şəkildə cəmiyyətin mənəvi dəyərlərində və struk
turlarında təcəssüm olunur. Sivilizasiya əhalinin
müxtəlif etnik və mədəni qrupları, inkişaf etmiş və
inkişaf etməmiş xalqlar arasındakı ziddiyyətləri
aradan qaldırır, varislik problemini - keçmiş-
indi-gələcək zaman arasındakı nisbət problemini
həll edir. O uzun sürən "ətalət" və "sükunət"dən
sonra yenidən dirçəlməyə imkan verən potensiala
malikdir. Məhz sosial-mədəni nizamlamanın
çoxölçülülüyü və sistemliliyi ictimai proseslərin
formalaşmasmda sivilizasiyaların əhəmiyyətini
artırır və onu bəşəriyyətin tarixi inkişafının ən
mühüm nailiyyətinə çevirir [122,187].
Sivilizasiya bir neçə mənada işlədilir. Birincisi:
insanın təbii mühitdən və sosial gerçəklikdən
ayrılma səviyyəsini əks etdirən və həyatın urba
nizasiyası ilə əlaqəli olan, barbarlıqdan siviliza
siyaya doğru xətti hərəkəti; ikincisi: həyat tərzi
və davranış prinsiplərini, mənəvi-etnik dəyərlər
sistemini müəyyən edən spesifik dini-mədəni
ənənələr; üçüncü: daha çox mənəvi fəaliyyətin
obyektivləşdirilmiş nəticəsi olan mədəniyyətin
əksi kimi sivilizasiya əsasən insan fəaliyyətinin
maddi tərəfləri kimi də qəbul edilir.
Adi həyatda biz "mədəniyyət" və "siviliza
siya" sözlərini sinonimlər kimi işlədirik. Ancaq
bu məfhumların definisiyası heç də üst-üstə düş
mür. Fəlsəfi ensiklopedik lüğətdə mədəniyyət
geniş mənada "həyat təzahürlərinin, xalqm və
xalqlar qrupunun nailiyyətlərinin və yaradıcı
Sevda
Ağamirzə qızı Əhədova
26
lığının məcmusu" kimi izah edilir [162, 229]. Bu
lüğətdə sivilizasiya "texniki nailiyyətlərin və
onunla bağlı olan komfortun məcmusu" kimi
müəyyənləşdirilir. Sivilizasiya-mədəniyyət mü
nasibətləri hissənin-tama münasibəti kimi də
səciyyələndirilir. Digər müəlliflər əksinə, siviliza
siyanı daha geniş və çoxkeyfiyyətli amil kimi
qəbul edərək, mədəniyyəti onun tərkib hissəsi,
komponenti kimi görürlər.
Bu iki sosial fenomen arasında fərqləri aydın
laşdırmaq baxımından müxtəlif müəlliflərin
mülahizələri
də
mövqeyi
də
maraqlıdır.
B. V.Markov "Mədəniyyət və sivilizasiya" əsərində
mədəniyyəti insan fəaliyyətinin təşkili və inkişa
fı sistemi kimi qəbul
edərək bu məfhuma istehsal
üsulu, təbiətlə qarşılıqlı əlaqə, şəxsiyyətlərarası
ünsiyyət, idrak və mənəvi yaradıcılıq üsulu kimi
komponentləri daxil edir.
Mədəniyyəti ilkin olaraq tərbiyəlilik kimi qə
bul edən yunanlar bununla sivilizasiyalı xalq ki
mi özlərini barbarlardan fərqləndirirdilər. Orta
əsrlərdə, İntibah dövründə, mədəniyyət, qanun
lara riayət edən sivilizasiyalı davranış, humanitar
biliklərə və incəsənətə malik olma kimi başa dü
şülürdü.
Sonralar, mədəniyyətliliyin daha geniş kıiteri-
yaları təşəkkül tapmağa başlayır. Mədəniyyəti ra
sional texniki nailiyyətlərlə məhdudlaşdırmağın
əleyhinə çıxanlar bu sosial fenomeni insanın əsas
tələbatlarının (maddi, mənəvi, fizioloji, psixoloji
Müas/r
dünyada mədəniyyətlərarası münasibətlər
27
və s.) təmin edilməsi üsulları sistemi kimi interp
retasiya etməyə başlayırdılar. Bu isə mədəniyyətə
münasibətdə avrosentrik yanaşmanın tədricən
aradan qaldırılmasına, "qeyri-sivilizasiyalı" xalq
ların adət-ənənələrinə, həyat tərzinə də mədəniy
yətin bir təzahür forması kimi qəbul edilməsinə
gətirib çıxardı.
Mədəniyyətfaktorusivilizasiyalıcəmiyyətlərin
dəyərlərinin mühüm tərkib hissəsi olaraq sosial-
siyasi təməlləri, inancları, adət-ənənələri özündə
əks etdirərək xalqların, millətlərin identikliyi-
nin müəyyənləşməsində və inkişafında mühüm
rol oynayır. Sivilizasiya ilə mədəniyyətin nisbəti
ümumi ilə xüsusinin nisbətidir, hərçənd ki, adi
halda bu sözlər bir-birini qarşılıqlı əvəz edən
sözlər kimi işlədilir. Sivilizasiyaların, dövlətlərin
təşəkkül tapması, onların mədəni məhsuldarlığı
təkcə digər sivilizasiya əraziləri ilə çulğaşması
nəticəsində deyil, həm də mədəni nailiyyətlərlə
mübadilə, digər xalqlarla qarşılıqlı əlaqə, qarşılıqlı
ticarət nəticəsində mümkün olmuşdur. Qarşılıqlı
əlaqə həm sivilizasiyalar arasında, həm də sivi
lizasiya daxilindəki müxtəlif mədəniyyətlər ara
sında, dinc və ya münaqişə formasında baş verə
bilər.
Sivilizasiya fenomeni mədəniyyət fenome
nindən daha geniş və mürəkkəb fenomendir.
Sivilizasiyada tarixi amil mühüm rol oynayır.
Bu zaman sivilizasiya "kənd təsərrüfatının,
əhalinin yüksək sıxlığı, ailə və ya tayfadan daha
Sevda Ağamirzə qızı Əhədova
28
M ü a s ir dü nyada m ədəniyyətlərarası
m ünasibətlər
yüksək səviyyəli siyasi strukturları, inzibati-di-
ni iyerarxiyanı, sinfi-strafikasiya və urbaniza
siyam yaradan cəmiyyətin inkişafı nəticəsində
yaranmış mürəkkəb cəmiyyətin növü" kimi də
müəyyənləşdirilir.
Adətən mədəniyyət anlayışı daha geniş mə
nada işlədilərkən, o, "sivilizasiya" anlayışı ilə qar
şılaşdırdın Antropologiyanın pionerlərindən olan
Edvard Teylor özünün "Primitiv mədəniyyət"
(1871-ci il) əsərində yazırdı ki, mədəniyyət və ya
sivilizasiya insanın cəmiyyətin üzvü kimi əldə et
diyi bilikləri, inancları, incəsənəti, mənəviyyatı,
ənənələri, adətləri özündə ehtiva edən mürəkkəb
vahiddir. Bununla da o bu iki termin arasında
fərq qoymadığını göstərirdi.
Mədəniyyət dar mənada işlədilərsə, onda si
vilizasiyanın bir neçə mədəniyyətlərdən ibarət ol
duğunu göstərmək olar.
Bəşər tarixi sübut edir ki,
dünyada müxtəlif sivilizasiyalar mövcud olmuş
dur. Bir çox antropoloqlar sivilizasiyaların tipolo
giyası ilə məşğul olmuşlar. İstehsal üsulunun əsas
götürüldüyü bir təsnifata görə sivilizasiyalar kənd
təsərrüfatı, sənaye və postsənaye sivilizasiya-
lanna bölünür. Digər tipologiya dini prinsipi əsas
götürür və sivilizasiyaları islam, xristian, yəhudi
və digər sivilizasiyalara bölür. Milli amilə görə
sivilizasiyaların bölgüsünə də (Çin, İran, fransız,
türk, rus-slavyan, ərəb və s.) rast gəlmək olar. Bir
tipologiya isə dünya sivilizasiyasım qərb və şərq
sivilizasiyasına bölür.