Siyosiy madaniyat va siyosiy mafkuralar Reja



Yüklə 121,87 Kb.
səhifə1/4
tarix29.10.2017
ölçüsü121,87 Kb.
#7262
  1   2   3   4

Aim.uz

Siyosiy madaniyat va siyosiy mafkuralar
Reja:
1. Siyosiy maaniyat tushunchasi, mohiyati va mazmuni.

2. Siyosiy ong tushunchasi va uning shakllanish jarayoni.

3. Siyosiy mafkura tushunhasi va korinishlari.
Birinchi savol: Ijtimoiy hodisa sifatida jamiyatning madaniy hayotida muhim o’rin egallaydi. Madaniy siyosat siyosatning boshqa turlari, ko’rinishlari va shakllari singari o’zining aniq mazmuni, mohiyati va xususiyatlariga ega. U keng qamrovli bo’lib bir tomondan, jamiyatning madaniy hayotiga daxldor bo’lgan masalalarni siyosiy jihatdan hal qilish bilan bog’liq bo’lgan masalalarni, ikkinchi tomondan, siyosiy sub‘ektlarning madaniy sohadagi o’rni va roliga doir masalalarni o’zida ifoda qiladi.

Siyosiy madaniyat tushunchasi qachon paydo bo’lgan, uning mohiyati nimalarda o’zining aniqroq ifodasini topadi? Bu masala kecha yoki bugun paydo bo’lgani yo’q. Bu kishilik jamiyati taraqqiyotining barcha davrlarida va dunyoning barcha mamlakatlarida uzoq yillardan buyon mavjud bo’lib kelmoqda. Qadimda Yunon faylasufi Arastu o’zining “Siyosat” asarida qadimgi quldorlik davlatlarida jamiyatning madaniy hayotida amalga oshirilgan ishlar davlat siyosatida yetakchi o’rinni egallashi lozimligini, davlat boshlig’i va uning amaldorlari jamiyatning ma‘naviy hayotiga daxldor masalalarga alohida e‘tibor bilan munosabatda bo’lishlari lozimligini ko’p marta ta‘kidlaydi.

Madaniy siyosatga doir masalalar IX-X asrlarda O’rta Osiyoda yashagan Al-Xorazmiy, Al-Farg’oniy, Farobiy, Imom Al-Buxoriy, Ibn Sino,Beruniylarning siyosiy qarashlarida ham o’z ifodasini topgan edi. Masalan, Ibn-Sinoning fikricha, ideal davlat tepasida ma‘rifatparvar shoh turishi kerakligi g’oyasi turadi. Shu fikrni Beruniy ham ta‘kidlagan edi.

Siyosiy madaniyat terminini ilmiy muomalaga birinchi bo’lib XVIII asrda nemis faylasufi va ma‘rifatparvari I. Gerder olib kirgan deb hisoblanadi.

Empirik (alohida kishilarning ishtiroki) asosga ega bo’lgan siyosiy madaniyat to’g’risidagi ilmiy kontseptsiyalar esa G’arbda XX asrning o’rtalariga kelib shakllana boshladi. Bunda yirik xalqaro tadqiqotchilar bo’lgan G. Almond, X. Fayer, S. Verba va boshqalarning o’lkan hissalari bor. Masalan, hozirgi zamon politologiyasida birinchilardan bo’lib “siyosiy madaniyat” tushunchasini ishlatgan Amerikalik nazariyotchi X. Fayerning 1956 yilda bosilib chiqqan “Yevropaning buyuk davlatlari boshqaruv tizimi” nomli kitobi siyosiy madaniyatning mohiyatini anglash yo’lida qo’yilgan dastlabki muhim qadamlardan bo’lgan bo’lsa, sal keyinroq G. Almond va S. Verba besh mamlakat AQSH, Buyuk Britaniya, Germaniya, Meksika va Italiya siyosiy jarayonlarini tadqiq qilish asosida 1963 yilda o’zlarining “Fuqarolik madaniyati” nomli kitobini e‘lon qildilar. 1965 yilda L. Pay va S. Verba o’nta mamlakat jamiyatni siyosiy madaniyatini o’rganish asosida “Siyosiy madaniyat va siyosiy taraqqiyot” nomli asarini nashr kildilar.

Siyosiy madaniyatga oid mavjud adabiyotlar tahlili shuni ko’rsatadiki, bu tushunchaga turlicha yondashuvlar mavjud. Ayrimlarini sanab ko’rsatamiz:

- Siyosiy madaniyat bu – o’ziga siyosiy ma‘rifatni, siyosiy onglikni, hamda ijtimoiy-siyosiy faoliyatni ham qamrab olgan shaxs va ijtimoiy birlikning madaniyatidir;

- Siyosiy madaniyat bu – o’z ichiga ijtimoiy - siyosiy institutlar va siyosiy jarayonlar bilan bevosita aloqalar bo’lgan elementlarni qamrab olgan jamiyat ma‘naviy madaniyatining bir qismidir;

- Siyosiy madaniyat bu – siyosiy tafakkur va siyosiy faoliyat madaniyatidir. Bu yondashuvlar turlicha bo’lsa ham, lekin ularning barchasini bir-biriga bog’lab turuvchi umumiy jihat ham mavjud. Bu siyosiy madaniyatning jamiyat siyosiy-ijtimoiy jarayonlari, siyosiy institutlari bilan bevosita uzviyligi holatidir.

Siyosiy madaniyatning yuqorida keltirilgan umumiy talqinlaridan kelib chiqib unga qo’yidagicha ta‘rif berish mumkin: Siyosiy madaniyat bu fuqarolar siyosiy bilimlari, baholari va harakatlarining darajasi va xarakteri, shuningdek, siyosiy munosabatlarni boshqaruvchi ijtimoiy qadriyatlar, an‘analar, qoidalarning mazmuni va sifati demakdir.

Siyosiy madaniyatning amal qilish jarayoni uning sub‘ektlari tomonidan namoyon bo’ladigan ruhiy kayfiyatga ham bog’liq bo’ladi. Jamiyatdagi siyosiy munosabatlarga kirishayotgan shaxs, to’da guruhi kayfiyati shu damda qanday yo’nalgan bo’lsa, siyosiy muomala madaniyati shunday darajada va sifatida namoyon bo’ladi.

Siyosiy madaniyatnnig amal qilish jarayoni odamlar xulq-atvori orqali sodir bo’ladi. Lekin siyosiy xulq-atvor jamiyatda muayyan tartibda shakllangan qonun-qoidalar doirasida namoyon bo’ladi.

Siyosiy madaniyatning namoyon bo’lishi jarayonida milliy, sinfiy, diniy, kasb-korlik an‘analari va urf-odatlari ham juda muhim o’rin egallaydi. Masalan, mehmondo’stlik, ommaviy xayrihohlik – hashar o’zbeklarga xos milliy an‘ana sifatida qabul qilingan...

Siyosiy madaniyatning qaror topishi, rivojlanishi va takomillashtirilishi jarayonida tarixiy vorislikning ahamiyati nihoyatda kattadir. Tarixiy vorislik inson hayvonot olamidan ajralib chiqqanlan keyin o’zida shakllantirilgan tabiiy tuyg’u (instinkt) – ibtidoiy to’da bo’lib yashash tuyg’usidan boshlab hozirgi kungacha birgalikda yashash, mehnat qilish, tarixiy vorislikning yorqin timsolidir.

Tarixiy vorislik inson ongi, mafkurasi, ruhiyasi, xulq-atvori, hatti-harakati, urinishlari, yashash uchun kurashining hamma pallalari davomida hayotning barcha-to’qimalariga singib ketgan holda siyosiy madaniyatning amal qilishi jarayonida namoyon bo’ladi va o’z ifodasini topadi. Siyosiy madaniyat tarixi tajriba merosi bilan boyitilgan holda doimo o’zi amal qilayotgan jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy tuzumi tabiatiga mos ravishda shakllanadi hamda mazkur tuzum doirasida namoyon bo’ladi.

Jamiyat tarixini o’rganish shuni ko’rsatadiki, insoniyatning ilk o’tmish, birinchi moddiy va ma‘naviy madaniyat maskanlari Sharqda shakllangan va insoniyatning keyingi taraqqiyoti uchun zamin tayyorlab bergan. Sharq deganda asosan yaqin Sharq (Misr, Suriya, Iroq, Iordaniya, Turkiya, Yaman, Sudan, Quveyt), O’rta Sharq (Eron, Afg’oniston, Movarounnahr), Janubiy va Sharqiy Osiyo (Birma, Vetnam, Indoneziya, Tailand, Hindiston), Uzoq Sharq (Xitoy, Yaponiya, Koreya, qisman Rossiya Uzoq Sharqi) tushuniladi. Sharqning sanab o’tilgan to’rt qismini birlashtirib turuvchi umumiy tomonlari ham mavjud. U ham bo’lsa, Sharq xalqlarining bosiqligi, har qanday keskin vaziyatda ham masala va muammolarni tinchlik, muzokara, munozara yo’li bilan hal qilish, borini asrab-avvaylash, yo’g’ini esa yaratish, hayotning negizi va zamini izchil kundalik mehnat ekanligini tan olish va shunga rioya qilish ota-onalarga, farzandlarga mehribonlik bildirish kabi xususiyatlar Sharq va sharqonalikni ifodalashga yordam beradi.

Mustaqil O’zbekiston Sharq mamlakatlaridan biri. O’zbek xalqi azaldan o’zining bosiqligi, andishaligi bilan ajralib turgan. Sharqoni demokratiya milliy bosiqlik, andisha, yoshi ulug’larga hurmat, o’zaro maslahat, har qanday keskin masalada ham tomonlarning kelishuvlariga asoslanadigan faoliyatdir.

Sharqona demokratiya, uning tarixi, ijtimoiy ildizlari va ruxiy zaminlari deyarli o’rganilmagan. Chunki turg’unlik davri, jamiyat muammolarini faqat sinfiy kurash, zo’ravonlik, zulm, qo’zg’olon. Isyon yo’li bilan hal qilishni tavsiya va talab qilar edi. Bu, albatta sobiq tuzum tanazzulini va halokatini tezlashtirdi.

Siyosiy ong va siyosiy madaniyat ustida fikr yuritganda uning G’arbga nisbatan Sharqda farq qiladigan jihatlari bor. Demokratik jarayonlar agar G’arbda ko’proq qonun ustuvorligiga asoslansa, Sharqda bu jarayon asrlar davomida shakllangan an‘analar asosida kechadi. G’arb namunasi ko’p hollarda individualizm falsafasiga tayangan va ommani haddan tashqari siyosiylashtirilishiga olib kelgan bo’lsa,

Sharqda demokratiya tushunchasi hamjihatlik g’oyasi, jamoatchilik fikrining ustuvorligi zaminida shakllanadi.

Respublikamiz Prezidenti I.Karimov ta‘kidlaganidek: “Markaziy Osiyo tarixida siyosiy aql-idrok bilan ma‘naviy jasoratni, diniy dunyoqarash bilan qomusiy bilimdonlikni o’zida mujassam etgan buyuk arboblar ko’p bo’lgan. Imom Buxoriy, Imom Termiziy, Xo’ja Bahovuddin Naqband, Yassaviy, Al-Xorazmiy, Beruniy, Ibn-Sino, Amir Temur, Mirzo Ulug’bek, Bobur va boshqa ko’plab ajdodlarimiz milliy madaniyatlarimizni rivojlantirishga o’lkan hissa qo’shdilar, xalqimizning milliy iftixori bo’lib qoldilar” (I. Karimov O’zbekiston XX1 asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. 1997 yil, 140-141 betlar).

Xalqimizning o’ziga xos sharqona dunyoqarashi natijasida shakllangan siyosiy madaniyat asoslari qanday mohiyatga ega?

Birinchidan, ajdodlarimiz siyosiy tafakkurida davlat rahbari siyosatidagi adolat va insof masalasi hal qiluvchi markaziy o’rinni egallagan. “Adolat va haqiqatga intilish xalqimiz tabiatining eng muhim fazilatlaridan biridir. Utmishda oliy adolat g’oyasi mansabdor shaxslarga qo’yiladigan talab va bahoning asosi bo’lgan”, - deb ta‘kidlaydi Prezidentimiz I. Karimov. (I. Karimov O’zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari. 1995 y, 13-bet).

Ikkinchidan, siyosiy to’s-to’polonlarga nisbatan toqatsizlik, siyosiy muvozanatni saqlash, siyosiy tinchlik va barqarorlikka, osoyishtalikka kuchli moyillik.

Uchinchidan, o’zining oliyjanob maqsadlarida, kundalik hayotida siyosiy rahbarga suyanish, undan doimo adolat kutib yashash va unga nisbatan chuqur hurmat va ehtirom ko’rsatish, siyosiy xulq-atvorda kuchli andishalikni namoyon qilish.

To’rtinchidan, siyosiy erkinlikni axloq me‘yorlari doirasida qabul qilish.

Beshinchidan, bag’ri kenglik (toperantlik), xalqaro totuvlik va ishonchga kuchli moyillik.

Yuqorida keltirilgan mezonlardan ko’rinib turibdiki, sharqona siyosiy madaniyat asoslari insoniyat zakovati yaratgan eng olijanob jihatlarni o’ziga qamrab oladi.

Siyosiy madaniyatning modellari bilan bir qatorda uning turlari ham mavjuddir.

1. Siyosiy madaniyatning “yopiq” turi – o’zining siyosiy jihatdan biqiqligi bilan xarakterlanadi. Siyosiy madaniyatning boshqa turlariga nisbatan murosasiz bo’ladi, ularni mutlaqo qabul qila olmaydi.

2. Siyosiy madaniyatning “ochiq” turi – siyosiy madaniyatning boshqa turlarini ijobiy qabul qila oladi.

3. Siyosiy madaniyatning patriarxal turi – unchalik rivojlanmagan boy ma‘naviy madaniyati, qadriyatlarga ega bo’lmagan xalqlarga xos bo’lib, ushbu tur vakillarining siyosiy faollik holati deyarli bo’lmaydi, ular siyosiy qadriyatlar, siyosiy normalar va institutlarga qiziqish bildirmaydilar.

4. Faol siyosiy madaniyat turi – uning xususiyati shundaki, fuqarolar jamiyat siyosiy hayotiga faol ravishda shaxsiy aralashuvga intiladilar.

Uchinchi savol: Siyosiy ong va siyosiy madaniyat insonda ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma‘naviy-ma‘rifiy shart-sharoitlar negizida shakllanadi. Bunday shart-sharoitlar mavjud bo’lmas ekan, insonda siyosiy ong va siyosiy madaniyat shakllanmaydi. Siyosiy ong va siyosiy madaniyatning shakllanishi-murakkab jarayondir. Bu jarayon avvalo, ijtimoiy-siyosiy shart-sharoit-demokratik siyosiy tartibotning mavjudligiga bog’liqdir. Jamiyatda mavjud bo’lgan avtoritar, ma‘muriy – buyruqbozlik siyosiy tizimi esa inson siyosiy ongining va madaniyatining shakllanishiga imkon bermaydi. Aksincha, bu tizim insonni qulikka mahkum etadi, uni hokimiyatdan begonalashtiradi, boshqaruv apparatlarini xalqdan uzoqlashtiradi. Bu borada Prezidentimiz I. Karimov “Yuksak ma‘naviyat-engilmas kuch” degan risolasida shunday deb yozadi: “Yer yuzida qancha inson yashaydigan bo’lsa barmog’ining izi ham, ichki dunyosi ham bir xil bo’lgan ikkita odamni topish, uchratish qiyin. Tabiiyki bu insonlarning fikrlash va yashash tarzi bir-biridan farq qiladi. Ta‘bir joiz bo’lsa, kimdir Rahmon izmida yursa, kimdir Shayton izmida yuradi. Shu haqiqatning o’zi toki bu dunyoda hayot bor ekan, turfa xil odamlar va ularni ongu tafakkuridagi o’zaro tafovut va ziddiyatlar saqlanib qolaverishini ko’rsatadi” (23-bet).

Respublikamiz o’zining milliy mustaqilligiga erishgan ko’yidan boshlab fuqarolarning siyosiy ongi va siyosiy madaniyati sohasida yo’l qo’yilgan xatto siyosatga barham berishga va o’zbek xalqining milliy-ma‘naviy qadriyatlarini tiklashga qaratildi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I. Karimov O’zbekiston mustaqilligining bir yilligiga bag’ishlangan tantanali yig’ilishda so’zlagan nutqida mamlakatimizda ishlab chiqilayotgan va amalga oshirilayotgan madaniy siyosatning mohiyatini qo’yidagicha ta‘riflab ko’rsatgan edi: “Davlatimiz olib borilayotgan siyosatning mazmuni shuki, yurtimizda yashayotgan barcha mehnat vakillarining manfaatlari va huquqlarini himoya qilib, ularning madaniyati, tili, milliy urf-odatlari va an‘analarini saqlash hamda rivojlantirishga, ularning davlat tuzumlari ishida va jamoat turmushida faol qatnashishga kafolat beriladi” (I. Karimov Istiqlol va ma‘naviyat. T., 1994 y, 71-bet). Ushbu vazifalarni qisqa muddatlarda muvoffaqiyatli hal qilinishi bugungi kunda nafaqat davlatimiz, balki o’zimiz yashayotgan jamiyatimiz har bir a‘zosining bu boradagi sobit qadam va ongli faoliyati bilan ham bog’liqdir. Yurtboshimiz tomonidan ilgari surilgan kuchli davlatdan kuchli jamiyat sari g’oyasining asosida aynan mana shu haqchil mohiyat yotadi. Kuchli jamiyatni shakllantirish, avvalambor, insonning jamiyatdagi o’rnini anglab yetishi bilan bog’liq bo’lgan hodisadir.

O’zbekiston fuqarolarining siyosiy ongi va siyosiy madaniyatining shakllantirish muammolari Prezidentimizning asarlarida, nutq va maqolalarida yechib berilgan. Masalan, Oliy Majlisning XIV sessiyasida qilingan “O’zbekiston XXI asrga intilmoqda” nomli ma‘ruzada mamlakatimiz aholisining siyosiy ongi va siyosiy madaniyati bilan bog’liq bo’lgan mavzuga e‘tibor qaratilib “aholimizning siyosiy faolligi hali zamon talablari darajasida emasligini, hamon sust ekanini qayta-qayta aytishga to’g’ri kelmoqda”, - deydi yurtboshimiz (I. Karimov O’zbekiston XX1 asrga intilmoqda. T., 1999 y, 20-bet).

Yoki bo’lmasa Oliy Majlis 2-chaqiriq 1 sessiyasida mamlakatimiz hayoti, kelajagi uchun o’lkan rejalar ishlab chiqildi. “Odamlarning siyosiy ongi, siyosiy madaniyati, siyosiy faolligi yuksalib borgan sari, davlat vazifalarini nodavlat tuzilmalar va fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlariga bosqichma-bosqich o’tkazib borish zarur”, - deb ta‘kidladi I. Karimov o’zining “Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot-pirovard maqsadimiz” nomli ma‘ruzasida (shu asar 2000 y, 8-bet).

Yurtboshimizning mazkur fikrlari mamlakatimizda amalga oshirilayotgan demokratik islohotlarni chuqurlashtirish, fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirish vazifalarini hal qilishga bevosita yo’naltirilgandir.

Bular qo’yidagilarda o’z aksini topmoqda:

- Xalqimizni ma‘naviy yangilanish va islohotlar jarayonining faol ishtirokchisiga aylantirish, ularning kuch va salohiyatlarini ijtimoiy hamkorlik va millatlararo totuvlik, diniy bag’rikenglik kabi ezgu maqsadlarga xizmat qildirishda;

- Turli qarash va fikrga ega bo’lgan ijtimoiy qatlamlar, siyosiy kuch va harakatlarning o’ziga xos orzu-intilishlarini uyg’unlashtiruvchi g’oya – Vatan ravnaqi, yurt tinchligi, xalq farovonligi – barcha yurtdoshlarimiz uchun muqaddas maqsadga aylanishiga erishishda;

- Ota-bobolarimiz dinining gumanistik mohiyatini keng jamoatchilikka tushuntirish borasidagi ishlarni davom ettirishda;

- O’zbekistonda yashayotgan barcha millat va elatlarning qadriyatlari, tili, madaniyati, diniy e‘tiqodi, urf-odati va an‘analarini hurmat qilish, ularni asrab avaylash va rivojlantirishda;

-Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirish borasidagi ishlarni izchil davom ettrishda;

Yuqoridagi asosiy muammolar va yo’nalishlar jamiyatimiz a‘zolarining siyosiy ongini va siyosiy madaniyatini yuksaltirish bugungi kunda demokratik taraqqiyotimizning bosh mezoniga aylanmoqda.

Ikkinchi savol: Xo‘sh, siyosiy ong nima? U boshqa ijtimoiy ong shakllaridan qanday farq qiladi? Siyosiy ong — siyosiy

fanning asosiy tushunchalaridan biri hisoblanadi. U o‘zining mohiyati, manbai, funksiyalariga ko‘ra iqtisodiy, huquqiy, falsafiy, axlokiy, estetik, diniy ongdan farq, qiladi.

Siyosiy ong — siyosiy borliqning subyektiv in’ikosidir. U jamiyatning alohida mustaqil — siyosiy sohasini aks ettiradi. Kishilar o‘z faoliyatida mavjud siyosiy voqelikni shunchaki ko‘rish bilan qanoatlanib qolmaydilar. Ular hamisha bu voqelikni bilishga, anglashga va uni o‘zgartirishga intiladilar. Kishilarning ana shu siyosiy borliq haqidagi bilimlari, qarashlari, tasavvurlari ularning siyosiy ongini tashkil etadi. Siyosiy ong -kishilarning siyesiy bilimlari, tasavvurlari, maslaklari, e’tiqodlari va o‘zlari yashab turgan siyosiy tuzumni baholashlarining yig‘indisidan iboratdir.

Siyosiy ong — siyosiy borliqning faol, jonli, ijodiy in’ikosidir. U orqali jamiyat siyosiy tizimining o‘zini- o‘zi anglash sodir bo‘ladi. Siyosiy ong siyosiy voqelikni qanday bo‘lsa, shunday, yaxlitligicha va bir butunligicha aks ettiradi.

Biroq, siyosiy ong siyosiy voqelikni oyna kabi qanday bo‘lsa, shunday, mexanik tarzda, jonsiz aks etgirmaydi. U siyosiy voqelikning ma’no — mazmuni, sir — asroriga "kirib" boruvchi, uning muammolarini va ularni xal qilishning yo‘llarini aniqlovchi, ijtimoiy siyosiy jarayonlarning o‘zgarishi va rivojlanishini bashorat qiluvchi in’ikosidir. Siyosiy ong — jamiyatning siyosiy hyoti va uning barcha boshq sohalariga katta, ta’sir ko‘rsatishga qodir bo‘lgan ijtimoii ong shaklidir. Bundan tashqari, alohida olingan kishilarning ham, jamiyat ijtimoiy — siyosiy birlashmalarining ham xylq—atvori va faoliyatlarining xarakteri ko‘p jihatdan siyosiy ongning shakllanish va rivojlanish darajalariga bog‘liqdir. Shuning uchun ham ijtimoiy jarayonlarni boshqarish, tartibga solish amaliyotida, ham jamiyatning, ham uni tashkil etuvchi individlar, ijtimoiy guruhlar, qatlamlarning siyosiy ongi holatini hisobga olish o‘ta muhimdir. Bu o‘rinda hokimiyatlar, siyosiy partiyalar ijtimoiy — siyosiy muvozanatni saqlab turishga imkon beradigan, jamiyatning taraqqiyoti ehtiyojlarini to‘la ifoda etadigan siyosiy ongni shakllantirish va rivojlantirishga intilishlari zarur bo‘ladi.

Siyosiy ong ko‘pincha siyosiy tasavvurlar yig‘indisidan iborat bo‘ladi. Siyosat ma’naviy dunyosining o‘z tasavvurlardan tashkil topadi. Ongsiz, tasavvurlarsiz kishilik jamiyati bo‘lmaganidek, siyosiy ongsiz, tasavvurlarsiz hech qanday siyosiy sohaning bo‘lishi ham mumkin emas.

Siyosiy ongning muhim belgisi — uning aniq-tarixiy tabiatga ega ekanlikidir. Siyosiy ongda, birinchi navbatda, jamiyatda hukmronlik qiluvchi ijtimoiy guruhlarning tasavvurlari va qadriyatlari umumlashtiriladi. Shu bilan birga amal qiluvchi qarashlar tizimida o‘tgan davr ma’naviyati ham ishtirok etadi. Masalan, erkinlik tushunchasi — qandaydir biror—bir sinfning emas, balki umuminsoniyatning yutug‘idir. Ammo bu va boshqa siyosiy tushunchalar turli davrlarda turli mazmunga ega bo‘ladi.

Siyosiy ongning muhim xususiyati — uning dinamikligi, tez o‘zgaruvchanligidir. Bu siyosiy borliqning o‘ziga xosligi bilan bog‘liqdir. Agar iqtisodiy, ijtimoiy tizimlarning o‘zgarishi uchun o‘n yilliklar kerak bo‘lsa, siyosiy tuzilmalar va munosabatlar 6ir necha kun yoki oylarda keskin ravishda o‘zgarishi mumkin.

Siyosiy ong ijtimoiy va siyosiy amaliyot bilan bevosita bog‘langan. U jamiyatda paydo bo‘layotgan ziddiyatlar va ixtiloflarga tezda munosabat bildiradi.

Siyosiy ong — ijtimoiy tabiatga ega bulgan ongdir. Har bir kishi ma’lum ijtimoiy guruh, tabaqaning a’zosi, birorta millatning vakili, biror davlatning fuqarosi hisoblanadi. Mana shu mansublik kishilar siyosiy ongining ijtimoiy mazmunini belgilaydi. Boshqacha qilib aytganda, siyosiy ong kishilar tomonidan o‘zlarining biron — bir ijtimoiy rypuhga mansub ekanliklarini anglash asosida shakllanadi. Ijtimoiy guruhga mansublik esa, o‘z navbatida, kishilarda muayyan siyosiy pozitsiyaga egalik xissini tug‘diradi.

Siyosiy ong nafaqat ijtimoiy, balki individual tabiatga ham egadir. U muayyan rypuh elat, millatga mansub bo‘lgan ayrim kishilarning ongidir. Unga individuallik, betakrorlik xosdir.

Siyosiy ong aniq tarixiy shart — sharoitning, muayyan omillar ta’sirining mahsulidir. Uning shakllanishi va rivojlanishiga quyidagi manbalar asosiy omil bo‘li6 xizmat qiladi.



Birinchi manba — insonning oilaviy muhitidir. Siyosiy g‘oyalar va hissiyotlar unga oiladagi tarbiya orqali beriladi. Bunga to‘g‘ri keluvchi ijtimoiy — ruhiy qarashlar — siyosiy ongning poydevorini barpo etadi. Uning negizida esa fuqaro shaxsi shakllanadi.

Ikkinchi manba — bu keng ma’nodagi axborotdir. U insonga ham muomala, muloqot orqali, ham ommaviy axborot vositalari (televideniye, radio, matbuot) orqali "kirib" boradi.

Uchinchi manba — bu individning shaxsiy tajribasidir. Bu shaxsiy tajriba olingan bilimni ag‘dar — to‘ntar qiladi yoki tasdiqlaydi. Biroq ular qanday holatda ham siyosiy ongning shakllanishi va rivojlanishi jarayoniga muhim ta’sir ko‘rsatadi.

• Yuqorida qayd etilgan manbalar insonga siyosat dunyosini tahlil etishga va unga nisbatan munosabatini belgilab olishga imkon beruvchi bilimlarning yig‘indisini tashkil etadi. Bunda oilada olingan bilimlar turli avlodlar tomonidan to‘plangan tajriba sifatida ham bo‘lishi mumkin, ammo shu bilan birga xurofot ham bo‘lishi mumkin. Axborot ham haqiqiy, yoki yolg‘on bo‘lishi mumkin. Insonning hayotiy tajribasi ham tipik bo‘la olmasligi va siyosiy voqelikni aks ettira olmasligi ham mumkin. Shuning uchun siyosiy ong shakllanishida quyidagi shartlarning amal qilishi juda muhimdir:

• inson o‘zining biror guruhga mansubligini idrok etishi;

• inson o‘zining muayyan siyosiy qarashlar, nuqtai nazarlar tarafdori ekanligi, o‘zining subyekt sifatidagi maqomi, huquqlar, erkinliklar egasi, hokimiyatga ta’sir eta oluvchi shaxs ekanligini anglashi;

• o‘zi mansub bo‘lgan rypuh manfaatlarini siyosiy hokimiyat bilan muloqotga kirishmay - turib hal qilish mumkin emasligini anglashi Kishilarning siyosiy muammolarni anglashi, siyosat dunyosi haqidagi tasavvurlari, qiziqishlari bilan chambarchas bog‘liqdir. Masalan, og‘ir ahvolda qolgan korxona ishchisi, muassasa xodimi ishdan bo‘shatishni ko‘zda tutmaydigan qarorlarni — vaziyatni to‘g‘rilash bo‘yicha yaxshi qarorlardir, deb hisoblaydi. Boshqarayottan partiyaning faoli, agar hokimiyatga muholifat kelsa, mamlakatda iqtisodiy vaziyat yomonlashadi, deb o‘ylaydi. Agar biror siyosiy arbob korrupsiyada ayblansa, bunga o‘zining siyosiy mavqeini sabab, deb hisoblaydi.

Demak, voqelik o‘zidan—o‘zi, to‘g‘ridan—to‘g‘ri siyosiy ong orqali baholanmaydi. U kishilarning avvalgi e’tiqodlari va manfaatlariga ham bog‘liq bo‘ladi.

Siyosiy ong yakka holda emas, balki ijtimoiy ongning boshqa shakllari: iqtisodiy qarashlar, falsafiy ta’limotlar, huquqiy nazariyalar va me’yorlar, axloqiy qonuniyatlar, estetik qadriyatlar bilan o‘zaro bog‘liq holda va birgalikda xarakat qiladi.

Ko‘p siyosiy ta’limotlar va qadriyatlar siyosiy ongning mahsuli bo‘laturib, hozirgi jamiyatda g‘oyaviy ahamiyatga egadir. Ular faqat kishilarning siyosiy madaniyatini takomillashtirish uchungina emas, balki insoniyatning ma’naviy, ma’rifiy, madaniy taraqqiyoti uchun ham juda muhimdir.

Shu 6ilan birga, ayrim davlatlar va ulardagi birlashmalar, ijtimoiy guruhlar, millatlar, partiyalarning siyosiy faoliyati jarayonida siyosiy ongning u yoki bu pozitsiyasi to‘g‘ri kelmay, qolishi, qarama — qarshilikka, murosasizlikka o‘sib o‘tmasligi, uning tinch, madaniy xarakterda bo‘lishi o‘ta muhimdir.

Siyosiy ongning mohiyati uning funksiyalarida o‘z ifodasini topadi. Kuyida ana shu funksiyalarni ko‘rib chiqamiz.



1. Bilish — axborot berish. Kishilar ertami yoki kechmi, xoxlaydimi yoki yo‘qmi, ammo qat’iy ravishda siyosat dunyosiga duch keladi. Ular bu soha bilan shug‘ullanishni xoxlamasalarda siyosat ular bilan baribir "shug‘ullanadi". U kishilarning hayotiga va taqdiriga davlat, partiyalar va 6oshqa jamoat tashkilotlari orqali ta’sir ko‘rsatadi. Siyosat kishilarga siyosiy axborot ko‘rinishida "kirib" boradi.

Hozirgi xayotning mexanizmlari shundayki, kishilar doimo biror yo‘lni, shu jumladan siyosiy yo‘lni tanlab olishga majburdirlar. Bu ularni siyosat olamini bilishga, siyosiy axborotlarni egallashga undaydi. Siyosiy ong bu tomondan qaraganda kishilarga siyosiy bilimlar va axborotlarni o‘zlashtirishga, ijtimoiy — siyosiy hayotda o‘z o‘rnini belgilashga va unda to‘g‘ri mo‘ljalni olishga yordam beradi.



Yüklə 121,87 Kb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə