International Conference
Innovative Science in Modern Research
http://www.conferenceseries.info/
189
Shaxs Shakllanishining Biogenetik Yo’nalishi
Abduvohidov Mirjalol O’ktamjon o’g’ili
Guliston davlat universiteti psixologiya, yo’nalishi 64-21 guruh talabasi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada shaxs shakillanishi nazariyalaridan biri bo’lgan biogenetik
yo’nalishi xaqida fikrlar bldrilgan.
Kalit so’zlar:
psixologiya, shaxs, xatti-harakatlari, xulqi, emosiya, mayl, psixodinamika,
namoyondalar, g intellekt nazariyasi.
Psixologiya tarixida biologizmning eng yaqqol ko’rinishi Zigmund Freydni shaxsning barcha xatti-
harakatlari (xulqi) ongsiz biologik mayllar yoki instinktlar bilan shartlangan, ayniqsa,
birinchi
navbatda u jinsiy maylga (libidoga) bog’liqdir.
Biologik nazariyaga qarama-qarshi bo’lgan nazariya sosiogenetik nazariya hisoblanadi.
Sosiogenetik yondashuvga binoan shaxsda ro’y beradigan o’zgarishlar jamiyatning tuzilishi
ijtimoiylashish usullari va uni qurshab turgan odamlar bilan o’zaro munosabati vositalaridan kelib
chiqqan holda tushuntiriladi. Ijtimoiylashuv nazariyasiga ko’ra inson biologik tur sifatida tug’ilib,
hayotning ijtimoiy shartsharoitlarining bevosita ta'siri ostida shaxsga aylanadi.
G ’arbiy Evropaning eng muhim nufuzli nazariyalaridan biri bu rollar nazariyasidir. Ushbu
nazariyaning mohiyatiga binoan jamiyat o ’zining har bir a'zosiga status (haq-huquq) deb
nomlangan xatti-harakat (xulq)ning barqaror usullari majmuasini taklif qiladi. Inson ijtimoiy
muhitda bajarishi shart bo’lgan maxsus rollari shaxsning xulq-atvor xususiyatlarida o ’zgalar bilan
munosabat muloqot o’rnatishda sezilarli iz qoldiradi. AQShda keng varqalgan nazariyalardan yana
biri bu individual tajriba va bilimlarni egallash (mustaqil o ’zlashtirish) nazariyasidir. Mazkur
nazariyaga binoan shaxsning hayoti va uning voqelikka nisbatan munosabati ko’pincha
ko’nikmalami
egallash, bilimlami o ’zlashtirishdan iborat bo’lib, uning samarasi qo’zg’atuvchini
uzluksiz ravishda mustahkamlab borilishining mahsulidir. Bu nazariyaning tarafdorlari E.Torndayk
va B.Skinnerlar hisoblanadi. K.Levin tomonidan tavsiya qilingan "fazoviy zarurat maydoni”
nazariyasi psixologiya fani uchun (o ’z davrida) muhim ahamiyatni kasb etadi.
K.Levinning nazariyasiga ko’ra, individning xulqi (xatti-harakati) psixologik kuch vazifasini o
’tovchi ishtiyoq (intilish) maqsadlar bilan boshqarilib turiladi, va ular fazoviy zarurat maydonining
ko’Iami va tayanch nuqtasiga y o ’naltirilgan bo’ladi. Psixologiyada psixogenetik yondasbisb ham
mavjud b o ’lib, u biogenetik, sosiogenetik omillaming qiymatini kamsitmaydi, balki psixik
jarayonlar taraqqiyotini birinchi darajali ahamiyatga ega, deb hisoblaydi. Ushbu yondashuvni uchta
mustaqil y o ’nalishga ajratib tahlil qilish mumkin, chunki ularning har biri o’z mohiyati, mahsuli
va jarayon sifatida kechishi bilan o ’zaro tafovutlanadi.
Psixologiyaning irrasional (aqliy bilish jarayonlaridan tashqari) tarkibiy qismlari bo’iishi emosiya,
mayl va shu kabilar yordamida shaxs xulqini tahlil qiluvchi nazariya psixodinamika deyiladi.
Mazkur nazariyaning yirik namoyondalaridan biri amerikalik psixolog E.Eriksondir. U shaxs rivoj
ini 8 ta davrga ajratadi va ularning bar qaysisi o ’ziga xos betakror xususiyatga egaligini ta'kidlaydi.
Kognitiv y o ’n alishning asoschilari qatoriga J.Piaje, J,Kelli va boshqalami kiritish mumkin.
J.Piajening intellekt nazariyasi ikkita muhim jihatga ajratilgan bo’lib,
u intellekt funksiyalari va
intellekt davrlari ta'limetini o ’z ichiga qamrab oladi.Intellektning asosiy funksiyalari uyushqoqlik
(tartiblilik) va adaptasiya (moslashish, ko’nikish) dan iborat bo’lib, intellektning funksional
invariantligi deb yuritiladi.
International Conference
Innovative Science in Modern Research
http://www.conferenceseries.info/
190
Ontogenezda shaxs taraqqiyotini bir necha bosqichlarga ajratish va ulaming har biriga alohida ilmiy
psixologik ta'rif berish nuqtai-nazaridan yondashishni quyidagi nazariya va yo ’nalishlarini
ko’rsatib berish mumkin. Jumladan,
rivojlanishdagi inqirozga binoan
(L.S.Vigotskiy);
motivasion
yondashish
(L.I.Bojovich);
faoliyatga ko’ra munosabat
(D.B.Elkonin);
shaxsning ijtimoiylashuv
xususiyatiga
e'tiboran
(A.V.Petrovskiy);
shaxsning
tutgan
pozisiyasini
hisobga
olib
(D.I.Feldshteyn) va hokazo.
Shunday qilib, jahon va hamdo’stlik mamlakatlari psixologlari
tomonidan bir qator puxta ilmiy-metodologik asosga ega bo’lgan shaxsning rivojlanishi
nazariyalariиishlab chiqilgan. Ulaming aksariyati ontogenezda shaxsning shakllanishi
qonuniyatlarini ochishga muayyan hissa bo’lib, xizmat qiladi, amaliy
va nazariy muammolarni
echishda keng ko’lamda qo’llaniladi.
Psixologiyada biologiyadan qat'i nazar, biogen qonun mavjud. Aslida, psixologiya qonunni ajratib
turardi, ammo I. Herbarrt va T. Celler, Bolaning ruhiyatining umuman insoniyatning umuman
psixikasining rivojlanishiga o'xshash fikr. Turli xil olimlar ushbu nazariyani turli nuqtai nazardan
baholashga harakat qilishdi. Masalan, zal to'g'ridan-to'g'ri Gekkel Myuller qonuniga murojaat qildi.
U aytganidek, psixologik reja faqat biologik shartlar bilan beriladi
va umuman evolyutsion
rivojlanishni takrorlaydi. Baribir, bugungi kunda bu fikr aniq isbotlanmagan. Psixologiyada bunday
biogenik qonun mavjud emas.
Biogenetik qonun f. Myuller - E. Gekkel. Filumbriogenezezesi nazariyasi.
Nemis olimi E. Gekkel (1866) tomonidan tuzilgan yovvoyi hayotning namunasi va shaxsning
individual rivojlanishi (
ontogenez
)
qisqa va tezkor takrorlash (
takrorlash
) shakl evolyutsiyasining
eng muhim bosqichlari (
fitogenez
).
Qayta tiklanishni ko'rsatadigan faktlar (masalan, gill
yoriqlarning er yuzi umurtqazalarining embrionlarida yotqizish) evolyutsion o'quv chamasining
paydo bo'lishidan oldin ham tanilgan. Darvin. Biroq, faqat Darvin (1859), bu faktlar bilan izchil
tabiiy-tarixiy tushuntirishni amalga oshirdi, bu esa, mikroblarning rivojlanish
bosqichlari qadimgi
ajdodlar shakllari bilan takrorlangan. U organik dunyoning evolyutsiyasining asosiy namunasi
sifatida qayta ishlashni ko'rib chiqdi. Nazariya
tabiiy tanlanish
Darvinni uzoq ajdodlarning
alomatlarini takrorlash bilan organizmlar tarkibining maqsadga muvofiqligini tushuntirishga imkon
berdi.
Germaniya emisiolog F. Myuller 1864 yilda qisqichbaqasimonlar tarixidan ma'lumotlarni
qayta
tiklash printsipini kuchaytiradi. Ikki yil o'tgach, Xekkel B.Nematizing darvinidagi g'ovaklar
printsipini berdi. B. S. Biologiyada muhim rol o'ynadi, embriologiya, qiyosiy anatomiya va
paleontologiyada evolyutsion tadqiqotlar o'tkazdi. Gekkelning dastlabki vakolatxonasi shuningdek,
ko'rish bosqichlarining individual bosqichlarini ishlab chiqishda to'g'ridan-to'g'ri takrorlanish tartibi
emas. U ko'rsatildi (shu jumladan Heekkelning o'zi)
heterochron
,
heterotopiya
, embrion asboblari,
kamaytirish
Va boshqa jarayonlar ota-bobolarning belgisini to'g'ridan-to'g'ri tiklanish ehtimolini
bartaraf etish, ontogenezning chuqurligini chuqur o'zgartiradi.