Telman Orucov Çin qədim sivilizasiya və müasir möcüzələr ölkəsi
Yüklə 4,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
6 milyondan çox çinli yaşayır, onların da çoxu «xuatsyao» adı altında cənubi-şərqi Asiya ölkələrindədir. Çin əhalisinin etnik tərkibinin mürəkkəbliyi və rəngarəngliyi uzunmüddətli inkişaf, qarşılıqlı təsir nəticəsində və həmçinin müxtəlif sosial-iqtisadi səviyyəsi, dil mənsubluğu və antropoloji tipi olan çox sayda xalqların qarışması prosesində əmələ gəlmişdir. Çinlilərin yaşadığı ərazinin genişliyi, təbii-coğrafi mühitin rəngarəngliyi və onunla əlaqədar təsərrüfat-mədəni xüsusiyyətlər, həmçinin han əhalisi ilə uzunmüddətli kontaktlar nəticəsində Çin xalqının tərkibində bir- birindən xeyli maddi və mənəvi mədəniyyət əlamətlərinə görə fərqlənən və müxtəlif dialektlərdə danışan bütöv etnik qruplar dəstəsi meydana gəlmişdir. Daha çox fərqlər şimal əyalətlərinin çinliləri arasında yaranmışdır, orada vaxtilə etnik konsolidasiya prosesi üstünlük təşkil etmişdi. Etnik azlıqların əhalisinin tərkibində nisbətən kiçik xüsusi çəkiyə (7%-ə yaxın) malik olmasına baxmayaraq, onlar ölkə ərazisinin 5/8-nə səpələnmişlər. Çinin kənd sakinlərinin əksəriyyəti kompakt kəndlərdə yaşayır. Böyük kəndlərin çoxu əvvəllər heç bir şəhər atmosferinə malik deyildi. İndi isə vəziyyət dəyişmişdir. On minlərlə əhalisi olan kəndlərdə sənaye müəssisələri meydana gəlmişdir. Bazar şəhərlərinin çoxu və hətta iri kəndlər köhnədən adətən divarlarla əhatə olunurdu. Mərkəzi və cənubi Çinin kənd mənzərələrində düyü zəmiləri hakim mövqeyə malikdir. Kəndlərin arasında əlaqə əvvəllər əsasən sıx su yolları şəbəkəsində üzən qayıqlarla aparılırdı. Çinin kənd mənzərəsinin digər fərqli xüsusiyyəti qayadan çapılmış yaşayış yerləridir. Onlar Lyoss yaylasında, xüsusən Şimali Şensidə, qərbi Şansidə və cənub- şərqi Kansuda daha çox idi. Çünki həmin yerlərdə Lyoss qalın olduğu kimi, meşə materialı da azdır. Qayadan çapılan yaşayış məskənləri az ağac materialı tələb edir, yayda sərin, qışda isə isti olur. Çin Xalq Respublikası yarananda ölkədə əhalisinin sayı 1 milyon nəfərdən yuxarı olan 9 şəhər var idi. Ölkədə urbanizasiya meyli həmin vaxtdan etibarən xeyli artdı, çünki hökumət ölkəni sənaye qüdrətinə yiyələndirmək üçün cəhdlərini gücləndirdi, 1970-ci ildə əhalisi 1 milyondan çox olan şəhərlərin sayı artıq 21-ə çatmışdı. 1981-cı ildəki Honkonq yaxınlığındakı körfəzdə bir neçə balıqçı koması olan məkan, azad iqtisadi zona şəhərinə çevrilməklə, on ildən sonra 2 milyona qədər əhalisi olan, müasir göydələnləri və parkları ilə göz oxşayan Şenjen şəhəri kimi tanındı. İri şəhərlər daha da böyüməyə başladı. Şanxayın sahilində olduğu dənizdəki süni quru adada başqa bir azad iqtisadi zona yaradılmaqla, nəhəng yeni şəhər salındı və o, köhnə şəhəri möhtəşəmliyinə görə kölgədə qoyur. Çin çoxmillətli ölkə olduğundan əhalisi çox sayda etnik və linqvistik qruplardan ibarətdir. Bütün sakinlər, demək olar ki, monqoloid mənşəyə malikdir. 7 Hanlar əslində Çin xalqının böyük homogen kütləsini təşkil edir. Etnik azlıqların çox sayda yaşadığı yerlərdə onlara muxtariyyətə bənzər status və özünüidarə hüququ verilir. Xalq hökuməti kiçik qrupların münasibətinə müvafiq olaraq onlara böyük etimad göstərir. Bura iqtisadi rifahın yaxşılaşdırılması, həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi, təhsil qabiliyyəti üçün şərait yaradılması, onların milli dillərinin, mədəniyyətlərinin və savadlılıq səviyyəsinin yüksəldilməsi, həmçinin əvvəllər mövcud olmayan yazılı dillərin inkişaf etdirilməsi daxildir. Kommunistlərin hakimiyyətindən əvvəlki 50-dən artıq milli azlıq dilindən yalnız 20-si yazı formalarına malik idi və yalnız az sayda yazı dilləri, misal üçün, monqol, tibet, uyqur, qazax, tay və koreya dilləri gündəlik istifadə olunurdu. Digər yazı dilləri isə əsasən dini məqsədlər üçün işlədildiyindən, az sayda adamları əhatə edirdi. Milli azlıqlar üçün təhsil ocaqları bir sıra iri şəhərlərin nəzərə çarpan xüsusiyyətinə çevrilmişdi. Beş əsas dil ailəsi – Çin-tibet, altay, hind-avropa, Cənubi Asiya və İndoneziya dil ailələri Çində təmsil olunur. Lakin bu dil ailələrinin danışıldığı ərazilərdə milli dil böyük əhəmiyyət daşısa da, çin han dili ən geniş istifadə edilən dil hesab olunur. Ona görə də bu ərazilərdə han dilinin dialektləri mövcuddur. Ümumiyyətlə, ölkədə han dili lingua franca - ceniş istifadə edilən dil rolunu oynayır. Ən vacib Çin dili mandarin və ya putunxua dilidir. Həmin dildəki ifadəyə görə, bu «ümumi başa düşülən dil» adlanır. Əhalinin 90 faizi bu dili başa düşür və ya ondan istifadə edir. 1955-ci ildəki yazı və dil islahatına görə dövlət dilinin köhnə «qoyuy» adı ləğv edildi, bu, «putunxua» adını aldı. Üç sahə vardır ki, burada putunxuanı bilmək çox mühüm şərt hesab olunur. Bu məktəb, ordu və iri sənaye istehsalıdır. Putunxuanın müxtəlif variantları mövcuddur, onlardan birincisi ənənəvi quanxua, müasir bayxua olmaqla, onun Pekin dialekti Şimalda ən çox danışılan dildir. İkincisi qərb variantıdır, onunla Çinin cənubi- qərbində və Yantszı çayının hövzəsində danışılır, üçüncüsü cənub variantıdır, eyni adlı coğrafi əyalətlərdə istifadə olunur. Han çinlilərdən başqa mançurlar və hueylər (və ya Çin müsəlmanları) həmçinin mandarin dilində danışdılar və Çin əlifbasından istifadə edirlər. Hueylər islam VII əsrdə Çinə nüfuz edəndə bu dini qəbul etmiş çinlilərin törəmələridir. Onlar o qədər də çox deyillər, sayları 1 milyona yaxındır, bütövlükdə isə ölkədə müsəlmanların sayı 20 milyona çatır, onlara uyqurlar, qazaxlar, qırğızlar daxildir. Mancurlar 6 milyondan artıq olmaqla özlərini XVII əsrdə Çinə müdaxilə etmiş və 1644-1911-ci illərdə hökmranlıq edən Tsin sülaləsini yaratmış Mancu döyüşçülərinin törəmələri kimi qələmə verirlər. Qədim Mancu dili faktiki olaraq ölü dildir və mancurlar bütünlüklə çinli mədəniyyətinə assimilyasiya olmuşlar. Tibetlilər 5 milyona yaxın olmaqla, bütünlüklə Tibet yaylasında yaşayır, onlardan yarısı Tibet Yüklə 4,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|