ralizm, mədəni hüquqlar kimi problemlər işıq
landırılmışdır. Burada həmçinin mədəniyyət
lərin və sivilizasiyaların qarşılıqlı münasibətləri,
mədəniyyətlərarası dialoqun mahiyyəti və məq
sədləri haqqında müəllifin düşüncələri öz əksini
tapmışdır.
Sevda Ağamirzə qızı Əhədova
16
I FƏSİL
MƏDƏNİYYƏT VƏ
BEYNƏLXALQ MÜNASİBƏTLƏR
1 .1 . M ə d ə n iy y ə t və sivilizasiya:
z id d iy y ə tlə rin və hd ə ti
T
arix belə bir fikrin doğruluğunu dəfələrlə
sübutetmişdirki,siyasətinaçabilmədiyi qa
pıları mədəniyyət açır. Müxtəlif
mədəniyyətlərin
anlaşması beynəlxalq münasibətlərin tənzimlən-
■ məsində, sülhün və sabitliyin təmin edilməsində
mühüm tarixi-siyasi faktor kimi çıxış etmiş və
etməkdədir. Mədəniyyət öz-özlüyündə bəşəri
bir fenomendir. Müasir humanitar elmlərdə
mədəniyyət anlayışı fundamental məsələlərdən
biri hesab olunur. Müxtəlif elmi kateqoriya və
terminlər arasında, müxtəlif elmlərdə
ən müxtəlif
mənalarda çıxış edən və müxtəlif kontekstlərdə
istifadə edilən bəlkə də ikinci belə məfhum tap
maq çox çətindir.
Hazırda həm dünya, həm də milli elmşünas-
lıqda mədəniyyət termininin mənşəyi ilə bağlı nə-
17
zəri yanaşmaları özündə əks etdirən kifayət qədər
ədəbiyyat mövcuddur. Bu terminin etimologiyası
ilə bağlı ümumi fikir də mövcuddur. Yekdil fikrə
görə "cultio" və "culte" terminləri latm dilində
yaranmış və ilk olaraq torpağm becərilməsi mə
nasını daşımışdır. Lakin elə Roma sivilizasiyası
zamanında terminin məzmunu genişlənmiş və
yeni məna daşımağa başlamışdır. Ədəbiyyatda
ilk dəfə olaraq "mədəniyyət" (cultura) termini
ni nəzəri termin kimi Siseron tətbiq etmiş, onu
aqrotexniki termin kimi deyil, şərti mənada - in
sanın zəkasının və qəlbinin "becərilməsi" kimi
işlətmişdir. Bu mənada mədəniyyət termini
təbiətin yaratdığından fərqli olaraq insanın ya
ratdığı bütün nemətlərin məcmusu kimi başa
düşülməyə başlanmışdır. Nəticədə mədəniyyət
(cultura) təbiətin (natura) əksi kimi qəbul edilirdi.
XVII-XVIII əsrlərdən başlayaraq "mədəniyyət"
anlayışının yeni izahı yayılmağa başlayır. Alman
hüquqşünası Samuel Pufendorf özünün "Təbii
hüquq haqqında" əsərində mədəniyyətə dair
Siseron mülahizəsindən imtina edərək ilk dəfə
olaraq mədəniyyəti insan fəaliyyətinin nəticəsi,
onun daxili və xarici təbiətini tamamlayan, insa
nı ucaldan müsbət keyfiyyətlərin məcmusu kimi
səciyyələndirmişdir. Mədəniyyət anlayışı hazırda
demək olar ki, bütün dillərdə bu mənada işlədilir.
Bu anlayışın fəlsəfi, külturoloji mənalan haq
qında o qədər çoxlu fikir mövcuddur ki, hətta
mədəniyyətin təriflərinin təsnifatına həsr edil-ı
Sevda Ağamirza qızı Əhədova
<8
miş məxsusi əsərlər yaranmağa başlamışdır [73,
11]. Mədəniyyətin etimologiyası, fəlsəfi mənası,
paradiqmaları, tipləri, formaları və digər əsaslar
üzrə təsnifatları haqqında ədəbiyyatda çoxsay
lı yanaşmalara rast gəlmək mümkündür. Bu ter
min təkcə adi dildə deyil, müxtəlif elmlərdə belə
çoxlu mənalarda işlədilir. Mədəniyyət anlayışına
müxtəlif yanaşmaların mövcudluğunun mühüm
göstəricisi kimi onun 250-dən çox tərifinin olma
sıdır. Mədəniyyətin sosioloji, tarixi, normativ, psi
xoloji, didaktik, antropoloji təsnifatları mövcud
dur [73, 7-9; 130; 159, 17-29]. Mədəniyyətə bu cür
müxtəlif yanaşmalarm, definisiyalarm mövcudlu
ğu təbiidir. Çünki mədəniyyət öz-özlüyündə çox
mürəkkəb və çoxcəhətli hadisə olub, insan həya
tının bütün tərəflərini əks etdirir. Məhz buna görə
də mədəniyyət bir çox elmlərin
- fəlsəfə, tarix, so
siologiya, antropologiya, etimologiya, aksiologiya,
semiotika, kulturologiya və s. predmetini təşkil
edir. Lakin biz mədəniyyətin elmi-nəzəri mahiy
yətinə varmadan onun maddi və mənəvi dəyərlər
sistemi yaratmış insanların fəaliyyətinin məcmu
nəticəsi kimi beynəlxalq münasibətlərdə oynadığı
rola diqqət yetirməyi qarşımıza məqsəd qoymu
şuq. Ona görə də mədəniyyət anlayışına yalnız
mədəni dialoq, beynəlxalq mədəni münasibətlər
kontekstində baxacaq, beynəlxalq sənədlərdə öz
əksini tapmış məzmunu haqqında söhbət açaca
ğıq-
Müasir dünyada mədəniyyətlərarası münasibətlər
Sevda Ağamirzə qızı Əhədova
Metodoloji aspektlərə görə bir-birindən fərq
lənsələr də bütün bu tərif və təsnifatlarda mədə
niyyətin ümumi xüsusiyyətləri üzə çıxır:
- Mədəniyyət insan həyatının universal hadi
səsidir. Ona görə də hər bir insan birliyinin və so
sial qrupun özünəməxsus mədəniyyəti mövcud
dur;
- Mədəniyyət insanların birgə həyat fəaliy
yətinin məhsuludur;
- Mədəniyyət öz ifadəsini dəyərlərdə, qayda
larda, adət və ənənələrdə tapır;
- Mədəniyyət irsən ötürülmür, təlim-tərbiyə
vasitəsilə, əməli
təcrübə ilə mənimsənilir;
- Bəşəriyyət vahid sosial kollektiv deyil. Müx
təlif insan qrupları, müxtəlif etnik, regional, sosial
mədəniyyətlər yaratmışlar;
- Mədəniyyət dinamikdir, o inkişafa və yeni
ləşməyə, onu öz mövcudluğunun dəyişkən şərt
lərinə uyğunlaşdıran insanların maraq və tələ
batlarını təmin edən yeni forma və üsullar yarat
mağa qadirdir;
- Mədəniyyət insanların kollektiv həyat fəaliy
yətinin nəticəsi olsa da, onun daşıyıcıları ayn-ayrı
şəxslərdir;
- Mədəniyyət cəmiyyətin və onun üzvlərinin
özünü eyniləşdirmək, onun daşıyıcılarının öz qrup
və fərdi "Mən"ini dərk etmək, digər mədəniy
yətlərlə və xalqlarla qarşılıqlı əlaqələrində "doğ
ma" və "yad" əlamətləri ayırmaq üçün əsas kimi
çıxış edir [157].
го
Ayn-ayrı xalqların, eləcə də insanlarm mə
dəniyyətinin təşəkkül tapması və inkişafı məsələ
lərini mədəni antropologiya öyrənir. Mədəni an
tropologiyaya görə mədəniyyət insanlarm birgə
həyat fəaliyyətinin məhsulu, onların kollektiv
mövcudluğunun razılaşdırılmış üsullarının, qrup
və fərdi tələbatlarının təmin edilməsi norma və
qaydalan sistemidir. Mədəni antropologiyaya gö
rə bütün dünyada yaşayan insanları birləşdirən
vahid universal mədəniyyət yoxdur, mədəniyyət
müxtəlif dövrlərin, regionların mədəni çoxluğu,
ауп-ауп ölkələrin və xalqların mədəniyyətləri
şəklində mövcuddur. Kulturologiyada onlar lo
kal (milli) mədəniyyətlər adlanır. Daşıyıcıları və
yaradıcıları xalqlar olan lokal mədəniyyətlərin
mövcudluğu bütövlükdə bəşər mədəniyyətinin
qanunauyğun mövcudluğu formasıdır. Lokal və
etnik mədəniyyətlərin qarşılıqlı əlaqəsi sayəsində
ünsiyyət sistemi yaranır, müxtəlif davranış tipləri
və stili, dəyər oriyentasiyaları,
mədəniyyəti, etnik
özgünlüyü qorunub saxlanılır. Bu ünsiyyət həm
münasibətlərin aydınlaşdırılması, münaqişələr,
təlatümlər yolu ilə, həm də qarşılıqlı uyğun
laşma, çarpazlaşma, digər xalqların mədəni özü
nəməxsusluğunun qəbul edilməsi yolu ilə həyata
keçirilir.
Kulturologiyanın mühüm elmi-nəzəri prob
lemlərindən biri də mədəniyyət və sivilizasiya
arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin? oxşar və fərqli
cəhətlərin müəyyənləşdirilməsidir.
г/
Müasir dünyada mədaniyyətlərarası münasibətlər