Rəsulov Kamran Ağaəli oğlu
Yüklə 99,58 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ключевые слова
- Açar sözlər
| 1
Rəsulov Kamran Ağaəli oğlu, Azərbaycan Texniki Universitetinin doktorantı İnnovasiya fəaliyyəti və sənaye istehsalının innovativliyi məsələləri XXI əsrin və yeni minilliyin çağırışları sırasında təbiətin və cəmiyyətin inkişaf potensialının yeni keyfiyyət səviyyəsində dərk edilməsi xüsusi yer tutur. Əsrlərlə formalaşmış stereotiplər çərçivəsində ictimai fəaliyyətin əsaslarının XX əsrdə əsaslı surətdə yenilənməsi insanlar üçün məhz fərqli keyfiyyətdə inkişaf üçün imkanlar açmışdır. Həmin imkanlar ənənəvi dünyagörüşü müstəvisində reallaşdıqca bəşəriyyəti təhdid edən təhlükələr: ərzaq qıtlığı, bərpa olunmayan enerji mənbələrinin tükənməsi, arzu olunmaz urbanizasiya prosesləri, ekoloji böhran davam edəcəkdir. Bəşəriyyətin qabaqcıl hissəsi, elmi elitası və siyasi qərar qəbul edənlərin konsensus gəlməsi qeyd olunan “tilsimli dairə”dən çıxmağa imkan yaradır. Eyni zamanda elmin tarixin müəyyən dövrlərində fraqmentar inkişafı, bu inkişafda kəsilmələr və sapmalar, yeniliklərə tam mənası ilə tənqidi yanaşmalara rəvac verir. Qeyd edilənlər innovativ düşüncə tərzinin adi həyat tərzinə çevrilməsini, qədimliklə yeniliyin üzvi vəhdətini nəzərdə tutan birgə yaşayış meyarlarının önə çəkilməsini, başqa sözlə innovativ fəaliyyətin geniş yayılmasını tələb edir. Iqtisadi proseslərin səmərəliliyi və ümumilikdə iqtisadi sistemin dayanıqlığının təmin edilməsinə tələblər tənzimlənən intensiv inkişafın innovativliyini zəruri edir. Əks halda,iqtisadi maraqlara əsaslanan artım iqtisadiyyatının sosial və ekoloji çatışmazlığı nəinki aradan qaldırmaq, hətta yumşaltmaq belə çətinləşir. Bir sözlə, innovativlik və innovativ fəaliyyət dayanıqlı inkişafın zəruri sərti kimi qəbul edilməli, insan həyatının bütün sahələrində elmin rolu artırılmalıdır. “İnnovasiya” anlayışı latın dilində “innovato” sözündən götürülmüş, XIX əsrdən istifadə olunmasına baxmayaraq, əsasənYozef Şumpeterin “The Theory of Economic Development” (1934) əsərində işlədilərək geniş elmi dövriyyəyə daxil olmuşdur.Bununla belə, innovasiya ilə əlaqədar əsas anlayışlar hələ də fərqli şərh olunur. “İnnovasiya fəaliyyəti-insan kollektivinin yeni elmi biliklər, ideyalar, kəşflər və ixtiralar, həmçinin mövcud və sınanmış elmi texnologiya, sistem və avadanlıqların
2
istifadəsi və tətbiqi əsasında innovasiyaların tam həcmdə ictimai realizəsinə yönəldilmiş sistemli fəaliyyət növüdür” (1,s. 17). Müasir bazar münasibətləri şəraitində rəqabət amili iqtisadi fəaliyyətin miqyası və tempini şərtləndirən mühüm amillərdən biridir. Bazarda mövqe qazanmağın ənənəvi imkanlarının tükəndiyi şəraitdə, bu və ya digər iştirakçı alternativ (yeni) yollar axtarışına üstünlük verir. Bu yol, bir qayda olaraq riskli məsrəfli və uzundur. Odur ki, innovasiyalı inkişaf yoluna üstünlük verilməsi, geniş araşdırmalar və kompleks təhlillər tələb edir. Açıq ensiklopediyada göstərildiyi kimi “innovasiya - yüksək səmərələliyə malik yeniliyin tətbiqi, insanın intellektual fəaliyyətinin, kəşfinin, ixtirasının son nəticəsidir. İnnovasiya fəaliyyətinin nəticəsi yeni və ya təkmilləşdirilmiş məhsul (iş, xidmət), texnoloji proses, həmçinin ictimai münasibətlərin müxtəlif sahələrində təşkilati-texniki, maliyyə-iqtisadi və digər hallar hesab edilir. İnnovasiya fəaliyyəti iqtisadi inkişafı və rəqabətliliyi təmin etmək üçün yeni ideyaların, elmi biliklərin, texnologiya və məhsulların müxtəlif istehsal və idarəetmə sahələrinə tətbiq edilməsidir”. Deməli, innovasiyaya innovasiya fəaliyyətinin nəticəsi kimi yanaşma, ona iqtisadi səmərəlilik və rəqabət qabiliyyəti meyarları ilə münasibət bildirməyə imkan verir. Mövcud elmi texnologiyaların və avadanlıqların yaradıcı istifadəsi, innovasiyaların ictimai müstəvidə gerçəkləşdirilməsinə imkan verirsə, bunu, innovasiya fəaliyyəti hesab etmək olar. Bununla belə, innovasiya fəaliyyətinin səciyyələndirilməsinə sadələşdirilmiş yanaşma, heç də həmişə yolverilən deyildir. Məsələ ondadır ki, innovasiya fəaliyyəti mürəkkəb, çoxsaylı amillərin təsiri altında formalaşan və böyük sayda subyektlərin birbaşa və ya dolayı yolla iştirak etdiyi fəaliyyət növüdür. Həmin fəaliyyətə hazırlıq dövrü, onun bilavasitə həyata keçirilməsindən xeyli uzun müddət və vəsait tələb edə bilər. Innovasiyanın əsas xassələri qismində, bir çox tədqiqatlarda elmi-texniki yenilik, istehsalda tətbiq və kommersiyalaşma (gəlir gətirmə) qabiliyyəti qəbul olunur.“Bu məsələyə kommersiya aspektindən yanaşdıqda, innovasiya – bazarın tələbləri vasitəsilə dərk edilən iqtisadi zərurət kimi müəyyənləşdirilir. Burada iki
3
məqama – innovasiyanın, ixtiranın və tədqiqatların yeni, texniki cəhətdən mükəmməl sənaye məhsulları şəklində, əmək vasitələri və əmək alətləri, texnologiyalar və istehsalın təşkil edilməsi şəklində “maddiləşməsi” və onları gəlir mənbəyinə çevirən kommersiyalaşmaya xüsusi fikir verməliyik” (2, s. 53). Bu mövqe ilə razılaşmaqla yanaşı qeyd edək ki, innovasiya fəaliyyətinin, sözün həqiqi mənasında bazara yönümlü olması, onun maliyyə təminatının mühüm şərtidir. Buna səbəb innovasiya fəaliyyətinin real, başqa sözlə gəlir gətirən nəticələrinin əldə olunmasına sərf olunan müddət nə qədər az olursa, həmin fəaliyyət genişləndirilməsi üçün maliyyə mənbələrinin tapılması, onların innovasiyaların investisiyaların maliyyələşdirilməsinə cəlb edilməsi də, bir o qədər asan olmasıdır. İnnovasiya fəaliyyəti iqtisadi proseslərin idarə edilməsinə qeyri-ənənəvi, daha mütərəqqi yanaşmaları əhatə edir. Elmi ideyaların kommersiyalaşması, ilkin yanaşmada idarəetmə sahəsində daha cəlbedici görünür. Bununla belə, idarəetmənin praktiki təkmilləşdirilməsində, o cümlədən idarəetmə obyektində dəyişikliklərə innovasiyalı yanaşmalar, böyük vəsait və vaxt sərfi ilə müşayiət olunur. Belə ki, idarəetmə obyektinin dəyişdirilməsi məsələsi perspektivli istiqamətlərin müəyyənləşdirilməsini, iqtisadi-texnoloji, ekoloji, sosial və digər aspektlərdə əsaslandırılmasını tələb edir. “ İnnovasiyanın məqsədi-idarəetmə obyektini dəyişməkdir, yeni elmi, texniki, iqtisadi və sosial effekt əldə etməkdir. Innovasiya yeni və ya təkmilləşdirilmiş məhsul (xidmət), texnika, texnologiya, istehsalın və idarəetmənin təşkili şəklində təcəssüm etmiş və müxtəlif effektlər verən elmi biliklərin kommersiyalaşdırılması kimi qiymətləndirilir”(3, s.8). Elmi biliklərin kommersiyalaşması innovasiya fəaliyyəti mühitinin, xüsusilə onun iqtisadi reallıqdakı xüsusiyyətlərini əyaniləşdirməklə bir sıra nəzəri və praktik problemlərə aktuallıq verir. Görmək çətin deyildir ki,belə vəziyyət iqtisadi innovasiya sistemlərinə xüsusi diqqəti şərtləndirir. Praktikada iqtisadi texnologiyaların reallaşması, bir qayda olaraq, digər mərhələlərlə bərabər yeni yanaşmaların sınaqdan çıxarılması ilə müşayiət olunur. Məhsul və proses innovasiyalarının sınaqdan çıxarılması kollektiv səylərin koordinasiyasına, eksperimental şəraitin yaradılmasına,
4
risk menecmentinə və qismən bürokratik maneələrin aradan qaldırılmasına xeyli vaxt və vəsait sərfi tələb edir. Praktikada məhsul və proses innovasiyasının sınaqdan çıxarılması digər məsrəflərlə yanaşı əhəmiyyətli tranzaksiya xərcləri ilə əlaqədardır. Yeniliyin tətbiq ediləcəyi mühiti səciyyələndirən çoxsaylı məlumatların əldə edilməsi, innovasiya fəaliyyətinə pozitiv və neqativ təsir edən amillərin, onların idarə edilməsi imkanlarının müəyyənləşdirilməsi, tərəf – müqabillərin subyektiv arqumentlərə əsaslanan davranışının qarşısının alınması (mübahisə və münaqişələrin həlli) böyük vəsait tələb edir ki, bu da, tranzaksiya xərcləri kimi qəbul edilə bilər. Bir məsələni xüsusi qeyd etməyə dəyər. Ənənəvi və qaydaya salınmış istehsal – kommersiya fəaliyyətində tranzaksiya xərclərini müəyyənləşdirməyin, az-çox qəbul edilən metodikası vardırsa, innovativ fəaliyyətdə vəziyyət bir qədər fərqlidir. Burada tranzaksiya və elmi innovasiyaların kommersiyalaşması xərclərini birmənalı ayırmaq, nəinki praktik hətta nəzəri-metodoloji baxımdan, xeyli dərəcədə problemli olaraq qalır. Odur ki, bu istiqamətdə tədqiqatlar aparılır. Praktikada isə, hələ ki, innovasiya fəaliyyətinə məsrəflərin detallaşdırılmış sürətdə nəzərə alınması variantına üstünlük verilir. Başqa sözlə, fərqli zaman və məkanda istifadə olunmuş iqtisadi texnologiyalar, o cümlədən bazara daxilolma, onun bu və ya digər seqmentində möhkəmlənmə, resursların bölgüsü və i.a. üzrə mütərəqqi sayılan texnologiyalar yerli mühitin özünəməxsusluğunu nəzərə almaqla tətbiq edilməli, əsas amillərin təsiri, bütün mümkün aspektlərdə qiymətləndirilməlidir. “İqtisadi innovasiya sistemlərinin fəaliyyətində onların potensial və faktiki səmərəliliyi arasında müəyyən fərq müşahidə olunur. Bu isə ona olan bir çox amillərin təsirinin nəticəsidir. Həmin amillər bunlardır: resursların qeyri-optimal paylanması; iqtisadi stimulların mükəmməl olmaması; qəbul edilən qərarların yerinə yetirilmə keyfiyyətinin qənaətbəxş olmaması; kapital qoyuluşlarının süni şəkildə şişirdilməsi və s.” (4, s.24). Innovasiya fəaliyyətinin, nəinki özünün, həmçinin məqsəd və vəzifələrinin müəyyənləşdirilməsi kreativ yanaşmalar tələb edir. Bu isə həm məqsədlər ağacının, həm resurs təminatının, həm də idarəetmə üsullarının seçimində hər bir addımın 5
əsaslandırılmasına olduqca ciddi yanaşmağı nəzərdə tutur. Belə olan təqdirdə idarəetmə qərarlarının keyfiyyəti xeyli yüksəlsə də, səhv qərarlardan tam sığortalanma demək olar ki, qeyri-mümkündür. Iqtisadi innovasiya fəaliyyətinin potensial və faktiki səmərəliliyi arasında fərqi şərtləndirən və xüsusi qeyd olunmağa layiq digər səbəb qəbul edilmiş innovativ qərarların icrasında yol verilən nöqsanlardır. Müxtəlif səpkili nöqsanlar elmi ideyaların kommersiyalaşması müddətini dəfələrlə uzatmaqla, innovasiya fəaliyyətinə məsrəflərin ödəmə vaxtını da artırır. Nəticədə, belə vəziyyət innovativ fəaliyyətin maliyyə resurslarına olan tələbatının artmasına gətirib çıxarır. Milli iqtisadiyyatın bu və ya digər sahəsində, xüsusilə sənayedə inkişafın innovativliyi səviyyəsindən asılı olaraq resurslardan istifadə sisteminin təkmilləşdirilməsi prioritetləri dəyişə bilər. Sənayedə innovasiya sistemlərinin fəaliyyətinin potensial və faktiki səmərəliliyi arasındakı fərqin kəmiyyət xarakteristikası, təkcə iqtisadi deyil, həmçinin texniki və texnoloji müstəvidə ciddi tədqiqatların nəticəsi olmalıdır. Bu sahədə yeni məhsul istehsalı, digər sahələrə nisbətən daha real olduğu üçün, həmin istiqamətdə innovativ fəaliyyətin mahiyyəti və məzmunu daha böyük diqqətə layiqdir. Rəqabətin get-gedə kəskinləşdiyi müasir bazara, xüsusilə qloballaşmanın intensivləşdiyi hazırkı dövrdə, yeni sənaye məhsulunun çıxarılması, müəssisənin yüksək rəqabət qabiliyyətindən xəbər verir. Belə ki, yeni ideyaların maddiləşdirilməsi, onların kommersiyalaşması istiqamətində kompleks və səmərəli tədbirlərin həyata keçirilməsi ilə müşayiət olunmalıdır. Belə bir fikirlə razılaşmaq lazımdır ki, yeni məhsul istehsalı həm tədqiqatlara, həm də müəssisənin idarəetmə sisteminin təkmilləşdirilməsinə artan məsrəflər tələb edir. “Müəssisənin yeni məhsul istehsal etmək qabiliyyəti gələcək müvəffəqiyyətin əsas amilidir. Lakin bu qabiliyyət sadəcə olaraq müəssisənin tədqiqat xidmətinə diqqətin artırılması deyildir. Bu müəssisənin idarəetmə aparatının bütün bölmələrinin bacarıqlı inteqrasiyasıdır” (5, s.38). Innovasiya fəaliyyətinin idarə edilməsində tərəf- müqabillərin maraqlarının, sözün həqiqi mənasında koordinasiya edilməsi, doğrudan da, yalnız konkret 6
müəssisənin idarəetmə aparatının üzvi
vəhdətdə işləməsi şəraitində mümkündür.İnnovasiya fəaliiyəti, innovasiyanı reallaşdırançoxmərhələli prosesdir. Həmin mərhələlər müxtəlif mənbələrdə fərqli şəkildə şərh olunsa da, ardıcıllıq əsasən aşağıdakı kimi təqdim olunur: - Fundamental tədqiqatlar. - Tətbiqi tədqiqatlar. Həmin araşdırmalar fundamental tədqiqatların nəticələrinin həyata keçirilmə imkanılarını müəyyənləşdirməklə bəzi təshihlər üçün elmi material verə bilər. - İşləmələr. Bu mərhələdə yeni ideyanın maddiləşdirilməsi istiqamətində fəaliyyət həyata keçirilir. - Lahiyələndirmə. Yeni qurğunun, cihazın, maşının,texnologiyanın texniki dildə təsviri məhz bu mərhələdə reallaşır. Belə ki, bu zaman eskizlər hazırlanır, modellər işlənir, hesablamalar aparılır. - Yeni məmulatların və ya texnologiyalar yaradılması. - Həmin məmulatların sınaqdan keçirilərək mənimsənilməsi. - Real istehsal prosesinin başlaması və davamlı istehsalın təmin olunması. - Marketinq - yeni məhsulun bazara çıxarılması və sonistehsalçıya çatdırılması - Satış və satışdan sonrakı xidmət. - İnnovasiyanın həyat dövrü.Həmin dövr elmi ideyanın kommersiyalaşma anına qədərki müddəti əhatə edir. Haqqında danışılan dövr kimi elmi ideyanın maddiləşərək öz xərcini ödəməsinə qədər keçən müddət də qəbul oluna bilər. -Sınaq və satış. Ötən əsrin 70-80-ci illərində yaradılmış elm istehsalat birlikləri tətbiqi tədqiqatlardan başlayaraq sonuncu satış mərhələsinə kimi innovasiya tsiklinin bütün mərhələlərini özündə birləşdirirdi. Müstəqillik dövründə də respublikamızda analoji qaydada fəaliyyət göstərən təşkilatlar vardır. İnoovasiya və yenilik anlayışlarının oxşar və fərqli cəhətlərini araşdırmadan, qeyd edək ki, kollektiv fəaliyyətin özünəməxsus növü kimi innovasiya fəaliyyəti, ilk növbədə: texnoloji, təşkilatı və sosial yenilikləri ehtiva edir. Son dövrün mənbələrində innovasiya fəaliyyətinin elmi təməli və nəzəri bazisini ifadə etmək üçün innovatika anlayışından istifadə olunur. “İnnovatika adı altında elmi fəaliyyətin 7
nəzəri əsaslarının innovasiyanın proqnozlaşdırılması və yaradılması, elmi metodologiya və üsulların hazırlanması və inkişafı ilə məşğul olan elmi fəaliyyətin istiqaməti, həmçinin innovasiya fəaliyyətinin və innovasiyanın tətbiqinin planlaşdırılması və təşkili üsulları başa düşülür”( 1, s. 47 ). İnnovatikanın elmi istiqamət kimi təşəkkülü sahələrarası əlaqələrin təhlili və proqnozlaşdırılması baxımından metodoloji təkmilləşdirmələrlə müşayiət olunur. Müvafiq metodologiya, demək olar ki, elmlərin inteqrasiyasına əsaslanır. Həmin metodologiya müxtəlif elm sahələrinin tətbiqi nəticələrini vahid konteksdə qiymətləndirməklə, onların iqtisadi səmərə verən istiqamətlər üzrə istifadəsinin üsul və qaydalarının məcmusunu ifadə edir. Sistem yanaşmasının sintetik imkanlarının reallaşdırılması baxımından innovatika tətbiqi aspekti önə çəkməklə, fundamental tədqiqatların prioritetlərinin yenidən nəzərdən keçirilməsi üçün şərait yaradır. Optimal qərarların qəbul edilməsi, mahiyyət etibarı ilə müxtəlif resurslardan istifadənin ən səmərəli vektorlarını müəyyən etməklə, innovasiya fəaliyyəti üçün əlverişli mühit formalaşdırır. Həmin mühit mütərəqqi texnologiyaların maddi nəticələrindən tutmuş, süni intellektual sistemlərə qədər komponentlərin dinamik məcmusu qismində təzahür edir. Innovasiya qərarlarının nəticəsi innovasiya fəaliyyətində, həmin fəaliyyətin yekunu isə yeni məhsul və ya xidmətdə ifadə olunur. Odur ki, innovatika, artıq qeyd olunduğu kimi proses və məhsul innovasiyalarının yaranmasının metodoloji əsasını təşkil edir. Əlbəttə, eyni zamanda, innovatikanın nəzəri əsasları da formalaşmaqda davam edir. Həmin əsaslara ideyalar, yeni biliklər və hipotezlər aid edilir. Nəzəri innovatikanın obyekti mürəkkəb təşkilatı – texniki innovasiya sisteminin layihələndirilməsi və proqnozlaşdırılmasından ibarətdir. Nüfuzlu elm mərkəzlərinin rəyinə görə, sözügedən sistemin optimal rejimdə fəaliyyət göstərməsinin nəzəri problemləri innovatikanın predmetini təşkil edəcəkdir. İnnovatikanın elmi istiqamət kimi təşəkkülü innovasiya fəaliyyəti və azad sahibkarlığın vəhdətindən, başqa sözlə onların birgə üstünlüklərinin reallaşmasından asılıdır. Bununla belə, untmaq olmaz ki, sahibkar təşəbbüskarlığı, kifayət qədər dayanıqlı bazara daxil olmağa, heç də
8
həmişə imkan vermir. Odur ki, təşəbbüskarlığın və yenilik axtarışının yeni keyfiyyət səviyyəsində çulğaşması innovativ fəallığın həlledici şərtinə çevrilir. Müxtəlif sahələrdə, o cümlədən sənayedə innovasiya fəallığı iqtisadi fəallığın xüsusi növü kimi, yüksək risk ehtimalı ilə fərqlənir.Innovasiya fəaliyyətində riskin bütün növləri ilə rastlaşmaq ehtimalı yüksəkdir. Iqtisadi innovasiya fəaliyyətində qarşıya çıxan risklər sırasında maliyyə və kommersiya riskləri xüsusi qeyd olunmalı, onların qerçəkləşməsini şərtləndirən amillərin təsiri kəmiyyət və keyfiyyət baxımından təhlil edilməlidir. Ümumiyyətlə demək olar ki, innovasiya fəaliyyətinin idarə olunması, əhəmiyyətli dərəcədə risklərin idarə edilməsi məsələsinə gətirilir. Bir sıra hallarda profilaktiki tədbirlərin hazırlanması və həyata keçirilməsi, əsasən iqtisadi texnologiyaların tipikləşdirilməsi istiqamətində tədqiqatların nəticəsindən asılı olur. İnnovasiya fəaliyyətinin iqtisadi səmərəsi, gözlənilən və qismən gözlənilməyən itkiləri minimumlaşdırmaqla, yeniliyin faydalığının (iqtisadi, texnoloji və s. ) yüksəldilməsi hesabına təmin olunur. İntensiv inkişaf şəraitində innovasiya elementlərinin güclənməsi, artım (ənənəvi) iqtisadiyyatının müasir dövrdə xarakterik xüsusiyyətlərindən biridir. Odur ki, innovasiyalı-intensiv inkişafın iqtisadi problemləri aktuallığı ilə fərqlənir. Bununla belə, hazırda artım iqtisadiyyatının yaratdığı ekoloji problemlərin aradan qaldırılmasına və ya yumşaldılmasına yönəlmiş innovasiya fəaliyyətinin səciyyələndirilməsi məsələlərinə də diqqət artırılmalı, həm nəzəri, həm də metodoloji-praktik aspektlərə qarşılıqlı asılılığı nəzərdə tutan vahid kontekstdə araşdırmalar aparılmalıdır.
İntensiv inkişaf edən ərazilərdə (iqtisadi oykumenlərdə) innovasiya fəallığı və həmin ərazilərdə yerləşən müəssisələrin innovasiya bazarındakı fəallığı məsələlərinə lazımi diqqət verilməlidir. Həmin diqqət bu və ya digər sahədə innovasiya fəallığının stimullaşdırılmasının müxtəlif aspektlərini əhatə edə bilər. Məhz iqtisadi oykumenlərdə innovasiya layihələrinin qiymətləndirilməsi təcrübəsi daha böyük, innovasiyalı texnologiyalara maraq daha yüksəkdir.
İnnovasiyaların investisiyalaşmasına gəldikdə isə, həmin proseslərin tənzimlənməsi sosial-iqtisadi və elmi-texniki siyasətin prioritetlərinə əsaslanmaqla 9
innovasiya mühitinin və investisiyaya tələbatın ödənilməsi vəziyyətinin qiymətləndirilməsini nəzərdə tutur. İnvestorların istifadə etdikləri vasitələr elm tutumlu və
innovasiya yönümlü
fəaliyyət rejimlərinin tələblərinə uyğunlaşdırılmalı, investisiya layihələrində icraçıların innovasiya prosesinə cəlb edilməsi prioritet olmalıdır. İnnovasiyaların maliyyə mənbələri müxtəlif olsa da, əksər hallarda xüsusi vəsait hesabına elmi ideyaların kommersiyalaşması daha perspektivli görünür. Xarici təcrübə göstərir ki, şirkətlər iqtisadi müstəqillik şəraitində daha sürətli innovativ addımlar atırlar. Belə vəziyyəti ümumiləşdirməyə cəhd etsək deyə bilərik ki, inkişaf yönümlü sənaye müəssisənin innovativ fəallığı onun iqtisadi müstəqilliyi səviyyəsi ilə əlaqədardır. Əlbəttə, cəlb edilmiş vəsait hesabına innovativliyi prioritetə çevirmiş şirkətlər də vardır (xüsusilə, Yaponiya və Cənubi Koreyada), lakin onlar risklərin bölüşdürülməsinin daha əlverişli və mükəmməl mühitində fəaliyyət göstərirlər. Postsovet ölkələrinin, xüsusilə, Rusiya Federasiyası və Qazaxstan Respublikasının təcrübəsində yerli istehsalçıların maraqlarına xidmət edən innovasiya fondlarının yaradılması və fəaliyyəti diqqətə layiqdir. Həmin fondların yaradılmasında dövlət və özəl bölmənin iştirakı nisbətləri fərqli olsa da, mənbələrin müxtəlifliyi və çoxsaylı olması, risklərin bölgüsü və yenidən bölgüsündənəzərəçarpacaq üstünlüklər verir. Digər tərəfdən, bir çox tədqiqatçıların təklif etdiyi kimi, innovasiya fondlarının dövlət büdcəsi hesabına yaradılması, rəqabət üstünlüklərindən istifadə imkanlarının məhdudlaşmasına, tranzaksiya xərclərinin artmasına səbəb olur. Əlbəttə, innovasiya fondlarının bank və şirkətlərin iştirakları hesabına formalaşdırılmasında da iqtisadi və institusional xarakterli çətinliklər az deyildir. Həmin çətinlikləri aradan qaldırmaq üçün: - innovasiya fondlarının vəsaitlərinin bölüşdürülməsində, tam şəffaflıq və yerli istehsalçılara himayə tələblərinə riayət olunan tenderlərin əsas alət olması; - innovasiyalı fəaliyyətin maliyyə təminatı prioritetlərinin əsaslandırılmasında indikativ planlaşdırmanın təbiqi; 10
-adekvat institusional təminatın yaradılması; - dövlətin elmi-texniki və investisiya siyasəti prioritetləri ilə ziddiyyət təşkil etməməsi zəruridir. İnnovasiyaların vençur maliyyələşdirilməsi vençur kapitalının özünəməxsus cəhətlərinə əsaslanır. Həmin cəhətlər, ilk növbədə vençur kapitalının ən yüksək potensial mənfəətə yönəlməsində, çox da böyük olmayan məbləğində, digər vəsaitlərə nisbətən daha uzun müddətə qoyulmasında, səhmdar kapitalı formasında fəaliyyətində ifadə olunur. İnnovasiyaların vençur maliyyələşdirilməsinin üstünlük- ləri qismində, hər şeydən əvvəl: - əməyin stimullaşdırılmasının daxili motivlərinın reallığında (şirkətin hər bir işçisinin pay sahibi olması səbəbindən), idarəetmə məsrəflərinin aşağı səviyyəsində (innovativ fəaliyyət iştirakçılarının az saylı olması səbəbindən) qeyd olunmalıdır.
İnnovasiya fəaliyyətinin investisiyalaşması proseslərinin tənzimlənməsi imkanları bu və ya digər sahənin kreditləşdirilməsi vəziyyətindən asılıdır. Həmin kreditləşmədə dövlətin fəal iştirakı innovasiya bazarında fəallığa müsbət təsir edir. Sənayedə investisiya layihələrinə ayrılan vəsaitlərin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi zamanı, müvafiq mənbələrdə göstərildiyi kimi, aşağıdakıların nəzərə alınması zəruridir: - bazarın konkret seqmentində konyunkturun əsas xarakteristikaları; - konkret sahənin məhsuluna tələbdə, buraxılan məhsulun həcmi və çeşidində baş verən dəyişikliklər; - istehsalın resurs təminatında, o cümlədən maddi və intellektual resursların qiymətindəki tərəddüdlər; - məhsulun və onun son istehlakçıya çatdırılması prosesinin rəqabətə davamlılığında innovasiyaların yeri və rolu; - istehsalda miqyas effektinin reallaşması vəziyyəti, o cümlədən, məhsul bu- raxılışının artması müqabilində şərti-daimi məsrəflərin dəyişməsi traektoriyası və s. Yeri gəlmişkən, adətən, sözün həqiqi mənasında yeni keyfiyyət səviyyəsini nəzərdə tutan innovasiyaların investisiyalaşması zəruriliyini ənənəvi göstəricilər sistemi ilə əsaslandırmaq olduqca problemlidir. Odur ki, zənnimizcə innovasiyalar
11
statistikasının daha sürətlə formalaşdırılması istiqamətində elmi-metodoloji və emprik araşdırmalar sürətləndirilməlidir.Qabaqcıl ölkələrdə innovasiya siyasətinin həyata keçirilməsi təcrübəsi göstərir ki, elmi ideyanın texnoloji reallaşması və kommersiyalaşmasının informasiya təminatının, ümumilikdə innovasiyalar statistikasının formalaşdırılmasında analogiyalara əsaslanmaq, heç də həmişə lazımi səmərə vermir. Sənayedə riskli innovasiya layihələrin həyata keçirilməsi qloballaşma proseslərinin intensivləşməsi, paralel fəaliyyətlərin nadir hal olmaması faktına xüsusi diqqət yetirməyi tələb edir. Məsələ ondadır ki, sürətlənən inteqrasiya prosesləri, çoxaspektli qloballaşma amilinə rəqabət və risk müstəvisində baxmağı həyati əhəmiyyətli məsələyə çevirmişdir. Digər tərəfdən innovasiya fəallığının qeyri-qənaətbəxş səviyyəsi sənayedə, əksər hallarda, demək olar ki, nəinki ixracyönlüinkişafa, hətta daxili bazara hesablanmış fəaliyyətə belə imkan vermir. Nəticədə daxili istehsal və resurs potensialından bu və ya digər dərəcədə istifadə prosesləri ləngiyir, ayrı-ayrı istehsalçı subyektlərin iflası təhlükəsi yaranır. İnnovasiyalı investisiya proseslərinin dəstəklənməsində intellektual mülkiyyətin qorunması, normativlərin və standartların hazırlanması prosesinin sadələşdirilməsi, gömrük-vergi stimullaşdırılması, antiinhisar tədbirləri və haqsız rəqabətlə mübarizə istiqamətləri ön planda olmalıdır. İnnovasiya fəaliyyətinin və sənaye istehsalının innovativliyinin konseptual məsələlərinin həllində, adekvat innovasiya siyasətinin həyata keçirilməsinin elmi- nəzəri, metodoloji, texniki, texnoloji və digər aspektlərində uğurlar mükəmməl informasiya təminatı sayəsində mümkündür. Bu
baxımdan ideyaların kommersiyalaşmasının bütün mərhələlərini əhatə edən informasiya xidmətinin təşkili aşağıdakı tələblərə cavab verməlidir: - innovativ fəaliyyətin sahə və ərazi istiqamətləri qarşılıqlı əlaqədə əsaslandırılmalıdır; - ideyaların kommersiyalaşmasının texnoloji-iqtisadi mərhələlərində interaktiv rejim, istisnasız olaraq tətbiq edilməlidir; 12
- informasiya münasibətləri kreativ xarakterli olmaqla, ənənəvi informasiya sistemlərində fəaliyyət prinsipləri ilə ziddiyyət təşkil etməməlidir. Sənayedə innovasitiv fəaliyyət istehsal fəaliyyətinin miqyası, intensivliyi və ekoloji təmizliyi amilləri arasında münasibətlərin qarşılıqlı qiymətləndirilməsini tələb edir. Tədqiqatlar və əldə olunmuş təcrübə göstərir ki, sadalanan amillər arasında mövcud olan qarşılıqlı əlaqələrin birmənalı şəkildə qiymətləndirilməsi heç də həmişə mümkün deyildir. Sənayedə miqyas və intensivlik, intensivlik və ekoloji təmizlik amillərinin ziddiyyətli təsiri heç də nadir hal deyildir. Haqqında danışılan ziddiyyətli məqamlar, əsasən resursqoruma və həyat keyfiyyəti meyarları baxımından yanaşma zamanı əyani təzahürlərə malik olur. Yuxarıda göstərilənləri ümumiləşdirərək, qeyd edək ki: - innovativ düşüncə tərziqədimliklə yeniliyin üzvi vəhdətini nəzərdə tutan birgəyaşayış meyarlarının önə çəkilməsini nəzərdə tutur; - innovasiya fəaliyyətinin səciyyələndirilməsinə sadələşdirilmiş yanaşma yolverilən deyildir. Çünki, innovasiya fəaliyyəti mürəkkəb və çoxsayı subyektlərin birbaşa və ya dolayı yolla iştirak etdiyi fəaliyyət növüdür;
- innovasiya fəaliyyətinin, sözün həqiqi mənasında bazara yönümlü olması, onun maliyyə təminatının mühüm şərtidir;
- hazırda artım iqtisadiyyatının yaratdığı ekoloji problemlərin aradan qaldırılmasına yönəlmiş innovasiya məsələlərinə diqqət artırılmalı, nəzəri və metodoloji-praktik aspektlərə vahid kontekstdə baxılmalıdır. Ədəbiyyat 1.Qasımov F.H., Nəcəfov Z. M. Innovasiyalar: yaranması, yayılması və inkişaf perspektivləri. Bakı, “Elm”, 2009, 416 s. 2. İsgəndərov R.K. Elmi-texniki tərəqqi: sosial – iqtisadi aspektlər. Bakı,”Elm və təhsil ”, 2010, 636 s. 3.Salahov S.V. Aqrar sahənin innovasiya yönümlü inkişafının konseptual əsasları. “İnnovasiyalı kənd təsərrüfatı istehsalının formalaşdırılması problemləri”nə
13
həsr edilmiş beynəlxalq elmi-praktik konfransın materialları. Bakı, Az ETKTİ və Tİ, 2010, s. 8-18 4. Əliyev Ə.Q, Şahverdiyeva R.O. Innovasiya strukturlarının fəaliyyət səmərəliliyinin kompleks qiymətləndirilməsinin elmi-metodoloji əsasları. AMEA Xəbərlər, Elm və innovasiya, 2011, №1 (5), s.23-32 5.Tağıyev A.H. Innovasiya. 5 saylı broşura. Bakı, “Təknur”, 2012, 54 s. Вопросы инновационной деятельности и инновативности промышленного производства РЕЗЮМЕ Расулов К.А.
В условиях ужесточение конкурентной борьбывозрастает роль инновационной деятельности в промышленности. В статье рассмотрены концертуальные вопросы инновационной деятельности, выявлены факторы обуславливающие инновативности промышленного производства, оценены их влияние. Исследованы процессы коммерциализации идей и их экономическая эффективность.
коммерциализация идей, экономическая эффективность.
Rəqabət mübarizəsinin kəskinləşməsi şəraitində sənayedə innovasiya fəaliyyətinin rolu artır. Məqalədə sənayedə innovasiya fəaliyyətinin konseptual məsələləri araşdırılmış, sənaye istehsalının innovativliyini şərtləndirən amillər aşkar edilmiş, onların təsiri qiymətləndirilmişdir. İdeyaların kommersiyalaşması prosesləri və onların iqtisadi səmərəliliyitədqiq olunmuşdur. Açar sözlər: innovasiya fəaliyyəti, sənaye, ideyaların kommersiyalaşması, iqtisadi səmərəlilik. Yüklə 99,58 Kb. Dostları ilə paylaş:
|