Söz varliğI
Yüklə 326,86 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ORTAK DİL BAĞLAMINDA TERİM BİRLİĞİ AÇISINDAN TÜRKİYE TÜRKÇESİ-ÖZBEK TÜRKÇESİ EDEBİYAT TERİMLERİ ÜZERİNE BİR KARŞILAŞTIRMA
- BASED ON THE IDEA OF A COMMON LANGUAGE, A COMPARISON BETWEEN TURKISH AND UZBEK LITERARY TERMS WITH RESPECT TO TERMINOLOGY
- Değişik Terimler
| Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/4 Summer 2009
ORTAK DİL BAĞLAMINDA TERİM BİRLİĞİ AÇISINDAN TÜRKİYE TÜRKÇESİ-ÖZBEK TÜRKÇESİ EDEBİYAT TERİMLERİ ÜZERİNE BİR KARŞILAŞTIRMA
ÖZET Ortak bir dil ve kültür birliğine sahip olduğumuz Türk Cumhuriyetleri ile her alanda ilişkilerimizi geliştirmek ve güçlendirmek durumundayız. Bu ilişkileri geliştirmenin ilk şartı, Türkiye dışında yaşayan soydaşlarımızın kullandıkları Türkçeler arasında bilimsel değeri olan karşılaştırmalı çalışmalar yapılmasıdır. Ortak bir iletişim dili oluşturmak için terim sahasında da karşılaştırmalı çalışmalar yapmak bu konudaki zorlukları veya kolaylıkları ortaya koyma açısından son derece önemlidir. Bu çalışmada, Türkiye Türkçesi-Özbek Türkçesi edebiyat terimleri karşılaştırılarak terim birliği/ortaklığı sağlamaya yönelik soruların cevabı verilmeye çalışılacaktır. Çalışmamızın bir başka amacı da bu sahada araştırma yapmak isteyenlere kaynak malzeme sağlamaktır. Anahtar Kelimeler: Ortak iletişim dili, Terim ortaklığı, Türkiye Türkçesi-Özbek Türkçesi edebiyat terimleri.
Yrd. Doç. Dr., Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, ÇağdaĢ Türk Lehçe Ve Edebiyatları Bölümü Öğretim Üyesi. Afyonkarahisar/TÜRKĠYE. tekinferidun@hotmail.com.
Ortak Dil Bağlamında Terim Birliği... 923
Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/4 Summer 2009
BASED ON THE IDEA OF A COMMON LANGUAGE, A COMPARISON BETWEEN TURKISH AND UZBEK LITERARY TERMS WITH RESPECT TO TERMINOLOGY UNITY OR COMMONNESS
ABSTRACT Not only should we establish good relations in every field with Turkish Republics with which we share the same cultural values and the same language but also overvalue such good relations. In order for such mutual relations to be improved, with a view to a comprison between the Turkish languages spoken by our kinships outside Turkey, studies of highly scientific value should be done. Moreover, in order to establish a common language of communication, conducting some other comparative studies in the field of language terms is of great importance in terms of whatever we are likely to face, difficulties or easiness. In this study, through a comparison between Turkish and Uzbec literary terms, answers to the questions concerned with the idea of terminology commonness or unity were inquired in parallel with the idea stated above. One other aim of this study is to provide source materials for those who want to do research in the related field.
Common
language of
communication, commonness of terms, Turkish and Uzbek literary terms.
1990’lı yılların baĢlarında Asya Türk Cumhuriyetlerinin bağımsız birer devlet olarak dünya siyaset sahnesinde yerlerini almalarından sonra bu cumhuriyetlerle birçok sahada iliĢkilerimiz çok hızlı Ģekilde geliĢmeye baĢlamıĢtır. Bu iliĢkilerin ortaya çıkardığı olguların baĢında “ortak dil” konusu neredeyse hemen her Ģeyin önüne geçmiĢtir. Türk dünyası için ortak dil oluĢturma çabaları, siyasetçileri ve bilim insanlarını oldukça meĢgul etmiĢ ve bu konu, yapılan bütün temasların merkezini oluĢturmuĢtur. Ortak dil oluĢturma çabaları, Türkçeler arasında bir terim birliği/ortaklığı konusunu da gündeme taĢımıĢtır. Yapılan birçok bilimsel ve kültürel etkinliklerde, özellikle
924 Feridun TEKİN
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/4 Summer 2009
Türk Dünyası Kurultaylarında terim birliği meselesi ayrıntılarıyla ele alınmıĢtır. 1
birliği konusundaki tartıĢma faslı genellikle gramer terimleri üzerine olmuĢtur. Terim konusu; bilim, teknik, sanattan zanaata, spora vb. alanlarda olmak üzere geniĢ bir yelpazeyi kapsamaktadır. Ortak dil oluĢturma çabalarının bir sonuca ulaĢtırılabilmesi için söz konusu geniĢ yelpazeye ait terimler üzerinde de karĢılaĢtırmalı çalıĢmaların yapılması gerekmektedir. Gerçekten böyle geniĢ bir alanda eĢ terimlerle iletiĢimi sağlamak, ortak bir bildiriĢme ile bilgi alıĢ veriĢini düzenlemek veya kolaylaĢtırmak imkân dâhilinde mi? Bu soruyu edebiyat terimleri bağlamında cevaplamaya çalıĢırsak nasıl bir cevap alabiliriz? Bu alanının terimlerini örtüĢtürmek istersek hangi zorluklarla karĢılaĢırız? Bu mümkün olabilir mi veya olması imkânsız mı? ĠĢte bu sorular, Özbek Türkçesi ile Türkiye Türkçesi edebiyat terimlerinin karĢılaĢtırmasının yapılması zorunluluğunu doğurmuĢtur. Bu çalıĢmada, Özbek Türkçesinin seçilmesinin birkaç sebebi vardır. Bunlardan bir tanesi, günümüz Özbek Türkçesinin Çağatay yazı dilinin devamı niteliğinde olmasıdır. Çünkü gerçekten Çağatay Türkçesi, zamanında güçlü bir edebî dil olmuĢ ve bugünkü Özbek Türkçesi de bu geleneği devam ettirmektedir. Ayrıca konuĢan insan sayısı bakımından Özbek Türkçesi, Batı Türkçesinden sonra ikinci sırada gelmektedir. Bu karĢılaĢtırmada Özbek Türkçesi edebiyat terimleri için tek bir kaynaktan yararlanılmıĢtır. 2 Çünkü diğer terim sözlüklerine ve edebiyat araĢtırmalarına baĢvurmak bir terim karmaĢasına yol açabilirdi. KarĢılaĢtırma, özdeĢ ve değiĢik terimler olmak üzere iki ana baĢlık altında toplanmıĢtır. ÖzdeĢ terimler bölümünde, Türkiye Türkçesinde aynı Ģekilde kullanılan (bazı küçük ses değiĢimleri hariç) edebiyat terimleri, Özbek Türkçesi Kiril alfabesi esasındaki madde baĢları ile kategorize edilmiĢlerdir. DeğiĢik terimler bölümünde ise Türkiye Türkçesinde farklı ifade edilen veya olmayan terimler yine aynı Ģekilde düzenlenerek anlamlarıyla birlikte verilmiĢlerdir.
1 Bu konuda ayrıntılı bilgi için bakınız: Türkay, Kaya, “Türkçelerde Terim Ortaklığı Açısından Dil Bilgisi Terimleri Üzerine Bir Karşılaştırma”, Türk Dili Dergisi, Terim Özel Sayısı, Sayı: 540, Aralık 1996, s. 694. 2 Homidov, H., Abdullayeva, ġ., Ġbrohimova,S., Adabiyat Tarminlari Luġati, Oqıtuvçi NaĢriyati, ToĢkent, 1967.
Ortak Dil Bağlamında Terim Birliği... 925
Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/4 Summer 2009
Özdeş Terimler abyat: beyitler, abcad hisåbi: ebced hesabı, avtobiografiya: otobiyografi, avtobiografik asar: otobiyografik eser, avantyür roman (sargüzaştlar adabiyati): avantür roman, avzon: vezinler, adabiyat: edebiyat, adabiy asar qahramoni: edebî eser kahramanı, adabiyat nazariyasi: edebiyat nazariyesi, adabiy oqım: edebî akım, adabiyat tarıxı: edebiyat tarihi, adabiy ta’sir: edebî tesir, adabiy tanqıd: edebî tenkid, adabiy canr-lar: edebî janr-lar, adib: edip, akademik naşr: akademik neĢir, allegoriya: alegori, alliteratsiya: aliterasyon,
(edebiyat, sanat vb.), antiteza: antitez, antologiya: antoloji, antonim: zıt anlam, aruz vazni: aruz vezni, arhaizm: arkaizm, asar: eser,
edebiyat, aş’or: Ģiirler, badiiy-lik: bedî’ (belagat), badiha: bedahaten (irtical), bayt: beyit, ballada: balat, band: bent, barmoq vazni: parmak hesabı (hece vezni), bahşi. baxĢi, bahr: bahr, bahr-i tävil: bahr-i tavil, bibliografiya: bibliyografya, biografiya: biyografi, bolalar adabiyati: çocuk edebiyatı, vazn: vezin, variant: varyant, gümanizm: hümanizm, deboçä: dibaçe, devon: divan, dialektizm: dialektizm, dialog: diyalog, didaktik: didaktik, doston: destan, drama: drama, dramatürg: drama yazarı, cangnoma: cenkname, canr: janr, cargon: jargon, cinos: cinas, conläntiriş: canlandırma, zarbülmasal: darb-ı mesel, ideal: ideal, idealläştiriş: idealleĢtirme, ideal qahraman: ideal kahraman, ideologiya: ideoloji, ilhom: ilham, impressionizm: empresyonizm, intiriga: entrika, ironiya: ironi, istiora: istiare, ifrot: ifrat, içki qofiya: iç kafiye, iqtibos: iktibas, yilnomä: yıllık, karikatüra: karikatür, kinoyä: kinaye, kitoba: kitabe, klassik. klasik, klassik adabiyat: klasik edebiyat, klassitsizm: klasizm, komediya: komedi, kompozitsiya: kompozisyon, külliyat: külliyat, latifa: latife, laf va naşr: leff-ü-neĢr,
Ģekil, manzuma: manzume, marsiya: mersiye, masal: masal, masnaviy: mesnevi, matla: matla, maqola: makale, maqta: makta, melodrama: melodram, metafora: metafor, metod: metot, miniatyura: minyatür sanatı, modernizm: modernizm, monografiya: monografi, monolog: monolog, montac: montaj, motiv: motif, müallif: müellif, muammo: muamma, mübolaġa: mübalağa, müvaşşah: müveĢĢah (tevĢih), münaqqid: münekkit, münocot: münacat, münozara: münazara, münşaot: münĢeat, murabba’: murabba, müsaddas: müseddes, müsallas: müselles, müsamman: müsemmen, müstazod: müstezat, müfradot: müfret, muhammäs: muhammes, müşoira: müĢaare, nazira: nazire, nazm: nazım, nasr: nesir, naturalizm: natüralizm, na’t: naat, naqarot: nakarat, nigilizm: nihilizm, nutq:
926 Feridun TEKİN
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/4 Summer 2009
nutuk, parda: perde, parodiya: parodi, peyzac: peyzaj, portrat: portre, dialektizm: dialektizm, prototip: prototip, piyasa: piyes, radif: redif, ramal: remel bahri, realizm: realizm, replika: replik, reportac: röportaj, afsona: efsane, risola: risale, ritm: ritim, retorika: retorik, roman: roman, romans: romans, romantizm: romantizm, ruboiy: rubai, rucu’: rücu, sayahatnoma: seyahatname, sabk: sebk, sac’: sec’i, san’at: sanat, san’at, san’at üçün: sanat sanat için (görüĢü), sahna: sahne, sentimentalizm: santimantalizm, simbol: sembol, simbolizm: sembolizm, sinonim: sinonim, sonet: sone, soqiynoma: sakiname,
tasvir, tadric: tedric, tacnis: tecnis, tacohili orifona: tecahül-i arif, tazkira: tezkire, tazad: tezat, takror: tekrar, ta’lif: telif, tanosib: tenasüp, tarci’band: terci’-i bent, tarcima adabiyatı: tercüme edebiyatı, tarıx: tarih, tarkibband: terkib-i bent, tarona: terane, tarsi’: tersi’, tasvir: tasvir, tasnif: tasnif, tahallüs: tahallüs (mahlas), tahmis: tahmis, ta’riz: tariz, taqlidçi: taklitçi, taqriz: takriz, tezis: tez, sav,
ütüpya, fabula: fabl, fantaziya: fantezi, fantastik roman: fantastik roman, ferd: ferd, fahriya: fahriye, final: final (edebî eserde), folklor: folklor, forma: forma, fütürizm: fütürizm, xalqçillik: halkçılık, xamsa: hamse, xarakter: karakter, xarakteristika: karakteristik, xitob: hitap,
(kronoloji), şakl: Ģekil, şarh: Ģerh, şe’r: Ģiir, şoir: Ģair, şuara: Ģuara, epik tür: epik tür, estetika: estetik, qasida: kaside, qahramonlik dostoni: kahramanlık destanı, qıta’: kıta, qıssa: kıssa, qalıplaş: kalıplaĢtırma, qoralama: karalama (müsvette), qofiyä: kafiye, ġazal: gazel, ġoya: gaye (edebî eserin) hacv: hiciv, hasbi hol: hasbihal,
abzats: satırbaĢı, abstraktsionizm: soyutçuluk, soyutlama, avtobibliografiya: otobibliyografya, avtobiograf: otobiyografi yazan kiĢi, avtograf: yazarın eserini kendi eliyle yazması veya yazmıĢ olduğu bu eserini baĢka birine (hediye) vermesi, avtor nutqı: yazarın eserinde kendi ağzından anlatmıĢ olduğu bölüm veya bölümler, adabiyatşunoslik: edebiyat bilimi, akmenizm: seçkin sınıfın üstünlüğünü anlatan BolĢevik ihtilalinden önce ortaya çıkmıĢ olan bir edebî tür, akrostik: satırların baĢına gelen sözcüklerin birinci harflerinin bir kiĢi ismini veya belli bir ibareyi meydana getirdiği Ģiir türü, alla: ninni, anakreontik poeziya: antik Yunan edebiyatında mey
Ortak Dil Bağlamında Terim Birliği... 927
Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/4 Summer 2009
ve muhabbeti, ayĢ u iĢreti terennüm eden lirik Ģiirler, anafora: stilistik figürlerden biri olup, mısraların baĢında ya da edebî eserdeki cümlelerin sonunda aynı tür sert sessizlerin ahenkli söz ya da ibarelerin tekrarlanması, annallar: yıllık, annotatsiya: kitabın içeriğini anlatan kısa kurallar, antiklerikal adabiyat: dinî-tasavvufi olmayan edebiyat, antik şe’r tüzilişi: eski Yunan Ģiir sistemi, antrakt: tiyatroda perde aralarındaki boĢluk, teneffüs, apokrif: eski dinî efsane ve rivayetlerden oluĢan Ġncil ve Tevrat türünden mukaddes eserler, apostrofa: cansız eĢya ya da olaya canlıymıĢ gibi eserde müracaat eden Ģiirsel nutuk usullerinden biri, apofeoz: eski zamanlarda zafer Ģerefine gerçekleĢtirilen gösteri, belli bir olayın baĢarı ile sonuçlanması ve bu olaya katılan kahramanların Ģerefine söylenen övgüler, arhitektonika: kompozisyon, askiya: nükte, assonans: redif,
efsanevi Rus Ģairi, baġışlov: dibaçe, belletristika: roman, hikaye gibi edebî türler, buffonada: komedi, varvarizm: eserin yazılmıĢ olduğu dile ait olmayan ifadeleri kullanmak, vaqt, orın, harakat birligi: zaman, yer, hareket birliği, vodevil: bir çeĢit komedi, voqeabänd şe’r: malum bir olayı anlatan Ģiir, vulgarizm: edebî dilde kullanılmayan bayağı sözler ve düzgün kurulmamıĢ cümleler (argo), gimi: methiye,
kiĢileri ya da onların hayatındaki manzaraları haddinden fazla büyültüp veya küçültüp, gülünç Ģekle sokup gerçek olayları fantezi hale getirip anlatan bir edebî usul, davra qoşıġı: çeĢitli münasebetler sebebiyle dostlar arasında söylenen ezgiler, detektiv adabiyat: burjuva sınıfını anlatan edebiyat türü, difiramb: eski Yunanda bir Ģiir türü, idioma: deyim, icådiy hamkorlik: sanatçı dayanıĢması, icod tarıxı: eserin yazılıĢ tarihi, dünyeviy adabiyat: dinî ve mistik olayan edebiyat, eçim: eserdeki sonuç bölümü, züllisonayn: iki dilli Ģair,
sözcüklerin gramer kurallarına uygun olan yerlerini değiĢtirme, intermediya: eski tiyatrolarda ciddi sahne oyunlarının perde aralarında seyirciyi eğlendirmek için sahnelenen küçük oyunlar, intim lirika: yürekten söylenen samimi dostluk ve sevgi sözleri, intonantsiya: sesin yüksek ve alçak perdesi ile ifadelenen konuĢma Ģekli, sözcüğü telaffuz ediĢ karakteri, içki portret: ruhi portre, kanon: edebî kanunlar, kantata: edebî eserde olay kahramanının adına söylenmiĢ yüceltici Ģiir, kollektiv icod : birden fazla sanatçının bir araya gelip eserler yaratması, kolliziya: edebî eserde bazı olayların tasvirinde yaratılan kahramanların birbirine zıt olan menfaatler ve faydalarının çatıĢması durumu, komparativizm: burjuva edebiyatçılarının edebiyat tarihini sahteleĢtiren ilmine zıt olarak tarihsel-mukayeseli metot, edebî tarz,
928 Feridun TEKİN
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/4 Summer 2009
mücadelenin özündeki anlaĢmazlık, zıtlık, kulminatsiya: edebî eserdeki olaylar geliĢiminin ana noktası, eylem ve mücadelenin Ģiddetlenme yeri, kuplet: kuple, bend, köriniş: sahne eserlerinin perdesi bir çok bölümden ibaret olup, bu bölümlerin her biri birinin gösteri olarak hesap edilmesi, köçiriş: bir mısradaki cümlenin diğer mısrada devam etmesi, lakonizm: edebî eserde özlü sözlerden faydalanma geleneği, yeteneği, laureat: yazar ve sanatçılara verilen fahri unvan, yüksek mükafat, leytmotiv: bütün eser boyunca yazar tarafından ileri sürülen, sürekli tekrarlanan ana fikir, amaç, libretto: sahne eserleri metni, lirika: Ģiir, Ģiir sanatı, lirik çekiniş: bedii ifade türlerinden biri, liro-epik tür: hayatı epik beyan ve lirik ifade ile birlikte tasvir eden nazma ait eserler, litotä: tefrit, lutf: söz ya da cümleyi bir çok manada kullanmayı esas alan söz oyunu, mavsüm
çevresinde yer alan Ģairlere verilen unvan, manokib: bir kiĢiye güzel sıfatlar ve hasletler yakıĢtırıp, unvanlar ile onun mertebesini yücelten risaleler, marosim qoşıġı: düğün, yas ve benzeri törenlerde söylenen Ģiirler, matal: deyim, maqol: atasözü, maqolat: bab, bolüm, mahalliy
tasviri, memuarlar: hatıralar, mehnat qoşıġı: iĢ ve emek konularında söylenmiĢ manzumeler, mimlar: eski Yunanda halk temaĢalarının bir türü olup, bu temaĢalarda mimler ismi ile anılan göstericilerin atıĢma yapması ve oyunlar sahnelemesi, misteriya: ortaçağ draması, mif: mit,
kafiyeye sahip olan Ģiir, moralite: felsefi, dinî-ahlaki eser, mümtani’: klasik edebiyatta olması mümkün olmayan bir Ģeyi, olabilir bir tarzda beyan etme, müntahab: seçme eserler, müsannif: eseri tanzim eden, muhbir: gazeteci, nasriy şe’r: mensur Ģiir, nekrolog: ölen bir kiĢinin hatırasına bağıĢlanan ve onun yapmıĢ olduğu iĢleri anlatan eser, neologizm: toplumsal yaĢama ait yenilikleri ifade eden yeni sözler, novatorlik: seçkin sanatçılar tarafından halkın yeni düĢünce ve duygularından doğan taleplerine cevaben edebî eserlerin mazmunu ve Ģekline sokulan yeni sanatsal faziletler, noma: edebiyatta mektup tarzında yazılan manzumeler, nutqiy xarakteristika: eser
kahramanlarının karakterlerinin onların kiĢilere davranıĢları, insanlara söyledikleri sözler aracılığı ile verilmesi, åbraz: edebî eserde yaratılan tip, karakter, obrazlar sisteması: edebî eserdeki birbiri ile bağlantılı bütün tip ve karakterler, obrazli ifoda: eĢya, olay ve insanın belirli bir durumdaki haleti ve kendine has özelliklerini bir bütün olarak tasavvur etmeye imkân veren Ģairane ifade, obektiv ġoya: edebî eserdeki olay, Ģahıs tip ve karakterlerinin iĢ-hareketlerinden çıkartılan mana, odo: lirik Ģiir türlerinden biri, oksimoron: zıt anlamlı sözcükleri
Ortak Dil Bağlamında Terim Birliği... 929
Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/4 Summer 2009
bir arada kullanma, oktava: her bir bendi sekiz mısradan ibaret olan Ģiir, omonim: eĢ sesli sözcük, omonim qofiya: eĢ sesli sözcüklerin kafiye olarak kullanılması, oneginça strofa: aaab, aabb, abba, aa Ģeklinde kafiyelenmiĢ Ģiir, oçerk: yaĢama ait olayların kısa tasvirlerinden oluĢan küçük hacimli eser, oq şe’r: kafiyesiz Ģiir,
alakalı yazılmıĢ aĢırı satirik Ģiir, panegirik: mezar baĢında ölen kiĢi için söylenen övücü sözler, paralelizm: Ģiir söyleme usullerinden biri,
siyasi düĢüncenin savunucusu olması, pauza: söz arasındaki durma, durak, pafos: coĢkunluk, peyzac lirikası veya tabiat lirikası: tabiat Ģiiri, perifraz: mecazi ifadelerden biri olup, eĢya ve olayın ismini, onun manasını tasvir ve tarif eden baĢka bir söz ya da ibare ile değiĢtirme, personac: ikinci dereceden eser kahramanları, plagiat: intihal, pleonazm: bir cümlede aynı anlama gelen sözcüklerin gereksiz tekrarı, povest: kıssa, poeziya: söz sanatı, poema: destan, poetika: edebiyat nazariyesi, poetik erkinlik: Ģairin vezin ve kafiyeye uymama özgürlüğü, pritça: insanların hayatı hakkında kinayeli Ģekilde yaratılan küçük ahlaki-didaktik hikayelerin eski ismi, proza: vezin ve kafiyesiz yazılmıĢ edebî nesir, prozaizm: edebî eserin ruhuna uygun olmayan resmi, ilmi söz ve terimleri kullanma durumu, poazaik şe’r: mensur Ģiir, prolog: mukaddime, publitsistika: sosyal-siyasi hayatın konularını iĢleyen türdeki bütün eserler, redaktsiya: redaktörlük, rezonyer: antik drama komedi ya da romanlarındaki Ģahıs, remarka: dramatik eserde yazar tarafından verilen izahlar, sababi ta’lif : bir eserin yazılıĢ sebebi,
eserde yazar tarafından faĢ edilen, karalanan kiĢiler, sargüzaşt adabiyatı: tesadüfi ve garip olayları konu edinen hikaye ve kıssalar, sarlahva: eserin bölümleri, bölümlerin isimleri, satira: satirik eser, sillabik şe’r: mesnevi türünde bir Ģiir, sinekdoha: mecazın bit türü, situatsiya: edebî eserde canlandırılan Ģahısların aralarındaki iliĢki ve mücadeleleri neticesinde çeĢitli durumlarda ortaya çıkan vaziyetleri, halleri, sıfatlaş: tasvir etme, ckald: Ġskandinav ülkelerinde halk Ģairi,
metodu, strofika: Ģiir sistemine ait bir dal, stsenariy: dramatik eserin planı, sucet: epik, lirik ya da dramatik eseri oluĢturan olaylar dizisi,
manzum olarak yazılmıĢ edebî eser, tavtologiya: bir tabir veya muhakemenin baĢka sözler ile tekrarlanıĢı, söz ve ibarelerdeki benzerlik, tarıxıy qoşıq: tarihi olaylar ve onların kahramanlarına bağıĢlanan destansı halk Ģiirleri, tez aytış: sert sessizlerin peyderpey tekrarlanması ile çocuklara bu sesleri doğru öğretmek için söylenen halk Ģiiri, tekstologiya: metinbilim, tendentsiya: eğilim, temayül,
930 Feridun TEKİN
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/4 Summer 2009
tirada: çok uzun cümle, topışmoq: bilmece, travesti: ciddi bir konuyu komik bir Ģekilde anlatan eser, trafaret: Ģablon, trilogiya: bir yazarın bir bütün içinde değerlendirilen üç eseri, trop: söz ya da söz gruplarının değiĢik manalarda kullanılması, truverlar: orta çağ Fransasında kahramanlık ve yiğitlik konusunda Ģiir yazıp, onu okuyup dolaĢan seyyah Ģairler, toqıma: kurgu, urbanizm: edebî eserde Ģehir hayatını anlatma tarzı, fars: bir komedi türü, feleton: bir tür gazete yazısı, figüra: figür, firoqiyä: klasik edebiyatta ayrılık ve hicran üzerine yazılmıĢ lirik Ģiirler, folkloristika: halkbilimcilik, formalizm: sanat ve edebiyatta bedii eserin sadece Ģekline itibar eden edebî akım, halq oġzaki icodi: folklor, tsezura: Ģiirde bir tür durak, tsitata: alıntı yapmak, çastuşka: Rus halk Ģiiri türlerinden biri, çiston: lügaz, şe’r tüzilişi: Ģiir sistemi, şirü şakar: belli bir tertipte iki dilde yazılan Ģiir, evfoniya: edebî eserdeki sözün ahengi, nefisliği, tabiiliği ve güzelliği, ezop tili: masal dili, ekspozitsiya: bir edebî eserde asıl konuya girmeden önce yapılan olay ve yer tasvirleri, ekspressiya: izlenim, ekspromt: irticalen, elegiya: eski Yunanda lirik Ģiir türlerinden biri, epigramma: satirik ifade türlerinden biri, epigraf: eski Yunanda yazarların unvanı, epistolyar adabiyat: toplum bireyleri, alimler ve yazarların eserlerinin toplamı, epitafiya: çoğunlukla Ģiir Ģeklinde olan kabir yazıları, erkin şe’r: serbest ölçülü Ģiir, ertak: masal, yumor: zorlukları gülünç bir Ģekilde ele alıp iĢleyen eser, yalla: oyun ile icra edilen halk Ģiiri, yamb: bir Rus halk Ģiiri türü, ölan: Kazak, Kırgız ve baĢka halklarda geniĢ bir sahaya yayılmıĢ bir halk Ģiiri türü, ölmas
edebî eserleri, unsurları, oxşatış: benzetme, qahraman sözi: edebî eser kahramanının üslup özellikleri, qıyasiy xarakteristika: yazar ve eleĢtirmen tarafından çeĢitli kahramanları birbiri ile karĢılaĢtırılıp verilen karakteristik özellikler, qıskartma ot: kısaltmalı isim, qopuzçi: eski Ukrayna’da kopuz çalıp, Ģiir söyleyen, qoşıq: koĢma, hamd: klasik Ģiirde eserin giriĢ bölümü, hico: Ģiirde durak. Yukarıdaki sınıflandırmadan da anlaĢılacağı üzere özdeĢ terimlerin sayısı değiĢik terimlere göre oldukça azdır. Bu durum aslında, söz konusu iki Türk lehçesinde edebiyat terimleri sahasında bir birlik/ortaklık sağlamanın zor/imkansız olacağını ortaya koymaktadır. Burada dikkati çeken önemli bir nokta, klasik edebiyata ait terimlerin özdeĢ olmasıdır. Özellikle Arapça kökenli sözcükler (müallif: müellif, muammo: muamma, mübolaġa: mübalağa vb.) özdeĢ terimler olarak karĢımıza çıkmaktadır. Bunu yanında Rusça aracılığı ile Özbek Türkçesine girmiĢ Batı kökenli sözcükler (folklor: folklor, forma: forma, fütürizm: fütürizm vb.) de her iki lehçede özdeĢ terimler olarak kullanılmaktadır.
Ortak Dil Bağlamında Terim Birliği... 931
Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/4 Summer 2009
DeğiĢik terimler baĢlığı altında değerlendirilen terimlerde ise çok farklı özelliklerle karĢılaĢılmaktadır. Bazı terimler farklı isimlendirilebilmektedirler. Örneğin köçiriş: ulama, annallar: yıllık,
sözlüklerimizde bulunmamaktadır: rezonyer: antik drama komedi ya da romanlarındaki Ģahıs, yamb: bir Rus halk Ģiiri türü, trilogiya: bir yazarın bir bütün içinde değerlendirilen üç eseri vb. Bunun yanında bizim sözlüklerimizde olup da Özbek Türkçesinde olmayan terimlerin de burada zikredilmesi gerekmektedir. Fakat bu çalıĢmada, bu bölüm altında terim sınıflandırmasına gidilmedi. Çünkü böyle bir sınıflandırma yapmanın zorluğu, Türkiye Türkçesindeki terim karmaĢasından kaynaklanmaktadır. Aynı Ģekilde bu karmaĢa, Özbek Türkçesi için de geçerlidir. Özbek Türkçesi edebiyat terimleri için farklı kaynaklara baĢvurulmuĢ olsaydı yine aynı durumla karĢılaĢılırdı. Türkiye Türkçesi ve Özbek Türkçesi edebiyat terimleri arasında yapılmaya çalıĢılan bu karĢılaĢtırma gösteriyor ki Kazak ve Kırgız Türkçeleriyle böyle bir karĢılaĢtırma yapılsaydı, terim ortaklığı/birliği noktasında sözü edilen güçlükler daha da yoğunlaĢacaktı. Yani Türkçenin alanı geniĢledikçe terim ortaklığı daha da azalacak ve bu ortaklığı sağlamanın imkânsızlığı daha da belirginleĢecekti. Türkçeler arasında terim birliği/ortaklığı sağlamanın zorlukları/imkânsızlığı göz önüne alındığında “ortak dil” oluĢturma noktasında da bazı olguların tekrar gözden geçirilmesi gerekmektedir. “Ortak dil” yerine “ortak iletiĢim dili” oluĢturma yolunda birtakım somut ve kabul edilebilir adımların atılması gerekmektedir. Masa baĢında “ortak iletiĢim dili” yaratılamayacağı gerçeğinden hareketle Türk soydaĢlarımızla hayatın her aĢamasını ilgilendiren somut projelere imza atılmalı ve bunlar hayata geçirmelidir. ĠĢte o zaman soydaĢlar birbirlerini daha iyi tanıma, daha iyi anlama ve daha iyi anlaĢma imkânına sahip olacaklardır. KAYNAKÇA ATALAY, Mehmet ve VANLIOĞLU, Mehmet (1994), Edebiyat Lügati, Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yayınları, Erzurum. ERCĠLASUN, Ahmet Bican vd., (1992), Karşılaştırmalı Türk
Bakanlığı Yayınları: 1371, 1372, Ankara.
932 Feridun TEKİN
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/4 Summer 2009
DĠLÇĠN, Cem (1983), Örneklerle Türk Şiir Bilgisi, Türk Dil Kurumu Yayınları: 517, Ankara. HAMĠDOV, H, ABDULLAYEVA ġ ve ĠBRAHĠMOVA, S (1969),
HOTAMOV, N. T (1969), Adabiyatşunoslikdan Qısqaça Rusça- Özbekça Luġat, “Oqıtuvçi” NaĢriyati. ToĢkent. KARATAġ, Turan (2005), Ansiklopedik Edebiyat Terimleri Sözlüğü, Akçağ Yayınları, Ankara. KORKMAZ, Zeynep (1992), Gramer Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları: 575, Ankara. LEVEND, Agah Sırrı (1984), Divan Edebiyatı, Enderun Kitabevi, Ġstanbul. MERMER, Ahmet ve KOÇ KESKĠN, Neslihan (2005), Eski Türk Edebiyatı Terimleri Sözlüğü, Akçağ Yayınları, Ankara. NASKALĠ, Emine Gürsoy (1997), Türk Dünyası Gramer Terimleri Kılavuzu, Türk Dil Kurumu Yayınları: 667, Ankara. Özbek Tilining İzohli Luġati (I-II), (1981), “Rus Tili” NaĢriyati, Moskova. Tahir’ül-Mevlevi (1973), Edebiyat Lügati (NeĢre Hazırlayan: Kemal Edip Kürkçüoğlu) Enderun Kitabevi, Ġstanbul. TÜRKAY, Kaya (1996), “Türkçelerde Terim Ortaklığı Açısından Dil Bilgisi Terimleri Üzerine Bir KarĢılaĢtırma”, Türk Dili Dergisi, Terim Özel Sayısı, Sayı: 540, Ankara. Edebiyat ve Söz Sanatı Terimleri Sözlüğü, (1948), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Türkçe Sözlük I, II, (1988), Türk Dil Kurumu Yayınları: 549, Ankara. USMANOV, O, HAMĠDOV, ġ (1981), Özbek Tili Leksikasi Tarıxıdan Materiallar, “Fan” NaĢriyati, ToĢkent. YUSUF, Berdak (1993), Türkça-Özbekça va Özbekça-Türkça Luġat, “Özbekiston” NaĢriyatı, ToĢkent. Yüklə 326,86 Kb. Dostları ilə paylaş:
|