TALIŞIN SEYSMOGEN QIRILMALARI VƏ ONLARIN TEKTONIK MÖVQEYI
BARƏDƏ BƏZI MÜLAHIZƏLƏR
Ad.A.Əliyev, Ə.Ə.Bayramov
AMEA Geologiya İnstitutu
Talış Azərbaycanın seysmogen regionlarından biridir. Burada Avaş-Qirkan fay
sürüklənməsi və Ərkivan üstəgəlməsi ayrılmışdır. Birinci boyu fasilələrlə güclü zəlzələlər baş
verir. Onlar Lerik şəhərində daha tez hiss olunur. Bu qırılma Yardımlı sinklinal və suayrıcı
antiklinal zonaları arasında yerləşmişdir. Ərkivan üstəgəlməsi də seysmik fəal qırılmadır ki,
onun boyu Burovar antiklinal zonasının tufogen mənşəli çöküntüləri Cəlilabad sinklinal
zonasının cənub cinahında miosen yaşlı gilli kompleksi tektonik örtük altına almışdır.
Üstəgəlmə altı məkanda möhürlənmiş karbohidrogen yığnaqlarının mövcudluğunu gözləmək
olar.
Talışın şimala qabarmış kiçik qövsdə iştirakı, Təbriz vulkano-tektonik halqavari strukturun şimal
cinahında yer tutması, Kiçik Qafqazla Elbrus arasında yerləşməsi, qonşu geodinamik vahidlərin tektonik
planına tabe olmaması ilə səciyyələnir. Burada vaxtaşırı güclü zəlzələlər baş vermişdir. Deyilənə misal
olaraq aşağıdakıları göstərmək olar: 24.05.1861, 22.03.1879, 04.12.1910, 19.02.1924, 12.04.1983,
25.09.1984, 27.01.1986 və s. illərdə [Sultanova, 1969, 1986]. Geoloji ədəbiyyatdan məlumdur ki, zəlzələ
ocaqları əksərən sürüklənmə strukturları (horizontal yerdəyişmə) boyu çatlarda intişar edirlər. San-
Andreas (Kaliforniya) və Şimali Anadolu (Türkiyə) sürüklənmələri də deyilənlərə bariz misaldır.
İnstrumental tədqiqatlar göstərir ki, güclü yeraltı təkanlar belə strukturların müxtəlif hissələrində baş
verir.
Müəyyən edilmişdir ki, zəlzələ bir nöqtəni deyil, yer qabığı kütləsinin müəyyən həcmini əhatə
edir və seysmogen qırılma zonasında gərginliyin boşalması nəticəsində baş verir. Sonuncu əksər hallarda
xətti səciyyə daşıyaraq xeyli məsafəyə uzanır. Belə seysmofokal qırılmalardan biri Talışda müəlliflərin
aşkar etdiyi Avaş-Qirkan fayıdır. Onun şaquli amplitudası 5-7 km arasında dəyişərək 60-70° bucaqla
şimal istiqamətinə yönəlmişdir. Bu qırılma boyu vaxtaşırı yeraltı təkanlar baş verir. Onların sırasında
Lerik zəlzələləri: 09.07.1998 (Mpv 6,0, h 14 km), 21.10.2001 (M 4,6, h 16 km) və 11.07.2007 (M 5.0, h
12 km) vaxt sıxlığına görə və təmərküzləşmələri ilə xüsusi maraq doğururlar. AMEA Respublika
Seysmoloji Xidmət Mərkəzinin Məlumatlarına görə bu zəlzələlər çoxsaylı afterşoklarla müşayiət edilmiş
və ətraf ərazilərdə MSK-64 cədvəli üzrə 3-4 bal intensivliyi ilə hiss olunmuşdur.
Qeyd edilməlidir ki, seysmogen qırılma üzrə zəlzələlərin yaranması üçün gərginliyin toplanması
müəyyən vaxt çərçivəsində baş verir. Nəticə etibarilə təmərküzləşməkdə olan gərginlik yaxın məsafədə
yerləşən palçıq vulkanlarında qrifon-salza fəaliyyətinin aktivləşməsinə səbəb olur. Sonuncuların qeydə
alınması seysmogen qırılmalarda zəlzələnin baş verəcəyini qabaqcadan xəbər verən - carçı kimi istifadəni
mümkün edir. Deyilənlərə bariz misal kimi Durovdağ palçıq vulkanında 7 iyul 2007-ci ildə qeydə alınmış
aktivləşməni göstərmək olar. Durovdağ palçıq vulkanındakı aktivləşmədən az sonra Avaş-Qirkan
seysmogen qırılmasında güclü zəlzələ baş vermişdir. RSXM-in məlumatına görə bu zəlzələ Lerikdə 5 bal
gücündə özünü göstərmişdir. Şərh olunanlara əsaslanaraq müəlliflərin fikrincə həmin palçıq vulkanındakı
qrifon-salza aktivləşməsi Lerik zəlzələsinin carçısı rolunu oynamışdır. Belə aktivləşmələrin başqa palçıq
vulkanlarında müşahidə edilməsi yaxın ərazilərdə zəlzələlərin baş verəcəyi barədə düşünməyə imkan
verir.
Qeyd etmək yerinə düşər ki, Respublikamızda mövcud olan digər palçıq vulkanlarında da belə
aktivləşmələr baş verməkdədir. Onların öyrənilməsi Respublikada monitorinq sisteminin yaradılması
vacibliyini şərtləndirir.
Şəkil.1. Qızyurdu-Cəlilabad xətti üzrə profil.
Miqyas: üfüqi 1:500 000
şaquli 1:250 000
1. Paleosen-alt eosen (astara lay dəstəsi) əhəngdaşı və tufogen kompleksi, 2. Orta eosen (kosmolyon lay dəstəsi)
vulkanogenlər, 3. Orta eosen (nisli lay dəstəsi) tuflar və tuffitlər, 4. Üst eosen (peştəsər lay dəstəsi) vulkanogen
törəmələr, 5. Üst eosen (ərkivan lay dəstəsi) çökmə tufogen çöküntülər, 6. Oliqosen-alt miosen (maykop lay dəstəsi)
gilli-qumlu çöküntülər, 7. Orta-üst miosen-gillər və qumların növbələşməsi, 8. Avaş-Qirkan seysmogen fayı, 9.
Regional Ərkivan üstəgəlməsi, 10. Digər qırılmalar
I. Suayrıcı antiklinal zonası. II. Yardımlı sinklinal zonası. III. Burovar antiklinal zonası. VI. Cəlilabad sinklinal
zonası.
Avaş-Qirkan fayı Suayrıcı antiklinal zonasını Yardımlı sinklinal zonasından ayırır. Birinci
strukturun geoloji quruluşunda böyük qalınlıqlı dat-eosen karbonat-tufogen-vulkanogen kompleksi intişar
etmişdir. Onun tərkibinə daxil olan Astara lokal antiklinalı alt paleosen tufogenlərindən, Kosmolyion
çökəkliyi eosen yaşlı traxibazalt-traxiandezit-traxit formasiyasından, Dıman çökəkliyi üst eosen yaşlı
traxibazalt-fonolit formasiyasından təşkil olunmuşlar. Onlar üst eosen yaşlı qabbro-piroksenit və qabbro-
siyenit intruziyaları ilə kəsilmişlər. Sonuncuların endo və ekzokontaktlarında qızıl, xalkopirit və optik
kalsit təzahürləri aşkar edilmişdir. Qeyd olunanlarla yanaşı orta eosen yaşlı tufogenlərdə nəhəng Divağac
seolit yatağı yerləşir. Astara antiklinalının ox müstəvisi üzrə uzanan qırılma boyunca xlorid tərkibli
termal su bulaqları (temperatur 50°-yə qədərdir) mövcuddur.
Avaş-Qirkan seysmogen qırılmasından şimalda yerləşən Yardımlı sinklinal zonası oliqosen – alt
miosen yaşlı qumlu-gilli çöküntülərdən təşkil olunmuşdur. Onlar üzvi maddələrdən kasad olduqlarına
görə neft karbohidrogenlərindən məhrumdurlar. Yardımlıdan qərbdəki miosen gilləri kiçik miqyaslı təbii
bitum təzahürünü ehtiva edir.
Yardımlı sinklinal zonasından şimal-şərqdə yerləşən Burovar antiklinal zonası üst eosen yaşlı
çökmə tufogenlərdən təşkil olunmuşdur. Sonuncular şimalda Ərkivan üstəgəlməsi boyu Cəlilabad
sinklinal zonasının miosen yaşlı gillərinin üzərinə aşırılaraq onları qismən öz altına almışlar. Nəticədə
Cəlilabad sinklinal zonasının neogen kompleksinin bir hissəsi tektonik örtük altında qalaraq güman etmək
olar ki, möhürlənmiş neft yığımlarının yaranması üçün əlverişli termodinamik şərait kəsb etmişlər. Belə
mülahizənin zəminində keçən əsrin ortalarında Cəlilabad sinklinal zonasının Tumarxanlı, Şərəfxanlı,
Cəlair və s. sahələrində qazılmış bəzi quyularda neft və qaz təzahürləri qeydə alınması durur. Əfsus ki,
başlanmış geoloji-kəşfiyyat işləri məntiqi nəticəyə çatdırılmamışdır [Ализаде, Ахмедов, Ахмедов и др.,
1966].
Cəlilabad sinklinal zonasına yeni baxım onun üstəgəlməaltı struktur olduğu qənaətinə gəlməyə
imkan verir. Bu müddəa onu Talışönü çökəyin çərçivəsində olmasını gündəmə gətirir. Məlum olduğu
kimi [Мехтиев, Байрамов, 1967], Talışönü çökək Kür dağarası çökəkliyin tərkib hissəsi və cənub-şərq
davamıdır. O cənub-şərqdə Xəzərin cənub hövzəsinə qovuşur. Müəlliflərin fikrinə görə Talışönü çökəyi
regional Kür-Cənubxəzər çökmə süxur hövzəsinin tərkib hissəsi sayılmalıdır [Bayramov, Səmədov,
2007].
Qeyd olunmalıdır ki, Cəlilabad sinklinal zonası Talış qırışıqlıq qurumundan Ərkivan üstəgəlməsi
vasitəsilə cənubdan hüdudlanır. Bu tektonik vahidlərdən birincisi sülb faydalı qazıntı yataqlarını, ikincisi
karbohidrogen yığımlarını ehtiva edir. Cəlilabad sinklinal zonası şimal-qərbdə Kiçik Qafqazönü
çökəyinin Qazanbulaq sinklinal zonası ilə qovuşur. Düşünmək olar ki, Cəlilabad sinklinal zonası
Qazanbulaq sinklinal zonasının tektonik analoqudur. Bu strukturları fərqləndirən amil onların tərkibindəki
neft yığımlarının müxtəlif yaşlı çöküntülərdə toplanmasıdır.
Məlum olduğu kimi Qazanbulaq strukturu Yasamal qırılmasından, Cəlilabad strukturu Ərkivan
üstəgəlməsindən şimalda yerləşmişlər. Onlardan birincisi Kiçik Qafqazönü çökəkdə, ikincisi Talışönü
çökəkdə yerləşmişlər. Müəlliflərin təbirincə hər iki struktur Kür qövslərarası çökəyin tərkib hissəsidir və
tektonik baxımdan eyni regional xüsusiyyətə malikdirlər. Qazanbulaq sinklinal zonasında neft yataqları
maykop çöküntülərdə, Cəlilabad sinklinal zonasında miosen çöküntülərində yerləşmişlər. Xatırlatmaq
yerinə düşər ki, Cəlilabad sinklinal zonasında miosen çöküntülərinin dabanı qazılmış bütün quyularda
açılmamışdır. Deməli onların maykop çöküntülərinə keçidi və sonuncuların bütün sinklinal zona boyu
tam kəsilişi aşkarlanmamışdır. Qeyd edilənlərdən aydın olur ki, Cəlilabad sinklinal zonasında maykop
seriyası çöküntülərinin litofasial xüsusiyyətləri tam və müfəssəl öyrənilməmişdir.
Məlumdur ki, Azərbaycanın çökmə süxur hövzələrində maykop çöküntüləri üzvi maddələrlə
zəngindir və neft karbohidrogenləri generasiya edən başlıca çöküntülər sayılır. Bu baxımdan Cəlilabad
sinklinal zonasının miosen çöküntülərinin maykop ilə müştərək-vahid neft-qaz əmələ gətirən kompleksdə
iştirakı təfəkkürdən kənar deyildir və bu kompleksin neft və qaz yataqlarının əmələ gəlməsi ehtimalı
nəzərdən qaçırılmamalıdır.
Ərkivan üstəgəlməsinin cənub-şərq coğrafi davamında Masallı qrupu termal su bulaqları
(Donuzütən, Mişarsu, Ərkivan və s.) yerləşir. Onların yaxınlığında Yanardağın mövcudluğu, həmçinin
Kəlatan və Boradigah arasında aşkar edilmiş əksfayın şimal-qərbdən cənub-şərqə uzanması və qırılma
müstəvisinin cənub-qərbə gömülməsi onun Ərkivan üstəgəlməsinin davamı sayıldığını, sonuncunun
regional səciyyəli qırılma olduğunu gündəmə gətirir. Qeyd etmək maraqlıdır ki, Kəlatan-Boradigah
qırılması boyu vaxtaşırı güclü zəlzələlər baş verir. Lakin onların yaxınlıqda CŞ Şirvanın cənubundakı
palçıq vulkanları ilə qarşılıqlı əlaqəsi nisbətən zəifdir. Düşünmək olar ki, qeyd edilən fərq sonuncunun
üstəgəlmə səciyyə daşımasından irəli gəlir.
Ərkivan üstəgəlməsinin üfüqi amplitudası 15 km-dən çoxdur. Deməli onun üstəgəlməaltı
məkanında miosen çöküntülərinin bərqərar olması təfəkkürdən kənar deyildir. Üzvi maddələrlə zəngin
miosen çöküntüləri üstəgəlmə yarandıqdan sonra yeni termodinamik şəraitə düşdüklərinə görə
karbohidrogen generasiya edən ana süxur kimi səciyyələnə bilərlər. Onların kəsilişində əlverişli struktur
və litoloji şərait mövcud olduqda üstəgəlməaltı məkanda möhürlənmiş neft yığımlarının toplanması
ehtimalı reallaşmış olar.
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, Cəlilabad sinklinal zonasının miosen çöküntülərinin alt hissəsi
qazılmış quyularda açılmamışdır və bu səbəbdən onların maykop çöküntüləri tərkibində vahid neft
generasiya edən kompleks olduğu gündəmə gətirilməmişdir. Başqa sözlə, burada oliqosen-miosen
kompleksinin neft karbohidrogenləri əmələ gəlməsi problemi tam həllini tapmamışdır. Bu problemin
müsbət həlli üçün aşağıdakıları nəzərə almaq tövsiyyə olunur:
Cəlilabad sinklinal zonası cənub-şərqə uzanaraq Cənubi Xəzər hövzəsinin mərkəz hissəsinə
qovuşur. Məlum olduğu kimi, Aşağı Kür hövzəsinin cənub-şərq qurtaracağında Neftçala neft yatağı
yerləşir. O, ümumqafqaz istiqamətli antiklinalın cənub qanadında bərqərardır və Cəlilabad sinklinal
zonasına müqabil meqahövzənin digər qanadını təmsil edir. Burada aşkar edilmiş yüngül neftlər Aşağı
Kür hövzəsindəki digər neftlər kimi kamillik dərəcəsindədir. Bu baxımdan onların miosen
çöküntülərindən generasiya olunduğunu güman etmək olar. Şərh olunanlardan belə nəticəyə gəlmək olar
ki, Aşağı Kür hövzəsinin hər iki cinahında neft yataqları miosen (əslində diatom) çöküntüləri ilə əlaqədar
əmələ gəlmişlər. Qeyd olunanlarla əlaqədar Aşağı Kür hövzəsinin şimal və cənub cinahlarında neft
pəncərəsinin müxtəlif termodinamik şəraitdə mövcudluğunu nəzərə almaq zərurətə çevrilir.
Cəlilabad sinklinal zonasında miosen çöküntülərinin qapalı şəraitdə olması Ərkivan üstəgəlməsi
yarandıqdan sonra baş vermişdir. Deməli Ərkivan üstəgəlməsi yarandıqdan sonra Cəlilabad sinklinal
zonasının tektonik örtükaltı miosen və maykop çöküntüləri yeni termodinamik şəraitə, yəni neft
əmələgəlmə pəncərəsinə daxil olduqdan sonra burada neft-qaz generasiya etmək üçün imkan yarana bilər.
Müəlliflər güman edirlər, Ərkivan seysmogen üstəgəlməsinin tektonik örtükaltı məkanında perspektiv
neft yataqlarının aşkar edilməsi gələcək geoloji-kəşfiyyat işlərinin müvəffəqiyyətindən asılıdır.
Ədəbiyyat
Bayramov Ə.Ə., Səmədov S.S., 2007. Talışın tektonikasına dair bəzi müddəalar. BDU Xəbərləri,
Təbiət elmləri seriyası, №2, s. 112-118.
Алиев Ад.А., Байрамов А.А., Мамедова А.Н.. 2004. Тектоника и перспективы
нефтегазоносности грязевулканических областей Азербайджана в свете новых данных. Известия
НАНА. Наука о Земле. Изд-во «Nafta-Press». Б. №1, С. 32-43.
Ализаде А.А., Ахмедов Г.А., Ахмедов А.М. и др., 1966. Геология нефтянных и газовых
месторождений Азербайджана. Изд-во «Недра», М. 392 с.
Мехтиев Ш.Ф., Байрамов А.С., 1953. Геология и нефтегазоносность Ленкоранской области.
Б. Изд. АН. Азерб. ССР, 263 с.
Мехтиев Ш.Ф., Байрамов А.С., 1967. О Предталышском прогибе и его внутренном
строении. АНХ, №4, С. 4-8.
Султанова З.З. 1969. Землетрясения Азербайджана. Каталог землетрясений Азербайджана
(с 1139 по 1965 гг.) Б. Гянджлик, 86 с.
Султанова З.З., 1986. Ощутимые землетрясения Азербайджана. 1966-1982 гг. Баку «Элм», 96 с.
Dostları ilə paylaş: |