təməlindən götürülən kömür analizi göstərdi ki, bu müdafıə
istehkamlan təqribən e. ə. 800-cü ildə inşa olunmuşdur. Bu o demək
idi ki, Oğlanqalanın istehkamları Urartu imperiyasının Türkiyədə
möhkəmləndiyi (təqribən e. ə. 850-600-cü il), Qafqazda və Şimal-
Qərbi İranda hərbi əməliyyatlar apardığı dövrdə tikilmişdir (16, s.
171-180). Biz tapıntılardan daha çox müdafıə istehkamları ilə
maraqlanırdıq. Oğlanqalamn mühəndisləri qalanı tikərkən Erkən
Dəmir dövrü texnikasından, yoxsa öz nüfuzlu qonşuları olan
urartulann tikinti texnikası və üsullarından istifadə etmişdilər? Urartu
istehkamları
fövqəladə
dərəeədə
standartlaşdırılmışdır,
onlar
müntəzəm möhkəmləndirmə, yonulmuş daşlardan vo standart ölçülü
kərpielərdən ibarət tikinti ilə xarakterizə olunur. Oğlanqalanın
istehkamları Dəmir dövrünün erkən mərhələsinin tikintilərini
xatırladır, lakin ola bilsin ki, Urartunun bəzi xüsusiyyətləri də təqlid
edilmişdir. Urartu divarlarının düz və dördkünc, topoqrafıyaya
uymayan xüsusiyyətlərindən fərqli olaraq Oğlanqala istehkamları
Qaratəpə dağının topoqrafıyasına uyğun olaraq inşa edilmişdir.
Möhkəmləndirilmiş
divarların
Urartu
xüsusiyyoti
olmasına
baxmayaraq, onların bənzərləri Cənubi Qafqazın Dəmir dövrü
arxitekturasından da məlumdur. Bəzən böyük blokların altı kiçik
həcmli daşlarla düzəldilir, bəzən isə daş bloklar biıbaşa qayanın
üzərinə qoyulurdu. Urartu qalalarında olduğu kimi təməl üçün
birbaşa qayanın düzəldilməsinə heç vaxt rastlanmamışdır. Böyük
sahənin terraslaşdırılmasına, karxana işərinə, böyük əhəngdaşı
bloklarının və milyonlarla kərpicin daşınmasına xcyli işçi qüvvəsi
cəlb edilmişdir. Bu təqribən milyonlarla işçidən ibarət böyük işçi
qüvvəsi tələb edirdi. Bu tikinti layihəsinin monumcntallığı IV Dövr
Oğlanqala liderlərinin böyük qüvvəsindən xəbər vcıir. Tikintinin
möhtəşəmliyi özlüyündə siyasi hakimiyyətin qiidrotini göstərir.
Lakin hələ də məlum deyil ki, bu qalanı tikınək və qorumaq üçün işçi
qüvvəsini necə əldə etmişlər.
Qərb divarı boyunca aparılan təmizləmə işləri zamanı biz
Oğlanqalanın II Dövrüno aid küp qobirlorlə rastlaşdıq. Burada
qəbirlərin olması təsdiq edir ki, tikinti və bərpa işlərindən sonra onlar
öz funksiyasını itirmişdir. Bu qəbirlərdə cinsi məlum olmayan və pis
saxlanmış yaşlı adama aid skelet qalıqlarının bir hissəsi aşkar
edilmişdir. Lakin küp qəbirin qərb tərəfındə aşkar olunan iki qulplu
küpə bilavasitə Oğlanqalanın yerli insanlarına aid idi. Bu adam
Roma imperiyasından gətirildiyi zənn edilən olduqca zəngin
avadanlıqla dəfn edilmişdi. Əvvəlcə qəbirdən imperator Avqustun
portretini göstərən dörd gümüş sikkə tapıldı. Lakin sikkələr
paslanmış və bir qədər aşınmışdı. Buna baxmayaraq onların eyni tipli
olduğu və üzərində iki kitabə olduğu aydın seçilirdi. Sikkələrin üz
tərəfındə dəfnə yarpağından tac qoyan Avqustun sağ tərəfdən şəkili
var idi. Onun kənarında “CAESAR AVGVSTVS DIVI F PATER
PATRIAE” sözləri yazılmışdı. Sikkənin arxa tərəfındə Sezarın
Qayus və Lusiusunun iki təsviri verilmişdir. Şəkil üz tərəfdən
arxasında nizələr olan qalxana söykənmiş vəziyyətə təsvir edilmişdir.
Kənarda isə “VGVSTI F COS DESIG PRINC IVVENT, C L
CAESARES” kitabəsi həkk olunmuşdu. Sikkələrin üçü numizmatik
araşdırmalardan yaxşı məlumdur və ehtimal ki, e.ə. 2-ci il və bizim
eranın 12-ci ilində kəsilmişdir. Diğər sikkələr isə daha kiçik
diapozona malik olub e. ə. 2-ci il, bizim eranın 4-cü ili ilə tarixlənir
(12). Bundan başqa dəfn edilənin bir tunc və dörd qaşlı üzüyü var
idi. Onların üzərində inək və medalyon təsviri var idi. Bundan başqa
qəbir inventarına yuvarlaq şəkilli şüşə flakon və bu tip flakona aid
parçalar da daxil idi. Bunlarla bərabər Finikiya mənşəli şirli muncuq
da aşkar edilmişdir.
Abidənin ən hündür yerində Narınqala yerləşir. Araşdırmalar
Narınqalanm İKİqat müdafiə divarı ilə əhatə olunduğunu göstərir.
Divarlar iri
d a ş blOKlardan bərKİdici
məhlul
o l m a d a n in şa e d i l m i ş d i r .
Narınqalanın
t ə h l ü K ə s i z l i y i n i n
təmin edilməsi üçün o əlavə müdafiə
divarları
ilə
möhKəmləndirilmişdir.
Olduqca
m ürəKKəb
və
özünəməxsus xüsusiyyətləri olan bu tip müdafiə sisteminə Naxçıvan
abidələrinin heç birində rastlanmamışdır. 1988-1989 və 2008-2011-ci
ilərdə sütunlu salonun əsas hissəsi aşkar olunmuşdur.
Radiokarbon analizlər göstərir ki, sütunlu salon təqribən e.ə.
800-cü ildə, Oğlanqala IV dövründə tikilmişdir. Bu bürclərin və
müdafıə
istehkamlarının yaradılması
ilə üst-üsto
düşür (8).
İstehkamların inşasında istifadə edilən tikinti üsulları həmçinin
sitadeldə iatifadə olunmuşdur. Tikintidə istifadə olıınan əhəngdahı
blokların ölçüləri
35 və 90 sm2 - dir. Bu divarların əksəriyyəti
əvvəlkilər kimi ya ana qaya üzərində tikilərək gillə düzəldilmiş,
yaxud kərpic tikinti ilə tamamlanmışdır. Müdafıə istehkamlarında
olduğu kimi, siadeldə də bərkidici inşaat materialı kimi daş ovuğu,
yaxud çınqıldan istifadə edilmişdir. Onların eni 1, 7 - 2. 5 m arasında
idi. Oğlanqalanm IV Dövrünə aid binaları ölçüləri 33 x 34 m, yaxud
1122 m2 olan böyük daxili həyətin ətrafında inşa olunmuşdur. Bu
demək olar ki, Türkiyədəki Altıntəpə məbədini əhato edən daxili
həyətlə eyni ölçüdədir.
Araşdırmalar zamam daxili həyətdə IV Dövro aid, qalanın
inzibati funksiyaları ilə bağlı olan böyük küpləıin qalığına və
Azərbaycanda ən qədim mixi yazı olan keramika üzərindəki
kitabələrə rast gəldik. Lakin heç bir təsorrüfat küpii biitövlükdə aşkar
edilmədi. Təsərrüfat küplərinin parçaları bədii cohotdən olduqca
yüksək səviyyəli hazırlanmışdı. Üzərində mixi yazı olan parçalar isə
demək olar ki, bu sahənin bütiin kontekstlərindon aşkar olunurdu.
Küplərin üzərindəki fraqment halındakı yazılar, şiibhosiz ki, onların
tutumunu göstərirdi. Biz rəqəmlorə aid a-q [a rj tv? ru kimi bəzi
işarələri bərpa edə bildik. Ehtimal ki, onlar aqarqi u tcrusi işarələrini
vo həcm ölçlisünü bildirmişdir. Miiəyyən edilmişdir ki, şəhor
sakinləri yazı və hesab sistemini Urartulardan monimsəmiş və oz
yazılarmı yaratmışlar. Bunlar Azorbaycanda aşkar olunan ən qədim
mixi yazıdır (11, s. 181 -215).
Oğlanqala yaşayış ycrinin memarlıq xüsusiyyotlorindon biri
istor Narınqalanm, istərso do müdallo divaıiarmın rizalitlorlo
möhKomləndirilmosidir. Rizalitlorin ölçiiləri 2-4 m arasındadır.
Onların qurulmasında yonulmuş daşlardan da istilado edilmişdir.
Müdafiə divarınm rizalitlorlə möhKəmləndirilməsi Dəmir dövrü
abidələri üçün xaraKterİK olmuşdur. Naxçıvanda bu tip tİKİntilərlə
Çalxan yaşayış yerində (10, s. 97-99), Qazançıqalada və Fərhad
Kan alın ın
tİKİntisində rastlanmışdır.
Arxeoloji
araşdırmalar
i n K İ ş a f
etmiş Dəmir dövründə
Naxçıvan abidələri üçün rizalitlərlə möhKəmləndirilmiş dördKünc
planlı sitadellərin
xaraKterİK
olduğunu göstərir. LaKİn yaşayış
yerlərinin heç biri geniş qazıntılarla öyrənilmədiyindən onların daxili
quruluşu haqqında müəyyən bir fİKİr söyləməK çətindir. Tədqiqatlarla
müəyyən olunmuşdur
k İ ,
Oğlanqalanm narınqalası
İ kİ
sıra divarla
əhatə olunmuşdur. Narınqaladan Kənarda olan yaşayış binalarım
əhatə edən müdafıə divarları relyefə uyğun olaraq tİKİImişdir. Bu
xüsusiyyətinə görə Naxçıvanm Dəmir dövrü abidələri qonşu Urartu
abidələrindən tamamilə fərqlənir.
A raşdırm alar m ü d a fiə d ivarın m x e y li
yüKsəK o ld u ğ u n u
g ö s t ə r i r .
Tədqiqatçılar
d iv a rla r ın
yuxarı
q ism in in ç iy
K ə rp iclə
hörülərəK ta m a m la n d ığ m ı qeyd e tm işlə r (1 , s. 4 1 ). O ğ la n q a la n m
m ü d a fıə divarlarm ın b əzi q ism lərd ə 3 m yüKSƏKİiyədəK sa x la n d ığ ım
n ə z ə r ə aldıqda Kərpic hörgü ilə birlİKdə divarların hündürlüyünün 4 -5
m -dəK old u ğu n u sö y ləm əK olar.
Arxeoloji abidələrin tədqiqi Dəmir dövründə Naxçıvanm
güclü müdafiə sisteminə malİK olduğunu göstərir. Müdafıə tİKİntiləri
başlıca olaraq Naxçıvan ərazisinə qərbdən və şimaldan daxil olan
yollar üzərində qurulmuşdur. Qalaların tİKİImə istiqaməti eyni zama-
nda yadelli basqınlarının istiqamətlərini də göstərir. Naxçıvanm
cənub sərhədləri gursulu Araz çayı ilə qorunduğundan chtimal
k
İ, bu
istiqamətdə hücumlar az olmuşdur. Şərur rayonunda Fərhad Kanah
boyunca salınan qala tipli yaşayış yerləri onlardan suvarma
sistemlərinin
və
su
mənbələrinin
qorunması
üçün
istifadə
olunduğunu göstərir. Fərhad Kanalı ətrafında aparılan araşdırmalar
zamam onun yaxınlığından Keçən qədim yolun qahqları da aşKar
olunmuşdur.
Yol
qalıqlarına
həmçinin
Oğlanqalanm
şimal
Dostları ilə paylaş: |