gətirməyi tələb edir. Beyrək öz yayını gördükdə ağlayır və yayı çəkib oxu
buraxır, Yalançuğun üzüyünü paralayır.(63)
Burada bir neçə məntiqsizlik var: Bu yarış nə məqsədlə keçirilir? Nə
üçün göygünün üzüyünü nişan qoyublar? Və sonra Beyrək «göygülərə
qurban ol!» deyir - toy bir nəfərin olduğu halda, «göygü» sözü niyə cəm
haldadır? Belə çıxır ki, Dəli Qarcar da, Şir Şəmsəddin də, Uruz da evlənirmiş
bu toyda, bunların hamısı kürəkən imiş. Amma belə deyil.
Yenə birinci suala haqq qazandırmaq olar: toydur, şənlikdir, ona görə
də Oğuz igidləri at çapır, ox atır, igidlik göstərirlər. Sonrakı suallara cavab
tapmaq olmur. Süjet pozulub. «Odisseya» əsərində kürəkən olmaq,
Penelopa ilə evlənmək istəyən çoxdur, burada isə təkdir. Balta əvəzinə
üzükdür, bu, üç min il əvvəlin deyil, sonrakı dövrün «yarışı
çətinləşdirməsidir». Lakin məhz nə üçün göygünün üzüyü nişan qoyulub? –
bunu da anlamaq olur - istəmirlər ki, Yalançuq Banıçiçəklə evlənsin, heç
kəsin ürəyindən deyil. Və ya bəlkə o özü yarışa başlamaq, şənlik yaratmaq
üçün bu vasitəni seçib. Bəs «göygülərə qurban ol!» nə deməkdir? Üslub
pozulub. Bizə elə gəlir ki, bu, ən qədim süjetin qalığıdır. Balta üzüklə, çox
adam tək adamla əvəz olunub, amma iddiaçı çoxluğu mexaniki olaraq sax-
lanılıb.
Hər iki qəhrəmanın ox-yayı da başqalarının ox-yayından fərqlidir. Hər
adam onların yayını dartıb-əymək qüdrətinə malik deyil. Və hər iki
qəhrəman ox-yayını əlinə alarkən dəruni hisslər keçirir, düşüncələrə dalır,
onu çox asanlıqla idarə edir.
Hər iki əsərdə sədaqətli çobanlara qayğı var. Qazan xan ailəsini, mal-
dövlətini xilas etmək üçün gedəndə Qaraca çobana deyir: «Allah mənim
evimi qurtaracaq olarsa, səni əmiraxur eyləyəyin» - dedi. İkisi bilə yola
girdi». (46) Və düşmən üzərində qələbədən sonra sözünü yerinə yetirir də:
«Qaracıq çobanı əmiraxur elədi. Yedi gün, yedi gecə yemə-içmə oldı» (50)
Odissey isə Penelopa məftunları ilə döyüşə başlamamış sədaqətli
çobanları Filotilə və Yevmeyə özünü tanıdaraq deyir:
Ey naxırçı və ey çoban, heç bilmirəm deyim sizə,
Ya deməyim öz sözümü. Ürəyim əmr edir ki, de!
Bilin ki, o – mən özüməm! Başıma çox bəla gəlib…
Allahların köməyilə yağıları məhv eləsəm,
Sizi dərhal evləndirib mal da, mülk də verəcəyəm
Öz evimin lap yanında sizə də ev tikiləcək.
Telemaxın qardaşı və dostu sizi biləcəyəm. (612)
Hər iki dövrdə köləyə bu cür münasibət uyğun və səxavətlidir.
Həm «İliada»da, həm də «Dədə Qorqud»da
oğul həsrəti ilə beli
bükülmüş ata surəti vardır.
19
Beyrəyin gəldiyini atasına xəbər verirlər. Əvvəl gəlini Banıçiçək,
ardınca da Qazan xan Baybörə bəyə şad xəbəri çatdırır. Sevinc içərisində
olan Baybörə deyir: «Oğlım idigin ondan biləyim, sırça barmağını qanatsun,
qanını dəstmala dürtsün, gözimə sürəyin, açılacaq olursa, oğlım Beyrəkdir!»
- dedi.
Zira ağlamaqdan gözləri görməz olmış idi. Dəstmalı gözinə silcək,
allah-təalanın qüdrətilə gözi açıldı. Atası-anası güldilər. Beyrəgin ayağına
düşdilər». (66)
Odissey mülkünü və ailəsini xilas etdikdən sonra atası Layerti
görməyə gedir. Vəziyyətini öyrənmək üçün əvvəl özünü tanıtmır:
Atasının ürəksıxan görkəmini - onu tamam
Əldən salmış qocalığı görən kimi mərd Odissey
Uca armud ağacının altda durub çox ağladı. (643)
Sonra tanışlıq verir. Beyrəyin atası kimi, qoca Layert də inanmaq üçün
şərt qoyur:
Doğrudan da, əgər oğlum Odisseyin özüsənsə,
Bir nişanə göstər mənə ki, yəqinlik hasil edim. (645)
Odissey həm ayağındakı qaban dişi əhvalatını danışır, həm də atasının
bir vaxtlar bu böyük bağda onun üçün ayırmış olduğu ağacları bir-bir
sadalayır:
Onda mənə on üç armud, on alma və qırx da əncir
Ağacı bəxş eləmişdin, üstəlik də il boyunca
Təzə-təzə üzüm verən əlli tənək bağışladın…
Belə dedi, Layertin həm dizi əsdi, həm ürəyi.(645)
Göründüyü kimi, şərtlər məzmunca başqa-başqa olsa da, mahiyyət
birdir.
Hər iki əsərdə əsas döyüş alətləri qalxan, ox və qılıncdır; geyim, zireh
əsasdır. Amma «İliada»da nizə döyüşü daha geniş təsvir edilir. Hər iki
əsərdə döyüş üsulları da əksərən eynidir. Bayındır xanın vəziri Qazılıq qoca
Düzmürd qalasına gəlib Arşun oğlu Dirək təkura hücum çəkir: «Qazılıq qoca
anı gördiginləyin yel kibi yetdi, yeləm kibi yapışdı. Kafərin ənsəsinə bir qılıc
urdı. Zərrə qədər kəsdirəmədi. Növbət kafərə dəkdi. Ol altmış batman
gürzlə Qazılıq qocaya dəpərə tutıb çaldı. Yalan dünya başına tar oldı. Düdük
kibi qan şorladı..» (94) «İliada»da:
Menelaya cumdu birdən Pilemenid Qarpalion:
O, yaxından Menelayın qalxanına nizə vurdu;
20
Ancaq qalxan dəlinmədi.
Mərd Menelay arxasından onu oxla yaraladı…
Qara qanı axdı getdi, altındakı yer islandı.(201-202)
Hər iki əsərdə ibtidai silah növü olan sapanddan istifadə edilir. Qaraca
çoban kafir qoşununu sapandla məhv edir və bir qədər də şişirdilmiş halda
– daş qurtaranda sapanda qoyun, keçi qoyub atır. «İliada»da sapand
ehtiyatdadır, döyüşdə daşla vuruş güclü məhvedicilik qüvəsinə malikdir.
Lakin sapanddan bir dəfə əsgər yoldaşın yarasını bağlamaq üçün istifadə
edildiyi qeyd edilmişdir:
Akenor tez o nizəni çəkib onun yarasından
Sıx toxunmuş yun sapandla sardı onu möhkəm-möhkəm. (200)
Poemalarla dastanın təsvir və təhkiyə üsullarında yaxınlıq çoxdur.
Homer müqayisələrdən bir bədiilik vasitəmsi kimi çox geniş istifadə
etmişdir. Saysız obrazlı müqayisələrə müraciət etmişdir.
Hektor, əldə möhkəm qalxan, irəlidə yeriyirdi:
Ölüm saçan ulduz necə gah buludlar arasından
Parlar, gah da gözdən itib yox olarsa zaman-zaman,
Hektor da gah birdən-birə ön səflərdə, gah arxada
Zahir olub qoşunlara sərəncamlar verməkdəydi.
Ulu Zevsin şimşəyitək parlayırdı hər bir yanda.(156)
Eyni təsvir üsulu «Dədə Qorqud»un da orijinal xüsusiyyətidir:
«Qaraqucın oynaddı Uruz, kafərin sağına at dəpdi. Sağlı-sollı kafəri xub
tağıtdı. Sanasan kim, tar yolda tolu düşdi. Ya qara qazın içinə şahin girdi.
Kafərin ucını basdı, tağıtdı…» (71) Bu cür təsvir Homerdə bir sistem
şəklindədir və çox zəngindir.
Hər iki əsərdə qəhrəmanın oğlu döyüş sınağından keçirilir. Hər iki
əsərdə gənc varislərin ordusu ona sədaqətlə xidmət edir və s.
Yazıya alınma tarixləri arasında uzun zaman fərqi olsa da,
hər iki
əsərdə ictimai-siyasi quruluş da, demək olar ki, eynidir. «Dədə Qorqud»da
bəylər öz mülklərini idarə edirlər və vahid bir xana – xanlar xanı Bayındıra
tabedirlər. Hər kəsin öz tac-taxtı var. «Dastanda bütün qəbilələri, zəif
bağlarla olsa da, birləşdirən xandır (Bayındır xan).Lakin buna baxmayaraq,
hər qəbilənin başında qəbilə böyüyü, bəy dayanmışdır. Bəylər xana tabe
olsalar da, yenə sərbəstliklərini mühafizə edirlər. Xarici düşmənə qarşı və
yaxud basqın zamanı qəbilələr asanlıqla birləşir. Qəbilə başçıları seçilmir.
Onların başçılığı nəsli və ənənəvi gedir… Burada hər kişi əsgərdir, lazım
olduğu vaxt silahlanır, hətta bəzən qadınlar da silahlanıb vuruşurlar…
Dastanda quldarlığın çox zəif əlamətləri vardır… qul hələlik işçi qüvvəsi
21
Dostları ilə paylaş: |