Şahin Mustafayev

 
 
 
 
28 
başlanmışdır. Elə o zamanlar holland kimyaçısı Y.Van-Qelmont «qaz» (qədim yunan 
sözü olaraq, «p
ərakəndəlik» mənasını daşıyır) terminini elmə gətirir. E.Torriçelli və 
B.Paskal is
ə  0
0
  temperaturda d
əniz səviyyəsində  1 sm
2
  s
əthə  760 mm civə  və  ya 
10,33 m su sütununun etdiyi t
əzyiqə bərabər təzyiqlə havanın yerin sethinə təzyiq 
etdiyini aşkarladılar. Belə təzyiqə atmosfer təzyiqi adı verildi. 
Atmosfer t
əzyiqindən  çox  (artıq)  təzyiqə  «əlavə»  təzyiq,  «əlavə»  təzyiqlə 
atmosfer t
əzyiqinin cəminə  isə  «mütləq»  təzyiq  adı  müəyyənləşdi.  Diqqətlə 
yadda saxlayaq: 10,33 m su sütunu, y
əni təqribən 10 m su sütunu 1 atm təzyiq 
yara
dır  və  əvvəldə  dediyimiz kimi, hər 10 m dərinlik,  dalğıca  1  atm  «əlavə» 
t
əzyiqin təsir göstərməsinə səbəb olur. 
Havanın  və  eləcə  də  digər  istənilən  qazların  halı  dörd  əsas parametrlərin  - 
h
əcm (V), təzyiq (p), temperatur (T) və  kütlənin  (M)  qarşılıqlı  münasibəti ilə 
xarakteriz
ə  olunur ki, bunlar  aşağıdakılardan  ibarət olub,  qaz  dinamikasının  əsas 
qanun
ları adlanırlar: 
1.
 
Boyl  -  Mariot qanunu: Sabit temperaturda mü
əyyənləşdirilmiş qaz kütləsinin 
h
əcmi onun təzyiqi ilə tərs mütənasibdir. 
2.
 
Şarl    qanunu:      Sabit    həcmdə  müəyyənləşdirilmiş    qaz  kütləsinin 
t
əzyiqi onun mütləq temperaturu ilə  düz mütənasibdir. 
3.
 
Hey-Lüssak qanunu: Sabit t
əzyiqdə müəyyənləşdirilmiş qaz kütləsinin həcmi 
onun mütl
əq temperaturu ilə  düz mütənasibdir. 
4.
 
Dalton qanunu: İstənilən qaz qarışığının təzyiqi, bu qaz qarışığını təşkil edən 
qazların    hissəvi (pay) təzyiqləri  cəminə bərabərdir. Yəni, qaz qarışığının 
v
ə ya bu qaz qarışığının tərkibi olan hər hansı bir qazın, eyni temperatur və 

---

 
 
 
 
29 
h
əcmdə yaratdığı təzyiq eyni olacaqdır. 
5.
 
Henri  qanunu:  Mayed
ə  həll  olunmuş  qazın  miqdarı  onun hissəvi (pay) 
t
əzyiqi ilə düz mütənasibdir. 
Biz s
əthi olaraq bu qanunlardan bəhs etdik. Lakin riyazi formulların   
yazılmasına  və  onların    şərhinə  girişmədik.  Çünki  biz  suyun  altında  olan  və  ya 
yüks
ək  təzyiq  altında  yerləşən  həcmdə  (barokamerada) insanın  orqanizminə 
qazların    təsirini  peşəkar elmi səviyyədə  deyil,  geniş  oxucu kütləsinin  başa düşə 
bil
əcəyi ümumi bir formada izah etmək fikrindəyik. 
Bel
əliklə, havanın tərkibində olan qazların    insan orqanizminə təsiri... Bu təsir 
atmosfer v
ə  «əlavə»  təzyiq  altında  əsaslı  şəkildə  bir-birilərindən fərqlənirlər. 
T
əzyiq və təzyiq altında olma vaxtı artdıqca qazların    orqanizmdə (məlum olduğu 
kimi, insan orqanizminin 70%-ini maye t
əşkil edir) həll olunması artır ki (Dalton və 
Hen
ri  qanunları  əsasında),  bu  da  orqanizm üçün bir çox təhlükəli və  xoşagəlməz 
hallar yarada bil
ər. Gəlin, qısaca bunların    hər birinin üzərində dayanaq: 
Oksigen  - 
Normal halda havanın tərkibində 20-21%, yəni hissəvi (pay) təzyiqi 
0,21 atm olmalıdır. Orqanizmdə maddələr mübadiləsində fəal iştirak edir. Havanın 
t
ərkibində  18%-dən az, yəni hissəvi(pay)  təzyiqi 0,185 atm olduqda, orqanizmdə 
oksigen 
aclığı  başlayır  və  nəticədə  insan  huşunu  itirir, hətta bəzi hallarda bu, 
ölüml
ə  nəticələnə  bilər. Hissəvi  (pay) təzyiqi 2,8 atm olduqda isə  oksigen, 
«oksigen z
əhərlənməsi» adlanan xəstəliyə səbəb olur. 
Azot  - 
Adi  şəraitdə  fizioloji cəhətdən  neytraldır  (indiferentdir), maddələr 
mübadil
əsində  iştirak  etmir,  lakin  yüksək  təzyiq  altında,  digər  qazlara nisbətən 
qanda  daha  yaxşı  həll  olur.  Orqanizmin  azotla  doyması  prosesi  təzyiqdən  başqa, 

---

 
 
 
 
30 
orqanizmin bu t
əzyiq  altında  olması  müddətindən də  asılıdır.  Enmə  dərinliyi 
artdıqca,  nəfəs  alınan  qazın  sıxlığı  artır  və  orqanizmdə  azotun miqdarının  artması 
n
əticəsində  «azot narkozu»  deyilən  hal  yaranır.  Belə  hal adətən ilk təzahürünü 
40-45 metr d
ərinlikdə  göstərməyə  başlayır  və  60 metrdən böyük dərinliklərdə 
(hiss
əvi təzyiq 6,0 atm) isə  özünün kəskin formasına  keçir.  Buna  görə  də  60 
metrd
ən böyük dərinliklərdə  nəfəsalma üçün istifadə  olunan  qaz  qarışığında  azot 
helium 
qazı ilə  əvəz    edilir. Qanda həll olunmuş azot qazının daha bir təhlükəli 
t
əsiri isə  orqanizmdə  dekompressiya və  ya kesson xəstəliyi  formasında  özünü 
göst
ərir. Adətən bu xəstəlik 12 metrdən böyük dərinliklərə suyaenmələrdə baş verir. 
X
əstəliyin baş verməsinin əsas səbəbi, dalğıcın 12 m və daha böyük dərinliklərdən 
sür
ətlə  qaldırılması  nəticəsində  xarici təzyiqin orqanizmin daxili təzyiqi ilə 
müqayis
ədə daha tez düşməsi və bunun da nəticəsində qanda və toxumalarda həll 
olunmuş  azot  qazının  əmələ  gətirdiyi  qaz  qovuqcuqlarının  kapilyar və  damarlarda 
tıxaclar  əmələ  gətirərək, qan dövranını  pozması,  qanın  arterial təzyiqinin  aşağı 
düşməsi, qanda və toxumalarda oksigen çatışmamazlığı yaranmasıdır. Bu xəstəliyin 
baş  verməməsi və  ya  baş  verdikdə  müalicəsi,  dalğıcın  böyük dərinlikdən kiçik 
d
ərinliyə  qaldırılması  rejiminin  (dekompressiya rejiminin) düzgün seçilməsinə 
riay
ət olunması ilə edilir. 
Karbon  qazı  (CO
2
)  -  Hav
anın  tərkibində  təqribən  0,03%  təşkil  edərək, 
orqanizmd
ə  maddələr mübadiləsi nəticəsində  yaranır  və  tənəffüs  zamanı  xaric 
edilir. Normal atmosfer t
əzyiqində  havanın  tərkibində  10% və  ondan çox karbon 
qazı  olduqda  insan  huşunu  itirir,  təzyiq  altında  olan  orqanizmdə  isə  hissəvi təzyiq 
0,03  atm  olduqda  artıq  zəhərləyici təsirini göstərməyə  başlayır.  Dalğıclar  üçün 

---