Tərtib etdi: müəl., b.ü. f d. Babaşli a.Ə
Yüklə 102,93 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MÜHAZİRE 4. QİDA RASİONLARININ ENERJİ DƏYƏRİNİN NORMALLAŞDIRILMASININ ELMİ ƏSASLARI PLAN
- 1) İnsan orqanizmində maddələr və enerji mübadiləsi.
- 2) Orqanizmin enerji tələbatları və məsrəfləri.
- 3) Əsas, aralıq və ümumi mübadilə.
- Yaşlı əhali qrupu üçün cinsdən, bədən kütləsindən və yaşdan asılı olaraq əsas mübadilə zamanı ayrılan enerjinin miqdarı (Qapparov, 1989)
- 4) Orqanizmdə maddələr mübadiləsinin qorunmasında qidanın rolu. Acqalma.
- 5) Orqanizmin qida maddələrinə və enerjiyə olan tələbatı.
- Şəkil 1. Kalorimetrik kameranın sxemi
| Fənn: Qida fiziologiyası
müəl., b.ü.f.d.
MÜHAZİRE 4. QİDA RASİONLARININ ENERJİ DƏYƏRİNİN NORMALLAŞDIRILMASININ ELMİ ƏSASLARI PLAN: 1) İnsan orqanizmində maddələr və enerji mübadiləsi. 2) Orqanizmin enerji tələbatları və məsrəfləri. 3) Əsas, aralıq və ümumi mübadilə. 4) Orqanizmdə maddələr mübadiləsinin qorunmasında qidanın rolu. Acqalma.
5) Orqanizmin qida maddələrinə və enerjiyə olan tələbatı. 1) İnsan orqanizmində maddələr və enerji mübadiləsi. Həyat fəaliyyəti prosesləri dissimilyasiya və assimilyasiya proseslərindən təşkil olunmuşdur.
prosesi, assimilyasiya isə qidalı maddələrin sintezi prosesi deməkdir. Adətən orqanizmdə dissimilyasiya və assimilyasiya prosesləri taraz vəziyyət-də olurlar. Bəzən dissimilyasiya assimilyasiyaya üstün gəlir (intensiv əmək zamanı, xörək qəbul olunmayan vaxt). Bəzən isə assimilyasiya dissimilyasiyaya üstün gəlir (uşaqlarda, hamilə qadınlarda). Assimilyasiya və dissimilyasiya prosesləri birlikdə maddələr mübadiləsi adlanır. Dissimilyasiya zamanı zülallar, yağlar və karbohidratlar oksidləşərək enerji yaradırlar. Bu enerji: 1 - intensiv istilik əmələgəlmə prosesinə; 2 - fıziki və əqli əməyə sərf olunur. İstilik əmələgəlmə prosesi istiliyi 3 yolla həyata keçirir: istilik şüalanması; istilik keçirməsi; buxarlanma istiliyi hesabına. Mənfı temperaturada hər bir adam 15 kkal enerji itirir, fıziki işə isə 20-30% enerji sərf olunur. Maddələr mübadiləsi geniş məfhum
olub, zülal
və yağ
mübadi-lə-lərindən, su mübadiləsindən, mineral maddələr
mübadiləsindən, vitaminlər, karbohidratlar mübadiləsindən və energetik mübadilədən ibarətdir. Qidalanmanın başlıca bioloji və fızioloji mahiyyəti orqanizmdə maddələr və enerji mübadiləsini təmin etməkdən ibarətdir. Maddələr mübadiləsi orqanzm ilə onu əhatə edən xarici mühit arasında daim baş verən təbii ümumi proses olub, xarici mühitdən orqanizmə həyat üçün zəruri olan bir sıra maddələrin daxil olması, onların işlənməsi və istifadəsi, bu zaman əmələ gələn artıq və tullantı məhsulların orqanizmdən xaric edilməsi kimi mürəkkəb qapalı (tsiklik) dövr edən prosesləri əhatə edir. Maddələr mübadiləsi orqanizmin həyat fəaliyyəti və daxili mühitinin nisbi kimyəvi sabitliyini qoruyub saxlamaq üçün zəruri şərtdir. Nəticədə, lazım olan tikinti materialları və həyat fəaliyyəti üçün zəruri olan enerji əmələ gəlir. Mad-dələr mübadiləsi və ya metabolizm bir-birilə sıx əlaqədə, vəhdətdə olan iki əks prosesdən ibarətdir: assimilyasiya (anabolizm) və dissimilyasiya (katabolizm). Assimilyasiya və ya anabolizm dedikdə, orqanizmə lazım olan qida maddələrinin mənimsənilməsi, yeni maddələrin sintezi və onlardan böyümə və inkişaf üçün isti-fadə edilməsi, dissimilyasiya və ya katabolizm isə üzvi maddələrin parçalanması, oksidləşməsi, onlardan enerjinin alınması, tullantı məhsullarının orqanizmdən kənar edilməsi kimi prosesləri əhatə edir. Maddələr mübadiləsi çoxlu sayda biokimyəvi reaksiyaların, başlıca olaraq fermentativ (katalitik) reaksiyaların silsilələri və kaskadları kimi həyata keçir və qidalanma ilə əlaqə və təsirləri olan vəsilələrdən ibarətdir. Orqanizmdə amin turşu və zülalların, yağ və karbohidrat, su, duz və vitamin mübadilələri kimi ayrı-ayrı metabolik reaksiyalar zəncirləri də mövcuddur. Bütün bu mübadilə prosesləri müx-tə-lif səviyyələrdə fəaliyyət göstərən tənzimləyici mexanizmlər vasitəsilə idarə edi-lir. Bu mexanizmlər mərkəzi sinir sistemi vasitəsilə idarə edilir. Mərkəzi sinir sis-temi bilavasitə və hormonlar vasitəsilə bütün mübadilə proseslərini əlaqələndirir. Bəzi
hormonlar maddələr
mübadiləsinin yalnız bəzi növlərinə tənzimləyici təsir göstərir. Qalxanvari vəzin hormonları daha çox zülal mübadiləsini, mədəaltı vəzin və böyrəküstü vəzilərin hormonları şəkər və yağ mübadilələrini, böyrəküstü və-zilərin və hipofızin bəzi hormonları isə su və duz mübadiləsini aparırlar.
Qanda şəkər
və digər
zəruri qida
maddələrinin səviyyəsi neyrohumoral yolla tənzimlənilir. Bəzi fızioloqlar hesab edirlər ki, orqanizmdə mərkəzi və periferik sinir sistemləri maddələr mübadiləsini reflektori olaraq, mübadilə refleksləri şəklində tənzimləyə bilir. Maddələr mübadiləsinin anabolik tərəfı amin turşularından zülalların, sadə şəkərlərdən mürəkkəb şəkərlərin, yağ turşuları və qliserindən yağların, nukleotidlərdən nuklein turşularının sintezini, müxtəlif sintetik çevrilmələri, qurucu, bərpa və yeniləşmə proseslərini əhatə edir. Katabolik tərəf isə qida maddələrinin (zülal, yağ, şəkər) əvvəlcə öz tərkib hissələrinə (aminturşulara, monosaxaridlərə, yağ turşuları və qliserinə), onların isə, öz növbəsində son məhsullara (H 2 O, CO 2 , NH
3 , N 2 ) qədər parçalanması, öz molekulyar və atomar
kimyəvi əlaqələrində daşıdığı potensial enerjidən ayrılması və yeni bioloji enerji daşıyıcılarının əmələ gəlməsi və onların istifadə edilməsi, tullantı şlaklardan və zərərli (toksiki) maddələrdən azad olması kimi prosesləri əhatə edir.
2) Orqanizmin enerji tələbatları və məsrəfləri. Maddələr mübadiləsi nəticəsində orqanizmdə enerji əmələ gəlir. 1 qram zülal, şəkər və yağ parçalandıqda ümumilikdə hər birinin kalori əmsalını nəzərə aldıqda, 17 kkalori (4+4+9=17) qədər enerji ayrılır. Əsas bioloji enerji, hüceyrələrdə enerji blokları funksiyasını yerinə yetirən
mitoxondrilərdə, onların
xüsusi metabolik oksidləşmə qazanında - Kreps tsiklində, az miqdarda isə qeyri-oksidləşmə (qlikoliz) yolu ilə sitoplazmada əmələ gəlir. 1 q molekul şəkər oksidləşdikdə mitoxondrilərdə təxminən 36 molekula makroerqiq enerji daşıyıcısı-adenozintrifosfat (ATF) sintez olunur. Əmələ gələn ATF əsasən hüceyrələrin bölünməsinə, əzələ işinə, sinir fəaliy-yətinə, sintez və nəqliyyat proseslərinə sərf olunur. Orqanizmdə enerji sərfı vahidi ki-mi kalori və ya coul qəbul olunub və adətən kilokalori və ya kilocoul ilə ifadə edilir. Bütün qida maddələri müəyyən enerji ehtiyatlarına malikdir. Əgər orta ömür sü-rən adamın öz həyatı boyu 1,3 ton yağ, 2,5 ton zülal və 12,5 ton karbohidrat mə-nim-sədiyini nəzərə alsaq, onda bu qədər qida maddəsinin verə
biləcəyi enerjinin çox böyük
qiymətlərlə ölçüldüyünü hesablaya bilərik. Orqanizmdə ayrılan ener-ji-nin miqdarı, onda baş verən kimyəvi çevrilmələrdən, yəni maddələr mübadilə-sindən və orqanizmin enerjiyə olan cari tələbatlarından asılıdır. Əmələ gələn ener-ji-nin xeyli hissəsi - 40%-ə qədəri istiliyə çevrilir ki, onun da bir hissəsi insanda sa-bit bədən temperaturasının (36-37°S) təmin olunmasına sərf olunur, qalanı isə orqa-nizmdən xaricə konveksiya edilir. Orqanizmdə olan istilik, xarici mühitin tem-peraturu və toxumalarda enerji əmələ gətirən proseslər ilə sıx əlaqədə tənzimlənilir. Orqanizm tərəfındən ayrılan istiliyin miqdarı maddələr mübadiləsinin mühüm göstəricisi kimi qəbul edilmişdir. Bu göstərici, başqa sözlə, orqanizm tərəfındən ayrılan kalorilərin miqdarı, bütün enerji çevrilmələrinin son istilik nəticəsi kimi xarakterizə edilir və kəmiyyətcə ölçülə bilər. Orqanizmdə enerjinin bu yolla ölçülməsi birbaşa kalorimetriya adlanır. Bu metodla kalorinin ölçülməsi xüsusi kalorimetrik kameranın və ya kalorimetrik cihazların köməyi ilə həyata keçirilir. Orqanizmdə maddələr və enerji mübadiləsinin intensivliyi haqqında, qazlar mübadiləsinin nəticələrinə, nəfəsalma və nəfəsvermə prosesləri zamanı udulan və buraxılan oksigen və karbon qazının miqdarına görə də mühakimə yürütmək olar. Qazlar mübadiləsində ayrılan enerjinin miqdarının təyini dolayı
kalorimetriya adlanır.
Orqanizmdə hansı
qida maddəsinin oksidləşməsindən nə qədər enerji ayrıldığını hesablamaq üçün tənəffus əmsalı deyilən göstəricidən istifadə edilir. Tənəffüs əmsalı dedikdə, ayrılan karbon qazının miqdarının udulan oksigenin miqdarına olan nisbəti nəzərdə tutulur. Məsələn, karbohidratların oksidləşməsinin cəm reaksiyasının ümumi düsturu aşağıdakı kimidir: /C 6 H 10 O 5 / n + 6nO 2 = 6nCO z + 5nH
2 O Buradan göründüyü kimi, oksidləşmə zamanı əmələ gələn karbon qazı molekulalarının sayı, sərf olunan oksigen molekulalarının sayına
bərabər olur.
Ümumiyyətlə, karbohidratların oksidləşməsində tənəffüs əmsalı vahidə bərabər götürülür. Yağlarda bu göstərici 0,7-yə bərabərdir. Tənəffus əmsalının qiymətini bilərək, xüsusi cədvəlin köməyi ilə oksigenin istilik ekvivalentini təyin etmək olar. Oksigenin istilik ekvivalenti tənəffüs əmsalının müxtəlif qiymətlərində müxtəlifdir.
Orqanizm tərəfindən udulan və ayrılan oksigen və karbon qazının
miqdarını təyin
etmək üçün
Duqlas-Xolden metodundan istifadə edilir. Bu metoda görə, sınaq edilən şəxsin ağzına müştük alıb, burnunu bərk tuturlar və verilmiş zaman ərzində nəfəsvermədə buraxılan havanı xüsusi rezin balona yığırlar. Bunun üçün balondan hava nümunəsi götürülür və onda oksigen və karbon qazının miqdarını təyin edirlər. Buradan qazların
miqdar faizləri
arasındakı fərqə
görə mənimsənilməsi, oksigenin, azad edilmiş karbon qazının həcmi və
əmsalı müəyyənləşdirilir. Sonra bu
Beləliklə, verilmiş
metodla qazlar
mübadiləsi öyrənilən müddətdə maddələr
mübadiləsinin intensivlik səviyyəsi haqqında mühakimə yürüdülür. 3) Əsas, aralıq və ümumi mübadilə. Bədən
orqanlarının fəaliyyətinə sərf olunan
enerji əsas
mübadilə kimi xarakterizə edilir. İnsanda əsas mübadilə nisbi sükunət vəziyyətində (sakit uzanmış halda), havanm otaq temperaturunda (22°C), yeməkdən 14-16 saat qabaq öyrənilir. Əsas mübadilənin orta enerji qiymətləri 1 kkalori/kq saat nisbəti kimi ifadə edilir. Əsas mübadilənin qiyməti yaşdan, cinsdən və digər amillərdən asılıdır (cədvəl 1). Yaşlı əhali qrupu üçün cinsdən, bədən kütləsindən və yaşdan asılı olaraq əsas mübadilə zamanı ayrılan enerjinin miqdarı (Qapparov, 1989) Bədən kütlesi, kq Əsas mübadilə enerjisi, kkal 18-29 yaş 30 – 39 yaşda 40-59 yaşda 60-74 yaşda
50 1450 1370 1280
1180 55 1520 1430 1350
1240 60 1590 1500 1410
1300 65 1670 1570 1480
1360 70 1750 1650 1550
1430 75 1830 1720 1620
1500 80 1920 1810 1700
1570 Q A D I N L A R 40 1080 1050 1020
960 45 1150 1120 1080
1030 50 1230 1190 1160
1100 55 1300 1260 1220
1160 60 1380 1340 1300
1230 65 1450 1410 1370
1290 70 1530 1490 1440
1360 Əsas mübadilə
kişilərdə qadınlardakından, uşaqlarda qocalardakından yüksəkdir. Əsas mübadiləni öyrənmək üçün sınaq edilən adamı uzadıb, sakit vəziyyətə gətirir və 30 dəqiqədən sonra qazlar mübadiləsini təyin edirlər. Bu zaman bədən enerjisi ürəyin işi, tənəffüs, bədən temperaturasının saxlanılması və digər bu kimi visseral (daxili) funksiyalara sərf olunur. Əsas mübadilə zamanı enerji məsrəfi əsasən hüceyrələrin fəaliyyəti ilə bağlıdır. Əsas mübadilənin kalori qiymətləri kişilərdə 4200-dən 8400 kilocoula, qadınlarda isə 4200-dən 7140 kilocoula qədər dəyişilə bilər. Əsas mübadilənin qiyməti yuxu zamanı oturaq dövrünə nisbətən 8-10% azalır. Zehni fəaliyyət zamanı əsas mübadilə 2-3% artır. Hüceyrələrin daxilində maddələrin və enerjinin çevrilməsi prosesləri, hüceyrədaxili mübadilə aralıq mübadilə adlanır. Aralıq mübadilə nəticəsində hüceyrələrdə ferment zülalları, hormonlar və müxtəlif üzvi birləşmələrin sintezi, böyümə və inkişafı, onların spesifık funksiyaları həyata keçir.
Ümumi mübadilə, maddələr və enerji mübadiləsinin əsas tərkib hissələrini əhatə edir və insan fəaliyyətini təmin edən əsas şərtlərdən biridir. Ümumi mübadilə əzələ işi, əmək artdıqda daha da intensivləşir. Bununla əlaqədar olaraq, müxtəlif peşə işçiləri sutka ərzində müxtəlif həcmdə enerji (kalori) sərf edirlər, (12600-dən 21000 kilocoula qədər).
Gərgin emosional vəziyyətlərdə, ekstremal təsirlər və stress situasiyalarında orqanizmin ümumi maddələr və enerji mübadiləsi xeyli artır. Qidanın qəbulundan sonra maddələr mübadiləsi 10-40% yüksəlir. Qidanın maddələr mübadiləsinə bu cür güclü təsiri mədə- bağırsaq aparatının fəaliyyətindən asılı deyildir. Ona qidanın mübadiləyə spesifık-dinamik təsiri
deyilir. Qidanın qəbuluna orta hesabla 10-15% enerji sərf olunur. Lakin ayrı-ayrı qida maddələri mübadiləni müxtəlif
səviyyələrdə intensivləşdirə bilər. Zülallar onu 30-40%, yağlar 4-14%, karbohidratlar isə 4-7% artırır. 4) Orqanizmdə maddələr mübadiləsinin qorunmasında qidanın rolu. Acqalma. Yaşlı sağlam (normal) insan orqanizmi əhatə olunduğu xarici mühit şəraiti ilə tarazlıqda olur. Bu orqanizmin həyat fəaliyyəti üçün zəruri şərtdir. Yaşlı orqanizmdə maddələr mübadiləsinin normal balansı, qəbul edilən qida ilə sərf edilən enerji arasındakı nisbətlə müəyyən olunur.
Qidalanma eyni zamanda orqanizmin daxili maye mühitində (qan, limfa, be-yin-onurğa beyin mayesi, toxuma və ya hüceyrələrarası maye, hüceyrədaxili möh-tə-viyyat və s.) üzvi və qeyri-üzvi maddələr tərkibinin nisbi sabitliyinin, home-os-ta-tik stasionar vəziyyətinin qorunub saxlanmasında mühüm rol oynayır. Qəbul edilən qida ilə sərf edilən enerji arasında nisbət, habelə daxili mühitin nisbi sabitliyi müəyyən şəraitlərdə pozula bilər. Normal qidalanma orqanizmdə enerji və onun ehtiyatlarının tənzimlənmiş şəkildə sərf olunması üçün şərtdir. Bu, daxili mühitin kimyəvi tərkibinin tənzimlənməsinə də aiddir. Fizioloji aclıq üçün də bu səciyyəvi olan bir haldır. Amma hər iki şəraitdə enerji sonrakı qidalanma nəticəsində bərpa olunur. Uzunmüddətli acqalma zamanı
isə toxuma
və hüceyrələrin metabolizminin, quruluş və funksiyalarının dönməz dəyişiklikləri, homeostazm pozulması baş verir və bu ölümlə nəticələnə bilər. Sistematik olaraq, normadan artıq qidalanma isə əksinə, orqanizmin toxuma depolarında qida maddələri (şəkər, yağ) ehtiyatlarının dolması, orqanizmdə piylənmə kimi arzuolunmaz patoloji
vəziyyətin yaranmasma səbəb olur.
Maddələr mübadiləsinin tənzimindəki tarazlığın pozulmasında rast gəlinən bu kimi
kənar mənfı
vəziyyətlər, qidalanmanın düzgün qurulmasının vacibliyini bir daha təsdiq edir. Maddələr mübadiləsində baş verən ağır dəyişikliklərin qarşısı, tənzimləyici mexanizmlər tərəfındən qabaqcadan alınır. Hüceyrə, toxuma, üzv və üzvlər sistemi və bütöv orqanizm səviyyəsində, daxili mühitin nisbi sabitliyini qoruyub saxlayan fermentativ, hormonal və sinir mexanizmləri vardır və onlar maddələr mübadilə-sini tənzimləməklə orqanizmin ümumi stasionar vəziyyətini nizamlayırlar. Home-os-tazın qoruyub
saxlanılmasında daxili
sekresiya vəzilərinin (endokrin üzvlərinin) ifraz etdiyi metabolik hormonların xüsusi rolu vardır. Metabolizmin assimilyasiya (anabolik) tərəfı daha çox hipofız vəzin boy hormonu (somatostatin), qalxanvari vəzin tiroksin hormonu, mədəaltı vəzin insulin hormonu, cinsi vəzilərin estrogen və androgen hormonları tərəfındən tənzimlənilir. Dissimilyasiya (katabolik) tərəfi-nin tənzimində isə mədəaltı vəzin qlyukoqon hormonu, böyrəküstü vəzilərin kate-xolalein (adrenalin, noradrenalin) və qlükokortikoid steronu (kortizon, hidrokor-ti-zon və s.) hormonları mühüm əhəmiyyətə malikdirlər. Sinir və humoral tənzimlə-mə mexanizmləri bəzi metabolik prosesləri spesifık olaraq idarə edir, onlarda ta-raz-sızlıq (disbalans) yarandığı hallarda korreksiyaedici, uyğunlaşdırıcı (adaptiv) tə-sir göstərir. Maddələr mübadiləsinin hüceyrələr səviyyəsində kimyəvi tənzimlən-mə-sində anabolik və katabolik fermentlərin rolu da
Qida maddələrinin (amin-turşuları, yağ turşuları və mono- və disaxaridlər) mürəkkəb sintez proseslə-rinə qoşulmasını, onların çevrilmələrini və ümumi plastik mübadiləni tənzimləyən anabolik
fermentlər (müxtəlif sintetazalar, transferazalar və s.) və qida maddələri-nin oksidləşməsi (parçalanması) hesabına bioloji
enerjinin hasilini
tənzimləyən katabolik fermentlər (müxtəlif oksidazalar, hidrolazalar və s.) birlikdə ümumi me-ta-bolizmin ayrı-ayrı reaksiyalar zənciri səviyyəsində tənzimlənməsini təmin edirlər. Orqanizmdə gedən mübadilə proseslərinin, o cümlədən kimyəvi dəyişikliklər və adaptasiya hadisələrinin qarşılıqlı əlaqəsini və vəhdətini təmin edən əsas prinsip, müxtəlif qida maddələri və toxuma komponentlərinin enerjisinin ekvivalentliyi ideyasına əsaslanır. O zaman ki, əsas "yanacaq" növləri (karbohidratlar və yağlar) vasitəsilə orqanizmə daxil olan kalori, orqanizm tərəfındən sərf olunan kaloridən az olarsa, onda orqanizmdə həm qida vasitəsilə daxil olan zülallar, həm də öz məxsusi zülalları parçalanmağa başlayır; bu orqanizmin, onun əzələ və orqanlarının haldan düşməsinə gətirib çıxarır. Bu kimi vəziyyət uzunmüddətli tam aclıq zamanı yarana bilər. Qısamüddətli və ya fızioloji acqalmadan fərqli olaraq uzunmüddətli və ya pataloji acqalma orqanizmin elə vəziyyətidir ki, bu zaman xarici qidadan məhrum olan orqanizm "özü-özünü" yeyir, başqa sözlə, o endogen qidalanmaya keçir və bu yolla öz energetik tələbatlannı təmin edir. Acqalma zamanı ağır, fatal vəziyyət baş verənə qədər orqanizmin metabolizmində bir-birilə bağlı olan səciyyəvi dəyişiklik və proseslər inkişaf edir. Dolu bədənli sağlam adam birdən-birə yeməkdən məhrum olarsa və bu hal gün-lərlə davam edərsə, onun orqanizmində aşağıdakı kimi mənfı dəyişikliklər mü-şa-hidə edilir.
Qanda şəkərin (qlükoza) miqdarı tezliklə aşağı düşür və bu, insulin hormonunun az, qlyükoqon hormonunun isə çox ekssekresiya olunmasına, qara-ci-yərdə ehtiyat
şəkər kimi
saxlanılan qlikogenin sürətlə parçalanmasına (qliko-ge-no-liz) gətirib çıxarır. Əgər orqanizm bir sutka ərzində qida qəbul etməzsə, onun qli-ko-gen ehtiyatı təxminən tükənir. Aclığın ikinci sutkasında isə orqanizmdə yeni pro-seslər silsiləsi meydana gəlir. Yağları parçalayan lipaza fermentlərinin fəal-laş-ması ilə əlaqədar olaraq yağ depolarındakı mürəkkəb yağlardan çoxlu yağ turşuları əmələ gəlir və qaraciyərdə oksidləşir. Yağ depolarından (dərialtı piy təbəqəsi, da-xili orqanlar üzərində yığılan piyliklər) səfərbər olan yağ turşularının oksidləş-məsi hesabına periferik toxumaların, qaraciyərin və digər daxili orqanların enerjiyə olan tələbatı ödənilir. Piy toxuması bir neçə gün, hətta həflə ərzində orqanizmi enerji ilə təmin edə bilər. Orqanizm ilk həftələr ərzində
uzunmüddətli aclığa
uyğunlaşdıqca, qaraciyərdə yağların oksidləşməsi nəticəsində əmələ gələn keton maddələrinin miq-darı kəskin olaraq artır, piruvat, oksalasetat kimi madddələrin çatışmazlığı üzündən Krebs tsikli (limon turşusu və ya üç karbonlu maddələr tsikli) vasitəsilə bir sıra vacib metabolitlərin axını zəifləyir. Ürək və beyin kimi orqanlar öz enerji tələbatlarını keton maddələri hesabına ödəməyə uyğunlaşmağa başlayırlar. Əgər
keton maddələri istifadə olunmadan artıq əmələ gələrsə, onda orqanizmdə meta-bo-lik asidoz yaranır, aclıq davam etdiyi hallarda enerji üçün toxuma zülallarının sərf edilməsi başlanır. İlk olaraq, mədə-bağırsaq toxumasınm, mədəaltı vəzin, sonra di-gər daxili orqanların (qaraciyər, dalaq), daha sonra əzələlərin və nəhayət, beynin la-bil Aminturşuların katabolizmi sürətlənir və orqanizmin enerji ehtiyacları artıq onların hesabına təmin edilir. Uzun müddətli aclığın son mərhələlərində beyin öz enerji təminatını periferik orqanlarda gedən ka-ta-bolik proseslər nəticəsində əmələ gələn energetik substratların, ən çoxu isə p-oksibutiratın oksidləşməsi hesabına ödəyir. Eyni zamanda əzələ toxumasının küt-ləsi, orqanizmin ümumi fəallığı və enerji sərfi azalır. Nəhayət, bütün növ qlikogen, yağ və mobil zülal ehtiyatları tükəndikdə, orqanizm, hətta ürək, ağciyər, qan və s. bu kimi həyata vacib olan toxumaların struktur zülallarını sərf edir. Kollaps nəticəsində ölüm baş verir. Tam acqalma zamanı insan orqanizminin yaşama müddəti yaşlılarda 65-70 gün hesab edilir. Cavan orqanizm yaşlı orqanizmə nisbətən tez tələf olur. Qoca adamlar cavanlarla müqayisədə acqalmaya daha dözümlüdürlər. Çünki onlarda maddələr mübadiləsi, onsuz da çox yavaş həyata keçir. Qadınlar kişilərə nisbətən aclığı daha yüngül keçirirlər. Hesab edilir ki, orqanizmin piy ehtiyatları nə qədər çox olarsa, onun acqalma müddəti bir o qədər uzun çəkə bilər. Lakin eyni köklüyə malik olan müxtəlif adamlar, aclıqdan eyni şəraitdə ən müxtəlif müddətlərdə tələf ola bilər. Bu, görünür orqanizmin aclığa fərdi dözümlülüyündən, onun sinir
sisteminin xüsusiyyətindən, maddələr mübadiləsinin və digər fiınksiyalarının səviyyəsi və xarakterindən asılıdır. 5) Orqanizmin qida maddələrinə və enerjiyə olan tələbatı. Termodinamika nöqteyi-nəzərincə insan orqanizmi açıq sistemlərə aid edilir. Çünki o, daima xarici mühitlə həm maddələrlə, həm də enerji ilə təmasda olur. Hələ 1780-ci ildə A.Lavuazye canlı orqanizmlərdə istiliyin ölçülməsini işləyib hazırlamışdır (şəkil 1). Onun kalorimetri bilavasitə fasiləsiz üsulla ayrılan istiliyi qeydə almışdı. İntensiv mübadilə proseslərinin birbaşa ölçülməsi, ona ilk dəfə enerjinin saxlanması qanununu canlı orqanizm üçün tətbiq etməyə imkan vermişdi. Şəkil 1. Kalorimetrik kameranın sxemi Həyat fəaliyyəti prosesində orqanizm tərəfındən itirilən enerji isə qida maddələrinin hüceyrələrdə oksidləşmə və sadə maddələrə çevrilməsi ilə bərpa olunur. Eyni zamanda, müxtəlif növdə müəyyən enerji də aynlır ki, bu da iş görülməsinə, bədənin temperaturunun sabit saxlanmasına və s. işlərə sərf olunur. Termodinamikanm ikinci qanununa görə isə, enerjinin çevrilməsi prosesləri onun müəyyən hissələrinin istilik şəklində yayılması ilə baş verir. Bədənin, yaxud sistemin ümumi daxili enerjisi işə çevrilə bilən sərbəst enerjidən və birləşmiş enerjidən ibarət olur: U = F + Ç Burada, U - sistemin ümumi daxili enerjisi; F - sərbəst enerji; Ç - birləşmiş enerjidir. Birləşmiş enerji daxili enerjinin o hissəsidir ki, götürülən şəraitdə enerjinin başqa formalarına çevrilə bilmir. Bu proseslərin ümumi istiqamətinin sistemdə axan daxili enerjinin azalması, yaxud ehtimal tərəfə gedir. Sistemin qaydaya salınması üçün yaxud ehtimalı ölçüsü kimi burada entropiya çıxış edir. Təbii olaraq, sistem nə dərəcədə nizamlı olarsa, onun ehtimalı və entropiyası da bir o qədər az olar. İnsan orqanizmi (digər canlı orqanizmlərdəki kimi) üçün aşağı entropiya xarakterikdir. Onda
olan fasiləsiz proseslər zənciri
entropiyanı aşağı səviyyədə saxlağa yönəlmişdir. Qida maddələri orqanizmdə kinetik enerjiyə çevrilə bilər və bununla da iş görə bilər. Qida maddələrinin molekulları tərəfındən toplanan bu potensial enerji canlı orqanizmin daima mövcud olmasını təmin edir. Beləliklə, insan orqanizmi yalnız xaricdən daxil olan sərbəst enerji hesabına yaşaya bilər. Orqanizmin energetik sərfləri əsas mübadiləyə, qidanın spesifık- dinamik təsirinə və müxtəlif növ fəaliyyətə çəkilən sərfləri özündə əks etdirir. Əsas mübadilə prosesində enerji orqanizm sisteminin həyat
fəaliyyəti funksiyalarının tələb olunan
səviyyədə saxlanmasına sərf olunur.
Əsas mübadilənin enerjisinin bu qiyməti hər bir adam üçün fərdi olur, həm də eyni zamanda sabitdir. Yaşlı kisilər üçün bədənin 71 kq-lıq orta kütləsində onun miqdan 1700 kkal-a (7112,8 kcoul-a) və cavan qadınlar üçün bədənin 55 kq-lıq orta kütləsində 1400 kkal-a (5857,6 kcoul) çatır. Təxmini olaraq, 1 saatda əsas mübadilədən ayrılan enerjinin miqdarını hər 1 kq bədən kütləsi üçün 1 kkal (4,184 kcoul) qəbul etmək olar.
Qidanın spesifık-dinamik təsiri ilə isə əsas mübadilə prosesində enerji
həzm prosesləri hesabına, qidanın
sorulması və mənimsənilməsi hesabına 10-15 dəfə artır. Enerji sərfinin növü isə insanın müxtəlif fəaliyyət proseslərinə sərf olunan enerjini özündə birləşdirir. Energetik sərfləri təyin etmək üçün müxtəlif laboratoriya metodlarına, birbaşa və birbaşa olmayan kalorimetriyaya müraciət edirlər. İnsanın istilik itkisini birbaşa ölçmək üçün lazım olan qurğular çox iri və quruluşuna görə
mürəkkəbdirlər. Ona
görə də Duqlas-Holden və xronometraj metodları ilə
qaz mübadiləsinin öyrənilməsi metodları da geniş yayılmışdır. Xronometraj metodu hər bir fəaliyyət növünə çəkilən vaxtı qeyd etməyə imkan verir. Yüklə 102,93 Kb. Dostları ilə paylaş:
|