏ ONLARIN MÜZAKİRƏSİ
İri buynuzlu heyvanların tizanieziozla
yoluxması 1,3%, camışlarınkı isə 0% olmuşdur.
Xırda buynuzlu heyvanlarda tizaniezioza yoluxma
12,5%-dir. Yarma nəticəsinə görə isə xırda
buynuzlu heyvanlarda bu rəqəm daha yüksək –
28% olmuşdur. Bu onunla izah olunur ki,
yoluxmanın intensiv gedən sahələrdə tizanieziozun
yayılması daha çox heyvanları cəlb edir.
Muxtar Respublikanın ərazilərindən gətirilmiş
1650 baş x/b, 850 baş qarmalın, 150 baş camışın
kal nümunəsi araşdırıldıqda 8-16 aylıqdan yuxarı
toğlularda yoluxmanın ekstensivliyi 12,5%, iri
buynuzlu 9-15 aylıq danalarda isə 1,5% yoluxma
oldugu aşkarlandı. 2-2,5 yaşdan yuxarı heyvanlarda
tizaneziya çox zəif 0,5-1% miqdarında müşahidə
edildi. Yuxarı yaşlı heyvanlarda nesteril (davamsız)
immunitetin əmələ gəlməsi müəyyən dərəcədə
cavan heyvanlara nisbətən yaşlı heyvanların
tizaniezioza yoluxmasının qarşısını alır. Müayinə
zamanı yüksək daglıq ərazilərdən gətirilmiş kal
nümunələrində yumurta və bugumlar müşahidə
olunmadı. Bu da yuxarı daglıq ərazilərdə
tizanieziozu bəsləyən aralıq sahibin olmaması ilə
əlaqədardır. Mart ayında Babək rayonunun Vayxır
kəndində ölmüş və məcburi kəsilmiş heyvanlar
yarılarkən bagırsaqlarda hər heyvanda 8-12 nüsxə
tizaneziya helmintinin tapılması tizanieziozun
erkən yazda keçən ilin toğlularında daha çox
yayıldığını təsdiq etdi. Yoluxma zamanı heyvanlara
hər kq diri çəkisinə 0,1q fenasal verildikdən 2 gün
sonra kal nümunələri araşdırılarkən yumurta və
bugumun gorünməməsi fenasalın tizaniezioza
effektli təsiri oldugunu təcrübələrdə özünü göstərdi.
Q.T. Fərhadov
56
Cədvəl 1. Gövşəyən heyvanlarda tizanieziozun yayılma xüsusiyyətləri (koproloji müayinələrə əsasən).
Tədqiqat
ərazisi
İri buynuzlu
Xırda buynuzlu
camış
yoxlanılıb yoluxub yoluxma,
% yoxlanılıb yoluxub yoluxma,
% yoxlanılıb yoluxub yoluxma,
%
Babək 430
5
1,62
850
102
12
150
- -
Şahbuz 420
9
2,14
800
104
13 -
- -
Cəmi: 850
13
1,52
1650
206
12,5
150
- -
Сədvəl 1-dən göründüyü kimi, Babək
rayonunun kəndlərindən
Şahbuz rayonunun
kəndlərinə dogru yuxarı qalxdıqca dagətəyi
zonalarda nisbi nəmliyin və aralıq sahiblərinin say
çoxluğuna görə, aşagı zonalara nisbətən, burda
yoluxmada müəyyən qədər fərq vardır. Heyvanın
növündən asılı olaraq yoluxma bir yaşında olan
toğlularda inək və danalara nisbətən daha yüksəkdir.
Mübarizə tədbirləri:
1. Hər kiloqram diri çəkiyə 0,1 qram hesabı ilə
fenasalın ağızdan verilməsi helminti məhv
edir.
2. Parazitlə sahib arasında zənciri qırmaq üçün
növbəli otlaqlardan istifadə olunmalıdır.
NƏTİCƏLƏR
1.
Naxçıvan Muxtar Respublikasının dagətəyi
zonalarında tizaniezioz xırda buynuzlu
heyvanlarda 12,5 %, iri buynuzlu mallarda
1,5% yayılmışdır.
2.
İki-üç yaşdan yuxarı heyvanlarda tizaniezioz
zəif, yaxud da heç müşahidə olunmur.
3.
Tizanieziozun inkişafı aralıq sahibləri olan
Psocidae ailəsinə aid insektlərin iştirakı ilə
keçir.
ƏDƏBİYYAT
Ayaz E., Tınar R. (2006) Sestoda. (ed. Tınar R)
Helmintoloji. Nobel Yayın No: 965, Fen ve
Biyoloji Yayınları Dizisi: 48, Ankara, s. 103-212.
İsmayılov Q.C. (2009) Azərbaycanda gövşəyən ev
heyvanlarında anoplosefalyatların (fauna,
sistematika və biologiyası) və onların aralıq
sahiblərinin (oribatid gənələrinin) yayılmasının
ekoloji-coğrafi təhlili. AMEA-nın Xəbərləri
(biologiya elmləri seriyası,) 1-2: 78- 84.
İsmayılov Q.C., Rzayev N.M., Fərzəliyeva E.V.
(2011) Şirvanın cənub-şərq ərazilərində gövşəyən ev
heyvanlarında anoplosefalyat, paramfistom və onla-
rın aralıq sahiblərinin yayılması. AMEA-nın Xəbər-
ləri (biologiya elmləri seriyası), 66(1): 151-155.
Fourie H.J., Amelsfoort van A.F., Michael L.M.
(1997) A scanning electron-microscope examina-
tion of the scolex of Houttuynia struthionis.
Onderstepoort J. Vet. Res., 64: 47-50.
Yıldız K., Çavuşoğlu K. (2003) Pomphorhynchus
laevis’in scanning elektron mikroskobik
incelenmesi. Turk Vet. Hay. Derg., 27: 1357-1360;
Türkiye Parazitoloji Dergisi, 2007, 31(4): 292-295.
Yıldız K. (2007) Avitellina centripunctata ve
Thysaniezia ovilla'nın Taramalı Elektron
Mikroskobu (SEM) ile İncelenmesi. Türkiye
Parazitoloji Dergisi, (31) 4: 292-295.
Schnieder T. (2000). Helminthosen der
Wiederkauer. In: Veterinarmedizinische Parasito-
logie (eds.:. Rommel M., Eckert J., Kutzer E.,
Korting W., Schneider T.), 5, Vollstandig
neubearbeitere Auflage. Parey Buchverlag, Berlin,
pp.192-295.
Skrjabin K.I. (1951) Essentials of Sestodology.
Volume 1. The Academy of Sciences of the USSR,
Moscow: 464-507.
Распространение Тизаниезиоза Жвачных Животных На Территории Нахчыванской
Автономной Республики
Г.Т. Фархадов
Нахчыванский научно-исследовательский ветеринарный центр
Выявлено, что на предгорных территориях Нахчыванской АР тизаниезиоз жвачных животных
регистрировался с марта-апреля месяца у 8-9-месячных ягнят и телят, однако степень его
распространения в разные времена года значительно колеблется в зависимости от возраста
животных. Заражение телят тизаниезиями происходит на пастбище, где в предыдущие годы выпасали
зараженных жвачных животных. Самый высокий подъем инвазии наблюдается у телят и ягнят
текущего года. Тизаниезиями заражено 12,5 %МРС, 1,5% КРС.
Naxçıvan Muxtar Respublikasında Gövşəyən
57
Spreading of Tizaniezioz of Ruminant In The Nakhchivan Autonomous Republic
G.T. Farhadov
Nakhchivan Scientific-Research Veterinary Centr
Tizaniezioz ruminants were detected in the foothills of the Nakhchivan Autonomous Republic in 8-month 9-
month old lambs and calves in March and April, but the extent of its distribution in the different seasons
considerably varies depending on the age of the animals. Infection of calves occurs on pasture, where in
previous years grazed infected ruminants.The highest rise of infestation observed in calves and lambs this
year. 12.5% of ship and 1.5% of cattles are infected.
Dostları ilə paylaş: |